Streven. Jaargang 17

[p. 340]

Het geestelijk testament van Dag Hammarskjoeld
Sven Stolpe

HET cultuurleven in Zweden wordt op dit ogenblik gekenmerkt door een zwarte troosteloosheid. Ingmar Bergmans laatste film, Het Zwijgen, schildert een wereld zonder genade, mensen die overgeleverd zijn aan de verschrikking van hun hartstochten omdat zij geen contact meer vinden met elkaar en met God. In het theater wordt Strindbergs hel van het huwelijk weer opgeroepen met de opvoering van het amerikaanse stuk Wie is bang voor Virginia Woolf? Het misschien meest opvallende prozadebuut van het jaar, Sun Axelsson, behandelt een perverse moederhaat, gekruid met rauwe gemeenheden. De jongste dichtbundel van Karl Ragnar Gierow is in zijn vertwijfeling zwart als de nacht.

Christendom en Kerk zijn voorwerp van onophoudelijke smaad. De pers is zo goed als gelijkgeschakeld. Aftonbladet en Stockholms Tidningen zijn overgenomen door de vakbonden en doen nu in vijandschap tegen de Kerk en het christendom nog nauwelijks onder voor Dagens Nyheter. De rechtse krant, Svenska Dagbladet, voert geen noemenswaardige cultuurstrijd meer; zijn overigens uitstekende cultuurredacteur is even ‘radicaal’ geworden als zijn collega's van Dagens Nyheter. Geen enkele krant van niveau staat op het ogenblik nog open voor een consequente christelijke cultuurkritiek. De ring begint te sluiten. De bisschoppen zijn uit de openbaarheid verdwenen. De Kerk zwijgt.

Nooit heeft ons land zulke diepe duisternis gekend. Maar precies op dat ogenblik gaat er een lichtstraal op. Met het dagboek van Dag Hammarskjoeld ‘Wegwijzers’ breekt weer voor het eerst sinds lange tijd een stroom van echt geestelijk leven door in het vervuilde en beklemde cultuurleven van ons land. Ongetwijfeld heeft Hammarskjoeld belangrijk werk verricht als politicus, maar ik vraag mij af of dit dagboek niet zijn grootste prestatie is. Voor mij is het een van de belangrijkste boeken, niet alleen van de Zweedse literatuur maar van onze tijd.

Niets is de laatste jaren in Zweden zozeer door het slijk gesleurd als de christelijke deugden van reinheid, ascese en offervaardigheid. In honderden artikelen hebben we kunnen lezen dat deze deugden pervers, masochistisch, walgelijk waren. De mens moet integendeel afstand nemen tegenover de eisen die hij zichzelf stelt of die anderen hem

[p. 341]

stellen, elke overtuiging moet hij ‘saboteren’, zich uitsluitend op zijn zinnen en driften verlaten; tastend moet hij in het relativisme zijn weg vinden door middel van compromissen. Meer dan de meesten van ons heeft Hammarskjoeld geleden onder het vernederende materialisme van de Zweedse welvaartstaat. Met deze bloemlezing uit zijn dagboeken treedt hij naar voren niet alleen als een ondubbelzinnige christen, maar, ik durf bijna te zeggen, als een christelijke mysticus. Toen ik enkele jaren geleden in verschillende artikelen probeerde te bewijzen dat Hammarskjoeld een mysticus was, werd dit als een gratuïte bespiegeling afgedaan. Nu liggen de stukken voor ons, ze spreken voor zichzelf.

De hoofdstukken van het boek zijn gedateerd of in van jaartallen voorziene afdelingen gegroepeerd. Aldus wordt het mogelijk deze man op zijn geestelijke weg te volgen. Het blijkt dan dat hij begonnen is als een heldenvereerder in de geest van Vilhelm Ekelund. Als student schrijft hij in een gedicht: ‘Morgen zullen wij elkaar ontmoeten, de dood en ik. Hij zal zijn degen stoten in een wakkere man’. Reeds vroeg stelde hij zijn levensideaal op: ‘In klaarheid het leven weerspiegelen en het in zuiverheid vorm geven’. Gaandeweg wendt hij zich, in de vorming van zijn persoonlijkheid, naar het christendom. Hij is een strenge rechter voor zichzelf. Tot in de laatste jaren beschuldigt hij zich van zonden als verachting voor mensen, belangstelling voor zijn eigen roem, wrevel over de roem van anderen, onvruchtbaarheid, vreugdeloosheid. Wat hij daarover schrijft, gaat lijken op een strenge, voorname christelijke levensleer; precies die levenshouding die in Zweden voor pervers wordt uitgekreten. Vooral in de tijd toen hij nog een jong ambtenaar was in Stockholm, walgde hij van de gemeenheid en de lafheid van zijn medemensen en in zijn dagboek schetst hij bijtende, boosaardige portretten, met weglating evenwel van alle namen. Ik heb de indruk dat hij in die tijd dreigde vast te lopen in een Uebermensch-romantiek, in een steriele verachting voor het mensdom, of in een vlucht uit de werkelijkheid in stoute avonturen. Zijn dagboek bewijst echter dat hij deze gevaren zelf beter zag dan wie ook uit zijn omgeving. Hij deed zijn uiterste best om ze te bestrijden. ‘Minachting voor uw medemensen belet u in ieder geval niet, naar hun erkenning te streven, zonder uw zelfrespect te verliezen’, schrijft hij bitter. Hij constateert ‘de dikhuidige zelfvoldaanheid van zijn eenzaamheid’, zijn hoogmoed en trots.

Vooral zijn eenzaamheid. Een eenzamer mens dan Dag Hammerskjoeld kan men zich nauwelijks voorstellen. Hij was een betoverende persoonlijkheid. Het viel hem makkelijk, met iedereen in gesprek te komen. Maar niemand, of slechts heel weinigen, kwamen hem nabij. Waarom hij zich nooit aan een vrouw gebonden heeft, willen we hier

[p. 342]

niet bespreken. Maar klaarblijkelijk zag hij al heel vroeg dat zijn lot, ja, zijn roeping in de eenzaamheid lag. Men vroeg van hem een offer, en dat offer was de aanvaarding van die eenzaamheid. Wie vroeg dit offer?

Lange tijd heeft hij dat niet geweten. ‘Eens heb ik antwoord gegeven. Was het aan iemand, was het aan iets? Van dat ogenblik af heb ik de zekerheid dat het bestaan een zin heeft en dat mijn leven daardoor zijn doel heeft in de onderwerping. Sindsdien weet ik, wat het betekent, niet om te kijken en zich niet om de dag van morgen te bekommeren’. Hij die zich lange tijd als een door en door gezonde, door de zon gebruinde man had gevoeld, wie niets in de weg stond - ‘de zegeglans over een man van goede wil, de smaak van zoete noorse bessen in de mond, zonnebrand en vorst’ - moest in de eenzaamheid niet alleen de vloek van de steriliteit ervaren, maar ook iets dat leek op starheid van gemoed. Hij verdacht zichzelf van pose: ‘Offert hij zich voor anderen, in werkelijkheid om wille van zichzelf, in een verkapt egocentrisme?’ Hij voelde zich bijna ‘in eenzaamheid vertwijfelen’ en wilde weten of hij werkelijk ‘een recht op leven kon verwerven in een gemeenschap boven het individu’. Meedogenloos noemde hij zichzelf een Streber. De liefde die hij nooit aan een vrouw kon wijden, richtte hij op de natuur: ‘In mij leeft een brandende pijn. Het is een verlangen naar vereniging, een verlangen om op te gaan in, deel te hebben aan een ontmoeting als die van de liefde. Een pijn die gelijkt op de begeerte van aardse liefde, maar die zich richt op grond, water, hemel... Tevreden? Neen, neen, en nog eens neen... Maar verkwikt, uitgerust, vol verwachting...’.

In deze bijna uitzichtloze situatie - ‘arbeid als bedwelming voor de eenzaamheid, boeken als surrogaat voor mensen’ - sloeg dan plotseling de roeping in. Hij werd geroepen om secretaris-generaal van de Verenigde Naties te worden, misschien het meest belangrijke ambt ter wereld. En ineens vonden zijn problemen een oplossing. Nu zag hij waarheen zijn lot hem steeds geleid had, welke de zin was van al zijn ascese, van zijn zelfontlediging, van zijn harde training. Hij was uitgerust om zijn leven voortaan aan een grote taak te wijden. ‘Eéns hebt gij mij erkend, slingeraar. Nu is uw storm. Nu tegen u in’. Zijn hele uiterlijk veranderde. De opdracht tilde hem op. Wat hem als steriliteit, zinloos offer, isolement, verlies aan warmte, ja, als verstarring afgeschrikt had, bleek nu noodzakelijke voorbereiding te zijn geweest voor een bijna bovenmenselijke taak: dienaar van alle volken. Nu begreep hij zijn lot in christelijk perpectief: ‘Sterk en vrij, doordat hij zelf niet meer bestaat’. Zijn taal wordt nu die van de klassieke christelijke ascese, ja, die van de mystiek. In katholieke kringen zijn al deze ervaringen en

[p. 343]

uitdrukkingen wel bekend, maar in Zweden zijn ze exotisch vreemd. Tussen de heilige Birgitta en Dag Hammarskjoeld zie ik nauwelijks nog één ware Zweedse mystieke: Emillia Fogelklou.

Hij ging door met zijn strenge zelfkritiek - ‘behaagziek, ziek in de erkenning van uw behaagzucht’ - maar hij voelde zich ook van God vervuld. Hij sprak van heilig worden: ‘de weg naar de heiligheid gaat vandaag de dag noodzakelijk door handelingen’. Hij begon intensief de Evangelies, de mystieken, Eckehardt, Tauler, Thomas van Aquino te lezen, ook oosterse mystieken en Martin Buber. Hij zag in dat zijn ‘solipsisme, zijn machtsbegeerte en vernielzucht’ alleen door de liefde konden worden overwonnen. Hij bleef geïsoleerd, hij kwam nooit tot een liefdesverhouding tot een medemens maar hij gaf zijn hele leven aan de liefde voor anderen. Hij erkende de ernst van het probleem. Heel zijn werk kon gemakkelijk in uitwendigheid, roemzucht en mechanisch verrichte arbeid ontaarden. Soms meende hij zijn roeping te verraden: ‘Hoe dood kan een mens toch zijn achter de façade van uitwendige bekwaamheid, plichtsgetrouwheid en... eerzucht!’ Op die ogenblikken beschouwde hij zichzelf als ‘eerzuchtig, niet blij, een doder van vreugde’. Maar hij wist ook dat iemand hem ‘met de slinger had geraakt’, dat iemand hem geroepen had: ‘Dankbaarheid en bereidwilligheid. Uw deel werd: alles voor niets. Aarzel niet, als het nodig is, te geven wat toch niets is, voor alles’. Hij gaf toe dat zijn ‘vertrouwen klein’ was: ‘Des te dieper moet ge u buigen als wat aan u gebeurt in overeenstemming is met uw geloof’.

Hij wilde slechts één ding: Christus volgen. ‘Uit mezelf treden, ik sta mezelf in de weg; uit mezelf gaan, als vervulling’. Hij wilde geheiligd, hij wilde heilig worden: ‘Heiliging - het licht of in het licht zijn, zo ledig gemaakt van mezelf, dat het licht kan stralen, dat het kan verzameld worden en verbreid’. Hij piekerde over ‘de vereniging van de ziel met God’ en vond dat het zijn plicht was, alles te offeren om alles te geven. Zeggen dat God ons opvoedt door het lijden, is nogal primitief, vond hij: ‘Hoe ver daarvan verwijderd is de aanvaarding van het lijden als het ons treft omdat wij volgden wat wij als Gods wil erkenden’. En hij begon zijn eenzame levensweg te begrijpen: ‘Hoe onbegrijpelijk groot is, wat mij geschonken is; hoe gering is, wat ik “offer”!’ Nooit heeft hij menselijke liefde ervaren, maar hij wist: ‘Enkelen zijn uitverkoren om tot op de drempel van de uiteindelijke overwinning geleid te worden, tot aan de creatieve daad van het offer, in plaats van tot de lichamelijke vereniging - in een flits van gelijke verblindende kracht’.

Op het einde schreef Hammarskjoeld liever gedichten dan aforismen en maximen. Enkele van deze gedichten zijn echt groot. ‘Achter hun

[p. 344]

narrenmasker verstikt, speuren mijn zinnen, uitgedroogd’ - ‘Moe van de mensen, zoekt gij de eenzaamheid, te moe om ze te vullen’. Hij wist echter ook iets van verfijning: ‘Als het vuur geen uitweg krijgt, verandert het kolen in diamanten’. Hij lachte over de laster die men over hem vertelde: ‘Toen hij geen vrouw vond, noemde men de eenhoorn pervers’.

In een groot gedicht, dat tot de klassieke Zweedse poëzie moet gerekend worden, heeft hij zijn levenservaring samengevat:

De weg - gij moet hem gaan.
Het geluk - gij moet het vergeten.
De kelk - gij moet hem ledigen.
De smart - gij moet ze verbergen.
Het antwoord - gij moet het leren.
Het einde - gij moet het dragen.

In verschillende gedichten zag hij zichzelf sterven - als een offerdier, als een gefusilleerde, als een ter dood gemartelde. Hij wist dat hij eens zijn Golgotha zou vinden. Hij was bereid, alles te geven. Niemands dood was zo organisch verbonden met zijn leven, zo uit dat leven zelf ontstaan, als Hammarskjoelds dood in Kongo.