Streven. Jaargang 17

[p. 69]

Politiek Overzicht

Internationaal

NADAT er ruim vier jaren in Génève en elders is gesproken over ontwapening zonder dat men ook maar een stap verder kwam, is er nu eindelijk een lichtpuntje aan te wijzen. Toen de onderhandelingen in Génève in het voorjaar 1963 opnieuw volledig in een impasse waren geraakt, daar de Verenigde Staten, Engeland en de Sovjet Unie het niet eens konden worden over het aantal inspecties - tegenover de eis van het Westen minimaal zeven per jaar wenste Moskou niet verder te gaan dan 2 à 3 - deed de Engelse premier Macmillan aan de Verenigde Staten het voorstel een gemeenschappelijk schrijven aan premier Chroestsjef te richten met algemene voorstellen om deze impasse te doorbreken; deze brief werd 24 april overhandigd en leidde - tot groot genoegen van de Engelse prime minister, die zelfs dit succes i.v.m. binnenlandse moeilijkheden al best kon gebruiken, laat staan dus het latere - na enig heen en weer geschrijf tot de mededeling door president Kennedy in een rede voor de American University op 10 juni, dat de drie atoommogendheden hooggeplaatste vertegenwoordigers zouden aanwijzen om tot een akkoord te komen over een verbod van proeven met kernwapens; deze aankondiging geschiedde tegelijkertijd in Moskou en Londen.

De besprekingen begonnen 15 juli en toen bleek, dat men het niet eens kon worden over een inspectie-systeem voor ondergrondse proeven, stelde men zich tevreden met een verdrag, waarin proeven met kernwapens in de dampkring, in de ruimte en onder water werden verboden. Dit verdrag werd op 25 juli geparafeerd door de leiders der drie delegaties, Averell Harriman voor de U.S.A., Gromyko voor Rusland en lord Hailsham voor Engeland.

Op een dergelijk beperkt akkoord had Chroestsjef reeds gezinspeeld in een rede op 2 juli in het Oost-Berlijnse sportpaleis tijdens zijn bezoek aan de Oost-Duitse partijleider Ulbricht ter gelegenheid van diens 70e verjaardag, maar hij koppelde dit toen vast aan een gelijktijdig sluiten van een niet-aanvalsverdrag tussen de NATO-landen en het Pact van Warschau. Waarschijnlijk heeft de Belgische minister van Buitenlandse Zaken, Spaak, hierover met Chroestsjef gesproken tijdens zijn als privé voorgestelde reis naar de Sovjet Unie, waarbij hij op 8 juli een gesprek had met de Russische premier; Spaak zou bij deze gelegenheid reeds gesuggereerd hebben om dit te vervangen door plechtige niet-aanvals-verklaringen door elk land afzonderlijk om zo de moeilijkheid te omzeilen van een indirecte erkenning van Oost-Duitsland, waartegen Bonn in ieder geval overwegende bezwaren zou hebben. Tijdens de Moskouse besprekingen wezen de Verenigde Staten en Engeland nog op een andere, principiële moeilijkheid n.l. dat zij geen enkele machtiging hadden om op te treden namens de andere NATO-landen; men kwam daarom overeen, dat de drie landen verdere besprekingen hierover zullen voeren na hun bondgenoten te hebben geraadpleegd.

Deze overeenkomst tussen beide grote atoommogendheden is ontegenzeggelijk belangrijk; wij weten heel goed, dat dit geen ontwapening betekent; ook,

[p. 70]

dat zowel de Verenigde Staten als de Sovjet Unie blijven beschikken over een geweldig vernietigingsarsenaal, dat zij elk ogenblik zouden kunnen gebruiken; verder, dat geen enkel geschilpunt tussen beide grootmachten tot een oplossing is gebracht - noch West-Berlijn, noch Cuba of Laos. Het belang van dit akkoord is gelegen in het feit, dat voor het eerst sedert het Oostenrijkse staatsverdrag in 1955 Oost en West blijk hebben gegeven elkaar een klein beetje vertrouwen te schenken; beide partijen hebben laten merken in te zien, dat zij er een gemeenschappelijk belang bij hebben een atoomoorlog te voorkomen; daarom is het een - zij het dan voorzichtig - begin, vanwaaruit men kan proberen tot verdere ontspanning in de gehele wereld te komen. Het is o.i. onjuist om dit verdrag te vergelijken met de overeenkomst van München in 1938 tussen Chamberlain en Hitler; toen meende men in sommige kringen in West-Europa, dat de vrede verzekerd was en dat Hitler geen verdere aspiraties meer zou hebben. De houding van president Kennedy nu is geheel anders dan die van Chamberlain toen; Kennedy weet heel goed - en hij heeft dit reeds laten blijken in zijn redevoeringen als senator en lid van de Commissie van Buitenlandse Zaken - dat de Sovjet Unie streeft naar wereldheerschappij; dat de aandacht van de Verenigde Staten niet mag verslappen; dat de tactiek van de Sovjet Unie kan veranderen, maar dat haar einddoel hetzelfde blijft. Hij weet echter ook, dat beide grote atoommogendheden zich in een pat-stelling bevinden en dat hij hiervan gebruik kan en moet maken om deze wereld leefbaar te doen zijn; hij weet, dat dit akkoord niet alleen in het belang van de Verenigde Staten, maar ook in dat van de Sovjet Unie is en hij is daarom van mening, dat de Sovjet Unie zich in haar eigen belang zal houden aan de nu getroffen afspraken; hij is van mening - en talrijke anderen met hem - dat hierop wederzijds vertrouwen kan worden gebaseerd, dat langzaam kan uitgroeien en kan leiden tot akkoorden op andere punten.

Nadat op 5 augustus in Moskou de overeenkomst plechtig door de resp. ministers van Buitenlandse Zaken in aanwezigheid van premier Chroestsjef en de Secretaris-Generaal der Verenigde Naties Oe Thant was ondertekend, volgden talrijke andere grote en kleine mogendheden in een der drie hoofdsteden of in alle drie dit voorbeeld. Het gaat echter meer om de vraag hoe deze handtekening zal worden gehonoreerd en ook, wie niet wensen te tekenen.

Hierbij allereerst de Verenigde Staten; in de buitenlandse politiek van dit land speelt de Senaat en hierin weer de commissie van buitenlandse zaken een zeer voorname rol. De constitutie zegt met zoveel woorden, dat de president verdragen kan sluiten met advies en instemming van de senaat; voor dit laatste is een twee-derde meerderheid nodig. Hoe zal de senaat op dit verdrag reageren? Zal zij een zelfde rol spelen als in 1919, toen president Wilson er ondanks zijn inspanningen niet in slaagde de vereiste meerderheid voor zijn volkerenbondsidee te verkrijgen? Om dit zg. Wilson-effect te voorkomen heeft Kennedy de senaat op de hoogte gesteld van de besprekingen nog voor de parafering en stelde hij de Amerikaanse delegatie naar de plechtige ondertekening te Moskou zo samen, dat zowel democratische als republikeinse senatoren aanwezig waren. Het onderzoek door de senaatscommissie van buitenlandse zaken o.l.v. senator Fullbright is nu achter de rug en leverde als resultaat op, dat met op een na algemene stemmen het advies werd gegeven het verdrag te aanvaarden; dit betekent, dat de voltallige senaat zich met ruime twee-derde meerderheid voor Kennedy's politiek zal uitspreken.

[p. 71]

Dubieus was in het begin de ondertekening door West-Duitsland; hier heerste vooral bij Adenauer en een deel van de CDU de vrees, dat het als een indirecte erkenning van de DDR zou worden opgevat en daardoor als een aanvaarden van de verdeling van Duitsland. De Amerikaanse minister van defensie, Mac Namara, slaagde er tijdens zijn bezoek aan Bonn niet in de bezwaren van Adenauer weg te redeneren; meer succes hadden Dean Rusk op 20 augustus in Bonn en lord Home in een gesprek met de West-Duitse minister Schröder, in Londen; doorslaggevend voor het West-Duitse besluit om het verdrag te ondertekenen was - naast de uitdrukkelijke afwijzing van de Moskouse mededeling der ondertekening door Oost-Duitsland - de overtuiging, dat men zich niet kon distanciëren van de Verenigde Staten en Engeland en zich onmogelijk kon en mocht plaatsen in het isolement, waarin de Gaulle zich had gewerkt.

Voor de laatste is de Duitse houding niet prettig. Het tussen hem en Adenauer gesloten vriendschapsverdrag schijnt niet te werken zoals hij het zich wel had voorgesteld. Van Franse zowel als van West-Duitse zijde werd de laatste tijd nog al eens kritiek uitgeoefend op de door de verdragspartner genomen beslissingen; wij denken aan de West-Duitse beslissing ten gunste van militaire samenwerking met de Verenigde Staten, aan de Franse houding t.a.v. Engelands toetreden tot de EEG en aan de geringe neiging aan West-Duitse zijde het Europese landbouwbeleid om te vormen naar de verlangens van de Franse boeren. Misschien had de Gaulle gehoopt, dat de angst voor een mogelijke erkenning van Oost-Duitsland Bonn er toe zou verleiden het kernstopakkoord niet te tekenen, maar het deert hem weinig ook nu weer geïsoleerd te staan in de Westerse wereld. Hij heeft tijdens en onmiddellijk na de laatste oorlog zo vaak alleen gestaan, dat hij dit isolement als een normale en voor hem gunstige positie is gaan beschouwen; hij noemt dit dan ook liever: onafhankelijkheid. Nu verklaart hij, dat zonder een ontwapeningsakkoord dit verdrag geen betekenis heeft en dat een niet-aanvalsakkoord geheel overbodig is voor zijn land, daar het bij monde van zijn president nog eens uitdrukkelijk heeft verklaard, dat Frankrijk nooit een aanval op een ander land zal doen. Men zou ook kunnen concluderen, dat in dit geval het sluiten van een non-agressie-pact voor Frankrijk heel erg gemakkelijk is. Zijn voornaamste bezwaar is, dat bij de besprekingen in Moskou Europa afwezig was; in zijn visie ligt Engeland niet in Europa en zou dit werelddeel door Frankrijk moeten worden vertegenwoordigd. De Gaulle heeft echter bewust zijn land buiten de 18-landen-conferentie van Genève over ontwapening gehouden; hij verklaarde destijds deze conferentie voor zinloos, maar bedoelde waarschijnlijk, dat Frankrijk daar toch geen met de grote mogendheden gelijkwaardige en voor Frankrijk passende rol zou kunnen spelen, daar het op atoomgebied een te grote achterstand bezat. Om tenminste met Engeland op een lijn te worden gesteld moet Frankrijk z.i. beschikken over een onafhankelijke atoommacht, niet opgebouwd met behulp van de Verenigde Saten - vandaar ook zijn afwijzing van een aanbod van Kennedy om de samenwerking tussen de Verenigde Saten en Frankrijk op atoomgebied te verbeteren; toetreden tot het nu gesloten akkoord zou de Gaulle verhinderen de nodige proeven te nemen en dus remmen in de verzekering van eigen veiligheid. Bij deze afwijking kondigde de Gaulle tevens aan de drie ‘andere’ atoommogendheden voorstellen te zullen voorleggen voor een doeltreffende ontwapening en hen voor het einde van 1963 te zullen uitnodigen deze maatregelen te bespreken.

[p. 72]

Een andere voorname ‘Have-not’, communistisch China, reageerde niet anders; ook Peking wees het Moskouse akkoord af en zag er niets anders in dan een poging van de drie atoommachten om hun monopolie te handhaven en de anderen te blijven overheersen; tevens stelde Mao voor een topconferentie te houden van alle regeringsleiders om te praten over een volledig verbod en de vernietiging van alle kernwapens. Hiermee zijn wij gekomen aan een andere, het aspect van deze wereld bepalende kwestie: het Russisch-Chinese conflict.

Ongeveer tegelijkertijd met de besprekingen tussen Rusland en de twee Westelijke atoommogendheden werd er in Moskou ook onderhandeld over de Russisch-Chinese ideologische meningsverschillen. Delegaties van beide communistische landen kwamen 5 juli bijeen en er werden verschillende diep geheim gehouden conferenties belegd, maar men kwam niet tot overeenstemming; op 20 juli werden de beraadslagingen op voorstel der Chinese delegatie geschorst. Voor, tijdens en na de besprekingen zijn er echter zoveel scherpe woorden over elkaars standpunt in het openbaar gewisseld, dat het aannemelijk is, dat men ter conferentie zelfs niet aan de bespreking der eigenlijke meningsverschillen is toegekomen. Het veertiendaagse bezoek van Chroestsjef aan zijn vroegere vriend-vijand, Tito, in de tweede helft van augustus heeft zeker niet bijgedragen tot vermindering van de Russisch-Chinese spanningen.

Nog enkele woorden over de moeilijkheden in Zuid-Vietnam; nadat in 1955 Bao Dai hier aan de kant was gezet, waren de Verenigde Staten erg gelukkig met de krachtige regering van Ngo Dinh Diem; hij kreeg dan ook alle hulp in de strijd tegen het communistisch Noord-Vietnam en tegen de in zijn eigen land agerende communistische groepering. Diems taak was niet eenvoudig; met wapens is het communisme niet te bestrijden; er moesten ook economische veranderingen worden doorgevoerd om de levensstandaard langzamerhand te verbeteren. Dit leidde tot moeilijkheden tussen de Katholieke groep (ongeveer 10% der bevolking) rond Diem en zijn familie aan de ene kant en de meer conservatief ingestelde boeddhistische kringen (ongeveer 70% der bevolking) aan de andere kant. Deze laatsten klaagden bovendien ernstig over de heersende familieregering, over bevoordeling door de regering van de katholieke minderheid en over het feit, dat de vrijheid van godsdienst voor de boeddhisten slechts zeer beperkt was. In de laatste maanden waren er reeds herhaaldelijk botsingen geweest tussen boeddhistische betogers en regeringstroepen. Sterk onder invloed van zijn broer, Ngo Dinh Nhu, en diens echtgenote, die als ‘first lady’ in Zuid-Vietnam optreedt, heeft president Diem op 21 augustus de staat van beleg voor het hele land afgekondigd en ontstond er een ware boeddhistenvervolging, waarbij de beschuldiging van communistische sympathieën opgeld deed. Een beroep van Paus Paulus VI op president Diem om te streven naar onderling begrip had geen succes; ook de regering van Kennedy maande tot onderlinge verdraagzaamheid, maar vond geen gehoor. De pas benoemde Amerikaanse gezant in Saigon, Henry Cabot Lodge, vooraanstaand republikein, ex-senator, voormalig leider van de Amerikaanse delegatie in de Verenigde Naties en in 1960 republikeins kandidaat voor het vice-presidentschap - zal veel moeite hebben om de regering Diem weer in het gareel te krijgen, want Kennedy is terecht van mening, dat de strijd tegen het opdringen van het communisme in Zuid-Vietnam uiterst belangrijk is om geheel Zuid-Oost-Azië te behoeden; maar steun blijven geven aan de regering Diem zal voor velen onverteerbaar zijn tenzij Diem alsnog verstandiger wordt. - 4 - 9 - '63 -

J. Oomes

[p. 73]

België

Tijdens de vakantie was er zoals gewoonlijk weinig politiek nieuws. Over de betekenis van de nieuwe taalwetten werd vooral in Vlaamse kringen nog nagekaart. Een eensluidende mening bleek hierover niet te bestaan. Verschillende Vlaamse C.V.P.-mandatarissen spanden zich in om er de positieve kanten van in het licht te stellen: de nieuwe taalregeling voor Brussel houdt winst in voor Vlaanderen, mits de controlemogelijkheden ten volle worden gebruikt.

De grootste moeilijkheid om de Vlaamse opinie hiervan te overtuigen is van psychologische aard. Alleen specialisten kunnen de nieuwe wetten in detail beoordelen. De malaise, die na het compromis van Hertoginnedal onbetwistbaar in Vlaanderen is blijven hangen, kan niet weggewerkt worden door een omstandige detailontleding van wetteksten. De Vlaamse ontgoocheling komt voort uit een algemeen klimaat. Slechts door een duidelijke, krachtdadige politiek met enkele opvallende of wellicht zelfs spectaculaire successen kan de C.V.P. de verloren goodwill heroveren.

* * *

Omdat de algemene sfeer in hoge mate bepaald wordt door de activiteit der pressuregroepen, hebben verscheidene C.V.P.-mandatarissen en publicisten het optreden daarvan scherp op de korrel genomen. De jaarlijkse IJzerbedevaart schonk hun hiertoe ruimschoots de gelegenheid. Vooral het Bedevaartcomité moest het in sommige C.V.P.-bladen ontgelden, terwijl de socialistische Vlaamse pers haar traditioneel afwijzende houding tegenover de IJzerbedevaart adermaal in nogal krasse termen bevestigde en niet alleen tegen het IJzerbedevaartcomité partij koos, maar ook tegen de Vlaamse Volksbeweging, de Vlaamse Toeristenbond, het Davidsfonds, het Vlaamse Actiecomité, enz.

Men was getuige van een algemene ontlading van het slecht humeur der beroepspolitici, die zich blijkbaar vooral in Vlaanderen gehinderd voelen door actiegroepen waarop ze geen vat hebben en die zich niet langs partijpolitieke banen bewegen.

Een echte democratie is echter ondenkbaar zonder deze pressuregroepen. Indien de partijpolitiek en de beroepspolitici het monopolie hebben van de actie, van de propaganda, van de gedachtencommunicatie, dan is het uit met de democratie. Het is juist een wezenlijk kenmerk van de westerse democratie, dat iedereen aan het openbaar leven kan deelnemen wanneer hij het wenst. Daar is geen legitimatie voor nodig, noch van de overheid, noch van de grote of kleine politieke partijen. De basis neemt deel aan het politieke leven zoals ze het zelf verlangt.

Natuurlijk wordt er dan wel eens aan gemakkelijke agitatie gedaan, en treden er soms personen op de voorgrond die niet het niveau bereiken dat gewenst is. Maar dit geldt ook voor de politieke partijen. De standing van de partijen en van vele mandatarissen en partijfunctionarissen is beslist niet beter dan die van de pressuregroepen en hun leiders. In sommige van deze groepen wordt intenser gedacht en kraniger gehandeld dan in de partijen, die voor het ogenblik toch echt niet door uitzonderlijk bekwame of hoogstaande figuren geleid worden.

Bovendien hebben de partijpolitieke polemisten op een gebrekkige manier het begrip verantwoordelijkheid omschreven. Ook wie geen politiek mandaat

[p. 74]

heeft, op geen kieslijst staat of geen kaderlid van een partij is, kan zin voor verantwoordelijkheid hebben. Wie jarenlang namens een algemeen bekende en massaal aanhoorde pressuregroep kan optreden en erdoor aanvaard wordt, is minstens zo representatief als vele mandatarissen, die een parlementaire zetel weten te veroveren door het spel van de partijpolitieke recrutering en daarna voor de rest van hun dagen verzinken in de grauwe naamloosheid van Kamer of Senaat.

De geestelijke veerkracht, de uitstraling en het morele gezag van de politieke partijen en de parlementaire instellingen zijn dermate omstreden, dat voor velen de pressuregroepen een onmisbaar correctief zijn voor steeds dreigende verstarring, zelfgenoegzaamheid, baatzucht en lamlendigheid. Wie politiek geïnteresseerd is, vindt vaak veel sterkere stimulansen en veel verderstrekkende perspectieven buiten de partijpolitiek en haar publikaties.

Dit wil geen onvoorwaardelijke verdediging van de pressuregroepen zijn. Ook daar zijn beunhazen en onverantwoordelijken aan het werk, naast personen die minstens even positief op het openbaar leven inwerken als dozijnen ministers en parlementsleden.

Over enkele weken begint het parlementair leven weer en zal er wellicht geen gelegenheid meer zijn om zich te bezinnen over de verhouding tussen politieke partijen en pressuregroepen. De manier waarop het vraagstuk in de voorbije weken behandeld werd, schonk velen echter geen voldoening. De beroepspolitici waren naar veler smaak te nijdig en te weinig genuanceerd. Er zijn ongetwijfeld pressuregroepen aan het werk die de democratie vervalsen, maar die uiten zich niet in Vlaamse massavergaderingen of marsen of moties. Zij werken achter de schermen, zonder ooit genoemd te worden, met actiemiddelen waar de pers zelden naar verwijst. Zij zijn veel gevaarlijker dan de vrij onschuldige Vlaamse actiegemeenschappen. Maar over deze pressuregroepen wordt vrijwel nooit gesproken, onverschillig of ze van geestelijke, wijsgerige, financiële of van nog andere aard zijn....

* * *

Voor de rest was de vakantie een langzame aanloop naar de parlementaire activiteit. De ziekteverzekering wacht op een aanvulling, die reeds van meet af aan invloed zal hebben op de parlementaire agenda. Daarnaast zou een begin moeten gemaakt worden met de grondwetsherziening. Vlaanderen wenst dat daaraan voorafgaat: de aanpassing van de parlementaire zetels aan de werkelijke stand der bevolking.

Indien de C.V.P. er niet in slaagt, de Vlaamse opinie op deze punten, waarop ze zich destijds uitdrukkelijk heeft vastgelegd, voldoening te schenken gaat ze nieuwe crisissen tegemoet in eigen rangen. Voor de Waalse socialisten kan zulk een parlementair programma leiden tot een nieuwe scherpe botsing met de Waalse federalisten, wier eigenlijke kracht niemand nauwkeurig kent.

Indien alles scherp gesteld wordt, kan er een regeringscrisis uit voortvloeien, gevolgd door vervroegde verkiezingen. Verder kan men moeilijk overgaan tot een grondwetshervorming zonder klaarheid te scheppen inzake het unitarisme of het federalisme, dat zijn stempel zal drukken op de nieuwe staatsinstellingen en hun werking.

Daarnaast zal normalerwijze het begrotingsbeleid niet veel uitstel meer dulden. Het brengt concrete taken mee voor regering en parlement, die niet lang op de achtergrond kunnen geschoven worden omwille van fundamentele debatten

[p. 75]

over de staatsstructuur zelf, waarvan niemand kan voorspellen hoeveel tijd ze in beslag zullen nemen.

De Belgische Communistische partij was voornamelijk in haar Brusselse afdeling het toneel van een scherp conflict tussen wat men nu gewoon is te noemen de Russische en de Chinese strekking - vereenvoudigde terminologie die slechts gedeeltelijk juist is. Er kwam een formele scheuring onder leiding van een Brussels revolutionair intellectueel die niet langer genoegen wil nemen met wat hij een vernieuwd reformisme noemt, een reformisme dat ditmaal door de Rusische partijleiding zelf uitgedragen wordt. Deze inwendige spanningen kwamen op een ogenblik dat de kansen van de communisten in Wallonië nogal gunstig beoordeeld werden. Het interne conflict, en de wijze waarop het publiek werd, bewijzen in elk geval dat de lijdzaamheid van de leden dezer autoritaire partij niet zo groot is als de tegenstrevers vaak beweren. Alleen hebben de burgerlijke en sociaal-democratische kringen blijkbaar jarenlang geen juist inzicht gehad in wat er werkelijk omging in de rangen van de communistische partij en in de geesten van de militanten, hier en elders, niet het minst in de Sovjet-Unie en in China zelf. Alleen de toekomst kan leren hoeveel krachten de Belgische Communistische Partij bij deze scheuring verloren heeft. Maar zelfs zonder merkbare electorale gevolgen gaat het hier toch om een belangwekkend verschijnsel.

5 - 9 - '63.

Hektor de Bruyne