Streven. Jaargang 17

[p. 463]

Amerika's gebouwde droom
De Wolkenkrabber
Anton Henze

TACHTIG jaar geleden, in 1884, werd in Chicago de eerste wolkenkrabber van de moderne architectuur voltooid door de bouwkundige William Le Baron Jenney. Torens in steden vinden we in de Middeleeuwen al, in de vorm van de belforten midden in de burcht. Later, op het einde van de Middeleeuwen en in de Renaissance, worden in de straten van Italiaanse steden torens gebouwd die de naam dragen van een adellijk geslacht. Het waren niet alleen burchten, maar ook huizen. In Keulen waren er in de 19de eeuw nog enkele bewoonde torens bewaard gebleven.

De Amerikanen zijn een praktisch volk. Ze zijn gewend de problemen van het ogenblik snel te vatten en ze, van uit hun praktische ervaring, efficiënt op te lossen. Rond de jaren 1880 groeide de stad Chicago in een razend snel tempo. De kantoren van de grote handelshuizen en de openbare diensten hoopten zich op in het centrum van de stad. De prijs van de grond ging de hoogte in en stond weldra helemaal niet meer in verhouding tot de rentabiliteit van het volgens oude methoden gebouwde huis. Ook de gebouwen moesten de hoogte in. De Amerikaanse bouwkundigen gingen zich bezinnen op de ingenieursarchitectuur van hun tijd, die in plaats van baksteen en houwsteen ijzer gebruikten als materiaal voor bruggen en tentoonstellingshallen.

Het bouwen met ijzer had zijn uithoudingsvermogen bewezen op de wereldtentoonstelling te Londen in 1851. De jonge ingenieur Jozef Paxton bouwde daar een grote tentoonstellingshal, het beroemd gebleven Crystal Palace. Voor het ontwerp had hij slechts negen dagen nodig, voor de bouw van de 600 m lange, 120 m brede en 37 m hoge hal nauwelijks zes maanden. In de geschiedenis van de architectuur was dit een prestatie zonder voorgaande. Ze was slechts mogelijk doordat Paxton gebruik maakte van geprefabriceerde ijzerstukken en glaswanden. Als norm koos hij de gebruikelijke maten van de in Engeland gefabriceerde ramen, waarvoor de industriële ijzerproduktie uitgerust was. Op die manier kon hij de reusachtige bestellingen van glas en ijzeren ramen over al de fabrieken van het land verdelen. Deze serieproduktie naar geijkte normen was een der geheimen bij het bouwen van dit ‘kristallen paleis’, dat op de tijdgenoten de indruk maakte van een ‘onvergelijkelijk en sprookjesachtig schouwspel’.

Maar in de 19de eeuw werd er ook al van ijzer gebruik gemaakt in traditionele bouwwerken die meer dan één verdieping telden. Reeds in 1796 werden in de spinnerij te Dithrington, die vijf verdiepingen hoog is, de houten balken en stutten vervangen door ijzeren balken en pijlers. In de chocoladefabriek te Noisiel aan de Marne, in 1871-1872 gebouwd door Jules Saulnier, werd alleen ijzer, geen hout meer gebruikt. Het gebouw, dat uit verscheidene verdiepingen bestaat, is een vakwerkconstructie. In de Middeleeuwen werden zulke gebouwen in twee fazen opgetrokken. Eerst werd uit houten balken en stijlen het geraamte

[p. 464]

getimmerd, dat zichzelf schraagde. Daarna vulde men de panelen met leem of baksteen, legde de vloeren en het dak: men bekleedde het geraamte met vlees en huid. Saulnier ging op dezelfde wijze te werk als de timmerlieden bij de vakwerkbouw. Alleen gebruikte hij ijzer in plaats van hout.

IJzer was in overvloed beschikbaar. In Engeland was men reeds in 1750 overgeschakeld op massaproduktie. Het kwam op de markt onder de vorm van gietijzer en smeedijzer, maar geen van deze twee voldeed als bouwmateriaal. Smeedijzer was te week en te buigzaam; gietijzer daarentegen was hard en onbuigzaam, maar brak onder een al te sterke druk. Een oplossing zou men pas vinden met het staal, dat voor het eerst gebruikt werd door William Le Baron Jenney.

Op een reis in de Filippijnen had deze architect uit Chicago de huttenbouw der inboorlingen bestudeerd. Hij schreef daarover: ‘De Filippijners gebruiken bomen als stutzuilen en lichtere houten balken voor zijdelingse en diagonale bindstukken, stutten voor de zoldering en vloerindelingen; met riemen en klampen binden ze deze dan samen op de kruispunten. Voor de vloerbedekking en het dak gebruiken ze gebakken leem of klei. En het merkwaardige is dat deze constructies met slechts zeer geringe schade taifoens en aardbevingen overleven’.

Het is wel zeker dat Jenney de oude Europese vakwerkbouw nooit van naderbij heeft bekeken. Was hij meer vertrouwd met de nieuwe bouwtechniek van de ijzeren geraamten? Feit is dat hij in 1883, toen hij de opdracht kreeg de Home Insurance Building te Chicago te bouwen, zijn eigen weg ging. Zijn constructiesysteem herinnert zowel aan de hutten van de Filippijners als aan de Europese vakwerkbouw. Of moeten we aan nog een andere inspiratie geloven? In zijn boek Fünfzig Jahre Baumeister vertelt Henry Ericson de volgende anekdote. Toen Jenney eens, kwaad en vroegtijdig, thuis kwam van de bouwplaats, verraste hij zijn vrouw, die een dik boek aan het lezen was. Zij stond vlug op en legde het vrij zware boek bij vergissing op de vlakbijstaande vogelkooi. Tot zijn verbazing zag Jenney dat het lichte draadstel van de kooi bestand bleek tegen dit gewicht. En meteen viel zijn beslissing: een stalen kooi als geraamte voor zijn gebouw.

Wat er ook van zij, wat Le Baron Jenney tot stand bracht, beantwoordde in principe zowel aan de bouwwijze op de Filippijnse eilanden als aan het draadstel van de vogelkooi. Het vertoond bovendien gelijkenis met de middeleeuwse vakwerkconstructie en met Saulniers geraamtebouw. Doch in plaats van smeedijzer bediende Jenny zich van staal. Dit is hard als gietijzer en duurzaam als smeedijzer. Het is evenzeer bestand tegen druk van boven als tegen het zijdelingse trekken. Jenney monteerde verticale en horizontale ramen uit stalen balken, die stevig met elkaar verbonden werden. Zo ontstond een groot traliestel dat de wolkenkrabber voorzag van een elastisch geraamte. Met dit constructiesysteem kon men praktisch zo hoog bouwen als men wilde. Men kon de muren zo dun laten als het klimaat toeliet: de muren ‘droegen’ immers niet meer. Naar het voorbeeld van het ‘kristallen paleis’ te Londen kon men de wanden uit glas vervaardigen. Men kon ook licht metaal gebruiken.

William Le Baron Jenney bewoog zich met zijn Home Insurance Building nog niet letterlijk ‘in de wolken’. De eerste wolkenkrabber van de moderne architectuur telt slechts elf verdiepingen. Het was ook nog geen glazen toren. Het stalen geraamte bleef verborgen achter buitenmuren die weinig verandering brachten in de oude verhouding tussen venster en wand. Maar wel schiep Jenney

[p. 465]

met zijn stalen geraamte een van de wezenlijke voorwaarden voor het bouwen van wolkenkrabbers. Andere voorwaarden zouden door anderen geschapen worden.

Op de Industrie-Tentoonstelling van New York in 1851 liet Elisha Graves Otis een nieuwe ontdekking zien: een vierhoekig slank gestel uit ijzeren staven waarin een platform aan een dik touw was opgehangen. Met behulp van een stoommachine trok Otis het platform de hoogte in en liet het dan weer neerkomen. Wie durfde mocht een proefritje maken. Mister Otis zette zelf de lift in beweging. Op halve hoogte deed hij hem stoppen en riep: ‘Niet bang zijn, alles staat op veilig’. Hij sneed het touw door en de lift viel helemaal niet in de diepte: daar zorgde een primitief veiligheidsmechanisme voor.

Deze ‘uitvinding’ van de vlijtige Otis was al evenmin iets nieuws als de idee van de raambouw. Paus Leo X (1513-1521), een van de Medici, beschikte reeds over een lift. Deze bestond uit een systeem van remmen, hefbomen en katrollen die met de hand bediend werden. De Paus maakte er gebruik van om gemakkelijk zijn woonvertrekken te bereiken die op de tinnen van de Engelenburcht lagen. Deze lift bestaat nog steeds. Heeft Otis hem gekend? Hij bracht in ieder geval de idee te gepasten tijde opnieuw te berde. De machinebouw was nu in staat snelle en veilige liften tegen een betaalbare prijs te vervaardigen. En de snel toenemende hoge huizen en wolkenkrabbers brachten onafgebroken nieuwe bestellingen binnen. De mechanische lift schiep de tweede voorwaarde voor het bouwen van willekeurig hoge torenhuizen.

William Le Baron Jenney was niet de enige grote architect in Chicago. De snel groeiende, vooruitstrevende stad trok in die jaren de beste bouwkundigen van Amerika aan. Zij vormden een groep die als ‘School van Chicago’ beroemd zou blijven in de geschiedenis van de moderne architectuur. Hun belangstelling ging vooral uit naar de wolkenkrabber. Zij brachten het bouwen met stalen geraamten tot verdere ontwikkeling. Jenney had zijn Home Insurance Building nog voorzien van de gebruikelijke ramen. D.H. Burnham en J.W. Root construeerden de buitenmuren van de Reliance Building daarentegen voor een overwegend gedeelte uit glas. Zij schiepen het zogenaamde ‘Venster van Chicago’. De buitenwand van de kantoorruimte bestond nog uitsluitend uit één enkel groot venster. Dit was geen willekeur of alleen maar voorliefde voor glas. Daar de bouwgrond in de City steeds maar duurder werd kwamen de wolkenkrabbers tegen elkaar te liggen. De ene ontnam de andere het licht. Er was maar één oplossing: de glazen wand zoals Paxton die had gebruikt in het Crystal Palace te Londen. Maar de indruk die de glazen toren van de Reliance Building op de mensen maakte, was niet al te best. Ze vonden het naar. Jarenlang hebben zij gevreesd dat hij op een goeie dag ineen zou storten. Iedereen vermeed er langs te lopen. De ogenschijnlijk onstoffelijke wanden stonden in tegenspraak met de voorstelling die zij zich maakten van een goed gebouwd huis.

Ook de jongste bouwkundige uit de school van Chicago, Louis Henry Sullivan, was niet best te spreken over deze wolkenkrabbers. Sullivan was afkomstig uit het oude Amerika. Hij werd in 1856 te Boston geboren. De beschaafde man uit New England vond dat de mensen in de ‘Wild West’ vooruitstrevend en optimistisch handelden, maar niet genoeg nadachten. ‘Denk toch eerst even na wat een wolkenkrabber eigenlijk is! Geef u rekenschap over het doel dat hij te vervullen heeft alvorens plannen te ontwerpen!’, vermaande hij zijn collega's. Wat de anderen niet deden, begon Sullivan in zijn eentje. Hij ging uit van alge-

[p. 466]

mene ervaringen. ‘Alle dingen van de natuur hebben een gestalte, een vorm, een uitwendige verschijning die zegt wat ze zijn, hoe zij onderscheiden zijn van onszelf en onder elkaar. Ieder ding heeft zijn eigen en onveranderlijke gestalte, of het nu de rondcirkelende adelaar is, het zwoegende paard, de wentelende stroom of de drijvende wolk. Vormgeving luistert immer naar de functie. Dit is een wet. Waar de functie niet verandert, is er ook geen wisseling in de vorm’. Daarna onderzocht Sullivan de verschillende doeleinden die de wolkenkrabber te dienen heeft. ‘1. Er moet een verdieping onder de grond zijn voor ketels en machines. 2. Een etage gelijkvloers, bestemd voor winkels, banken en andere handelsondernemingen die grote oppervlakten nodig hebben, veel ruimte en licht en gemakkelijke toegangsmogelijkheden. 3. Een tweede verdieping voor soortgelijke doeleinden. 4. Een onbepaald aantal verdiepingen voor kantoren. Iedere verdieping gelijkt op de andere. Een kantoor is wat een cel in de honingraat is. 5. Op de bovenste verdieping ketels, vergaarbakken en buizen, de vervollediging van de energiebronnen in de kelder’.

Sullivan was het genie van de School van Chicago. Maar het was hem niet gegeven een wolkenkrabber te bouwen in zijn eigen stad. In 1893 had in Chicago een wereldtentoonstelling plaats. De wereldtentoonstelling te Londen was in 1851, met Paxtons Crystal Palace, een triomf geworden voor de moderne architectuur. Nu in Chicago zette men weer een stap terug. Van de aanvang van het nieuwe bouwen af was dit te vrezen geweest. De afkeer voor de stalen geraamten bleek niet alleen uit de reactie van de mensen van Chicago, die een eind omliepen om de glazen toren van de Reliance Building niet te zien. Toen in 1891 de Monadnock Block werd gebouwd, kregen de architecten Burnham en Root de opdracht dit gebouw van 16 verdiepingen in dikke stenen muren op te trekken. Aan de voet hebben deze muren een dikte van 230 cm. In plaats van winkels heeft het gelijkvloers duistere torenruimten. Het stenen torenhuis kostte veel meer dan een stalen gebouw. De enge ruimten gelijkvloers brachten niet de huurprijs op die men voor ruime winkels zou hebben betaald. Voor de opdrachtgevers was deze prijs echter niet te hoog om hun afkeer van de nieuwe bouwmethode te laten blijken.

De tegenstanders van de School van Chicago boekten succes op de wereldtentoonstelling. Zij stonden de zgn. stijl-architectuur voor, het bouwen volgens vormen van oude architectuurstijlen. Op de expositie stelde men de allernieuwste machines ten toon achter gotische bogen. Produkten van de chemische nijverheid stonden in een romaanse burcht. De telegraafkantoren waren ondergebracht in een barokkasteeltje.

De stijlarchitectuur beperkte zich niet tot de hallen en paviljoenen van de tentoonstelling. Zij maakte school. Weldra was het niet fatsoenlijk in de buitenwanden van een gebouw het stalen geraamte zichtbaar te laten. Glazen wanden waren een vergrijp tegen de goede bouwzeden. ‘Mooie’ wolkenkrabbers werden ‘versierd’ met gotische of romaanse arcaden. Wie ‘vooruitstrevend’ dacht, koos zuilen en pijlers in barokstijl. Een handboek voor architecten gaf als aanbeveling: ‘Om effect te bereiken maakt de bekwame bouwmeester gebruik van ieder middel dat hem te beschikking staat’.

In dit Chicago was er geen plaats voor de wolkenkrabbers van Sullivan. Zijn belangrijkste werken realiseerde hij elders. Zijn idee van de wolkenkrabber kon hij het zuiverst verwezenlijken in de Guaranty Trust Building te Buffalo, een illustratie van zijn uitspraak: ‘De vorm luistert naar de functie’. Gelijkvloers

[p. 467]

bouwde hij winkels. De buitenmuren bestaan derhalve bijna volledig uit etalages. Op de eerste verdieping bevinden zich banken. Deze verdieping is niet zo hoog, maar ze heeft brede ‘Chicago-ramen’. De andere tien verdiepingen hebben telkens twaalf hoge rechthoekige ramen. Alle verdiepingen lijken op elkaar. Op de bovenste bevinden zich de reservoirs, de buizen van de verwarming en de andere technische installaties. Deze verdieping heeft ronde vensters die doen denken aan de patrijspoorten van een schip. Op deze wijze blijkt de functie van de verschillende verdiepingen uit hun bouwvorm. Deze vormgeving is niet iets wat de architect er als bogen of zuilen zomaar aan toevoegt. Zij ontstaat vanzelf doordat aan de ruimten die hoogte en belichting gegeven wordt die ze nodig hebben voor hun bestemming.

Sullivan stelde zich de vraag, wat een wolkenkrabber eigenlijk is. Hier, in de Guaranty Trust Building, gaf hij het antwoord. Een wolkenkrabber is hoog. Daarom moeten de buitenmuren niet voorzien worden van sterke horizontale kroonlijsten of vensterbanken. Dit zou de natuurlijke groei van het gebouw storen. De wolkenkrabber moet integendeel de hoogte ingestuwd worden. Daarom trekt Sullivan de ramen van de kantoorverdiepingen iets naar binnen. De muurstukken tussen de ramen geven dan de indruk van smalle reusachtige pijlers. Ze stuwen het gebouw krachtig de hoogte in.

‘De kracht en het geweld van de hoogte moeten uit de wolkenkrabber blijken. Hij moet zich oprichten in louter jubel’, schreef Sullivan. Dit kan klinken als een loflied op zijn eigen werk, maar Sullivan sprak niet voor zichzelf alleen. Wat hij tot uitdrukking bracht, werd door vele van zijn tijdgenoten even sterk aangevoeld. De Amerikaanse dichters bezongen de wolkenkrabber, de schilders poogden zijn koene vorm op het doek weer te geven. Men zag er een realisatie in van de ‘Amerikaanse droom’, van de bijzondere manier waarop Amerika toen dacht, leefde en geloofde, en van zijn hoop in de toekomst. De dichter Walt Whitman prees de wolkenkrabber boudweg als een vorm van de Amerikaanse democratie!

Achter deze loftuitingen ging de fierheid schuil op een grootse prestatie. En terecht. Met de wolkenkrabber schiep Amerika een niet meer weg te denken bouwtype van de moderne architectuur.