Streven. Jaargang 17

[p. 15]

Taalwetten zonder effect?
Lode Claes

WAT zijn wetten zonder zeden? Deze aloude vraag staat centraal in de beoordeling van de taalwetten welke deze zomer door het Belgische parlement zijn gestemd. Niemand beschouwt ze als een geslaagde of definitieve regeling van de Vlaams-Waalse verhoudingen in het land. De voorstanders ervan voeren aan dat het de best mogelijke regeling is in de gegeven omstandigheden, maar wijzen zelf ook op de radicale psychologische ommekeer die nodig is, indien de nieuwe wetten willen bijdragen tot de ontspanning. Een groot gedeelte van de Vlaamse opinie wijst de nieuwe regeling af, hoezeer men ook tracht de positieve aspecten ervan in het licht te stellen: zij koesteren een diep wantrouwen ten opzichte van de feitelijke toepassing van de nieuwe wet, en dit wantrouwen is al direct gevoed door eenzijdige interpretaties van de andere kant (door de verslaggever in de Senaat) en oproepen (van ministers en partijvoorzitters nog wel) om de uitvoering van de wet aan te passen aan de noodwendigheden van het leven en het ‘gezond verstand’ van de Belgen, die altijd alles wat in de wetgeving buitensporig is, vanzelf onuitgevoerd laten.

De afwezigheid van een doelmatige wisselwerking tussen wetten en zeden, tussen instellingen en gedragingen, is een van de hoofdtrekken van het openbaar leven in dit land zonder burgerzin of civil spirit. De tegenstanders van het overheidsingrijpen zijn talrijker en luidruchtiger dan elders en de feiten schijnen hun dikwijls gelijk te geven: de wetten worden ontdoken of slechts zeer gedeeltelijk toegepast. De voorstanders van het overheidsingrijpen bouwen er daarentegen overdreven verwachtingen op en stellen zich te weinig vragen over de voorbereiding en het effect van nieuwe wetten of instellingen. De teleurstellingen laten niet lang op zich wachten.

Op geen enkel gebied is dit alles zo duidelijk als op dat van de taalwetgeving. Niets is in dit opzicht tekenender dan de fameuze belofte van Koning Albert bij het uitbreken van de oorlog van 1914: ‘gelijkheid in rechte en in feite’. In een rechtsstaat hadden de twee laatste woorden overbodig moeten zijn. De weerstanden die toen reeds bestonden tegen de (ontoereikende) ‘gelijkheidswetten’ maakten ze echter noodzakelijk. Toen deze wetten in de dertiger jaren door een reeks nieuwe taalwetten werden vervangen, verplaatste het debat zich onmiddellijk van de teksten naar de toepassingen, en naar het raakgebied van beide, namelijk de sancties. De balans van deze wetten

[p. 16]

werd reeds vaak gemaakt. Zelfs de best gesanctioneerde wet (de wet op de rechtspraak) heeft geen volledige gelijkheid gesorteerd. De meest doelmatige wet (de wet op het onderwijs) heeft een langzaam teruglopen van de verfransing in het Vlaamse land bewerkt, maar hierdoor tevens een nieuwe spanning geschapen tussen de Nederlandstalige jonge generaties en het verfranst gebleven bedrijfsleven. In de centrale overheidsorganen zelf bleef de voorrang van het Frans bewaard. In de Brusselse agglomeratie en hier en daar aan de taalgrens maakte de verfransing grote vorderingen. In de mentaliteit en in de gedragingen van de franstaligen hebben deze wetten geen verandering gebracht, integendeel: men bleef verder uitgaan van het overwicht van de Franstalige groep in het land en van het beeld van een eentalig Wallonië en een tweetalig Vlaanderen.

Deze globale situatie vindt men terug in alle sferen. Men kan de ‘Annuaire Administratif’, die de samenstelling geeft van honderden administraties, parastatalen, instellingen en organismen, opslaan op om het even welke bladzijde, vanaf het Hof over de diplomatie en de ministeries naar het leger, de universiteiten, de banken en de wetenschappelijke instellingen: nergens is de Vlaamse groep proportioneel voldoende vertegenwoordigd, vaak is zijn aandeel slechts een kwart of nog minder. Wij beklagen soms de lezer van de Vlaamse kranten: nauwelijks zijn de toestanden in de hogere legerleiding uit de doeken gedaan, of zijn aandacht wordt gevraagd voor de diplomatieke diensten, de universiteit van Leuven, de Antwerpse kerken, de Nationale Bank, het Wetenschappelijk onderzoek, om van het Vlaams-Waalse probleem op andere gebieden (de E3-autosnelweg) nog te zwijgen. En het gaat hier niet over een systematische indoctrinatie door kranten en pressiegroepen. Iedere Vlaming kan wat hij in deze artikelen en moties leest, in zijn dagelijkse ervaring terugvinden. De spontane en directe reactie op deze ervaring verklaart trouwens de aanzienlijke verbreding van de Vlaamsgezinde stroming, waarmede onvoldoende wordt gerekend.

Er is geen ‘gelijkheid in feite’ omdat de Franstalige groep deze niet heeft gewild. De Vlaamse vooruitgang (onder invloed van de demografische groei in economische expansie) heeft integendeel versterkt wat Frans Van Cauwelaert in 1915 reeds noemde ‘het spontane gemeenschapsgevoel van de bevoordeligden van het stelsel’. Het denkbeeldige gevaar voor een minorisatie van Wallonië was voor de Belgische leidende groep een welkome aanleiding om 't werkelijke probleem weg te moffelen en te vervangen door het probleem van de Vlaams-Waalse verhoudingen.

[p. 17]

Geen enkel betoog over de positieve aspecten van de nieuwe taalwetgeving kan de twijfelende vraag wegnemen, of de nieuwe wetten in de huidige machtsverhoudingen inderdaad zullen toegepast worden. De Franstalige groep heeft de normen die eraan ten grondslag liggen, niet ‘geassimileerd’, niet inwendig aanvaard. Zij zullen er zich zelfs niet uit opportuniteitsoverwegingen bij neerleggen, omdat de wijze zelf waarop deze wet tot stand is gekomen, hen ervan overtuigd heeft dat deze opportuniteit niet afdoende vaststaat, m.a.w. dat er geen definitieve wijziging in de machtsverhoudingen van de twee groepen is ingetreden. Dit zal deze wetgeving grotendeels uithollen, juist zoals dat het geval is geweest met die van dertig jaar geleden.

Misschien zullen de Franstaligen zich uit opportuniteitsoverwegingen gemakkelijker voegen naar de nieuwe wetgeving inzake de vernederlandsing van het bedrijfsleven in het Vlaamse land. Hier worden de wetteksten ondersteund door andere factoren (economische groei, vernederlandsing van de jonge generatie), en het taalprobleem is hier zo duidelijk verruimd tot een breder sociaal probleem, dat naast de Vlaamse pressiegroepen ook de sociale, met name de vakverenigingen, tussenbeide zijn gekomen. Een frontaal verzet is op dit punt dan ook uitgebleven; de tegenstand heeft zich beperkt tot grondwettelijke bezwaren en aansporingen om vooral niet te veel haast te maken met de toepassing van de wet.

De reële tweetaligheid te Brussel, welke door de nieuwe wetgeving beloofd wordt, is al veel twijfelachtiger. Weliswaar werkt ook hier de economische groei van het Vlaamse land door en ook het inzicht van enkelen die klaar genoeg zien om te beseffen dat op lange termijn de eenheid van het land staat of valt met de tweetaligheid van Brussel. Daartegenover staat het voortgezet effect van een langdurige verfransing en een toenemende solidariteit van de Brusselse Franstaligen met Wallonië. De tweetaligheid (maar dan van de administratieve dienst en niet van de individuele ambtenaar) wordt slechts aanvaard met de onuitgesproken verwachting dat zij geen afbreuk zal doen aan de verdere verfransing en zelfs over enkele nieuwe gemeenten zal worden uitgebreid.

De Franstaligen stellen deze verfransing nog altijd voor als het gevolg van de vrije beslissing van het gezinshoofd, de fameuze ‘père de famille’. Slechts enkele Franstaligen zien in, dat hier evident van een sociale druk moet gesproken worden. ‘Waarom gaan de Vlamingen Frans spreken in Brussel, tenzij omdat zij de indruk hebben dat dit beter is om daar te leven?’ vroeg Kanunnik Jacques Leclercq nog onlangs. Waarom inderdaad? De overgang van de ene taal naar de

[p. 18]

andere vergt steeds grote inspanningen en slaagt nooit volledig. Kan men zich voorstellen dat deze overgang in de regel uitsluitend uit culturele overwegingen gebeurt, zonder tussenkomst van andere factoren? Wordt het bestaan van deze factoren niet impliciet toegegeven als men betoogt, zoals La Libre Belgique, dat de wettelijke stelregel gezinstaal = onderwijstaal vooral de minder gegoede Vlamingen in Brussel zal treffen, aangezien de welgestelde Vlamingen hun kinderen in het Frans opvoeden? Hoe evident de zelfs door Minister Larock aangevoerde pedagogische en andere bezwaren tegen de verfransing langs het onderwijs ook zijn, en hoezeer de Franstaligen zelf het vroegtijdig onderricht in het Nederlands op de Franstalige scholen ook afwijzen, toch zal de taalwet op de Brusselse scholen weinig toegepast worden.

Wat ten slotte de pariteit in de leidende administratieve functies betreft, hier heeft het thema van de minorisatie van Wallonië en van de ‘overheersing’ van België door de Vlamingen (de eerste-ministers, de voorzitters van Kamer en Senaat, steeds Vlamingen: men kent het refrein) zijn dienst gedaan. Men kan moeilijk aannemen dat het te goeder trouw uitgespeeld wordt door mensen die van de andere kant de Vlaamse groep voortdurend aanmatigend vanuit de hoogte behandelen. De voorstanders van de unitaire staatsstructuur hebben met deze wettelijke pariteit een nieuwe stap gezet in het federaliseringsproces en zullen deze pariteit overigens niet kunnen toepassen zolang er geen instellingen in het leven worden geroepen die statutair uitmaken, wie tot ieder van de twee paritaire groepen behoort. In een unitaire staat dienen de functies ten slotte niet paritair maar proportioneel toegewezen te worden. In een federale staat volgt de proportionaliteit automatisch uit de splitsing van de instellingen, op een zeer beperkt aantal functies in de gemeenschappelijke instellingen na.

Er is veel optimisme nodig om, zoals Eerste-Minister Lefèvre, te menen dat deze taalwetgeving het land van zijn taalobsessie zal bevrijden. Hieraan ligt trouwens de opvatting ten grondslag, dat het zogenaamde taalprobleem een probleem is dat een regeringsleider door arbitrage uit de wereld kan helpen, om dan als de handhaver van 's lands eenheid de geschiedenis in te gaan. De eerste-minister kan denken dat hij de aanval van de Vlaamse pressie-groepen heeft afgeslagen, dat hij ook bij de zetelaanpassing en de grondwetsherziening de pressiegroepen van beide kanten wel in toom zal kunnen houden en, steunend op het weerstandsvermogen van de unitaire structuren, de evenwichtsoefening met succes uit zal kunnen voeren. Hiervoor is alleen een overschatting nodig van de tactiek in de politiek en van de wetgeving in de oplossing van fundamentele problemen. Een korte

[p. 19]

terugblik op de geschiedenis van de jongste taalwetgeving leert echter dat, wat ook haar voor en tegen moge zijn, het verloop ervan zelf de kloof tussen de twee groepen heeft verbreed. Het gaat namelijk over veel meer dan over taalregelingen.

Het Vlaamse verzet tegen de aanhechting van de zes randgemeenten was niet ingegeven door de bekommering, welke taal voortaan op het gemeentehuis van Sint-Genesius-Rode zou gesproken worden, maar door het beeld, het symbool, of als men wil de mythe welke de Vlaamse gemeenschap zich van haar territoriale integriteit heeft gevormd - zoals trouwens alle collectiviteiten uit de geografie een symbool halen van hun bestaanswil. De actie voor de zetelaanpassing is niet gericht op het verkrijgen van een dozijn parlementsleden meer (de parlementairen worden meestal als de zwakste schakel in de keten beschouwd), maar nogmaals op het symbool van de rechtmatige plaats in een unitaire structuur. Van de andere kant is de Waalse actie voor het behoud van de Voerstreek bij Luik evenmin ingegeven door de zorg om zes onbeduidende dorpen: ook hier spreekt het beeld van een grens, van een Vlaamse wig tussen Luik en Nederland. Daarbij komt de wil om een nederlaag ongedaan te maken en een traditioneel Waals (en Luiks) overwicht opnieuw te affirmeren.

Hetzelfde geldt voor de grondwettelijke beveiliging van Wallonië tegen een minorisatie. Deze is ofwel overbodig (iedere partij, iedere unitaire organisatie houdt bij al haar beslissingen nu reeds rekening met deze minorisatievrees) ofwel irreëel (geen grondwettekst kan een werkelijke machtsverschuiving tegenhouden).

De diverse bepalingen van de taalwet, en zelfs deze taalwet zelf zijn tenslotte bijkomstig. ‘Een succesrijk verzet (tegen de regeling voor de randgemeenten) zou vooral tot resultaat gehad hebben’, aldus de heer Hugo Schiltz, ‘aan de Franstaligen duidelijk te maken dat een eeuw van Vlaamse toegevendheid nu definitief voorbij was; de tweetaligheid van Brussel en de vernederlandsing van het bedrijfsleven zouden automatisch, met sociologische wetmatigheid, gevolgd zijn uit de erkenning van de Vlaamse beweging als machtsfactor in het openbaar leven’. Alleen deze erkenning kan een ommekeer brengen in de houding van de Franstaligen; komt die erkenning er niet, dan zullen zij deze taalwet van haar draagwijdte beroven, net als de vorige.

De kern van het Vlaams-Waalse probleem is gelegen in de toenemende psychologische spanning tussen de twee groepen; men kan dit een obsessie of een sentimentele kwestie noemen, als men er maar niet de realiteit van ontkent of onderschat. Men kan aan de twee groepen verschillende namen geven: volken (maar dit is nog steeds

[p. 20]

taboe), socio-culturele groepen, conflict-groepen, als men maar inziet dat het conflict dat de twee groepen verdeelt, vertakkingen heeft op vrijwel alle gebieden van het openbaar leven. Men kan zich verheugen over de vriendschappelijke omgang van Vlamingen en Walen individueel of bij ontmoetingen in het buitenland, als men dan maar het onderscheid niet uit het oog verliest tussen de gedragingen van het individu als individu en als lid van een collectiviteit. Men kan de Vlaamse of de Waalse solidariteit als de eerste of als de stevigste beschouwen, als men deze groepsvorming dan maar niet reduceert tot een taalaangelegenheid die door taalwetten kan ongedaan gemaakt worden. Men kan vaststellen dat Vlaamse en Waalse federalisten het zelfs over het federalisme niet eens worden (indien dit vanzelf ging, zou ook hun federalisme overbodig zijn), als men maar inziet dat de twee conflictgroepen zich aan elkaar optrekken, niet omwille van een soort complot tegen België, maar omdat dit steeds het geval is met conflictgroepen zoals bijvoorbeeld partijen. De vraag is, welk conflict op een bepaald ogenblik in een land domineert. Men kan tenslotte op principiële gronden voorstander zijn van de dialoog, de verstandhouding, de samenwerking, als men zich daarbij tenminste de vraag stelt, hoe deze samenwerking uiteindelijk zal bereikt worden: door behoud of door verandering van de status quo, door unitaire of federale instellingen, door ‘unité’ of ‘union’.