Streven. Jaargang 16

[p. 1072]

Inventarisatie van de hedendaagse Engelse literatuur
Dr. W. Peters S.J.

JAAR in jaar uit stort zich een lawine van tussen de twintig en vijfentwintig duizend boeken op de Engelse markt. Gemiddeld zijn een kwart hiervan herdrukken. Van wat er over blijft, is wederom een kwart fictie. Deze van viertot vijfduizend romans van allerlei slag, met daarnaast een kleine duizend uitgaven gewijd aan poëzie en toneel, zijn op zichzelf reeds een uitnodiging om nu en dan te gaan schiften. Dit niet alleen om kaf van koren te scheiden, maar ook om eens tot een inventaris te komen van oude en nieuwe namen en een balans op te maken hoe het nu eigenlijk met de belletrie in Engeland staat: is er enige verhouding tussen de ontstellende kwantiteit en de kwaliteit? Hierbij wordt de vraag ter zijde gelaten in hoevere de hedendaagse literatuur een getrouwe weerspiegeling is van wat er leeft in het volk; dergelijk onderzoek achten we uitzonderlijk moeilijk zowel omdat men hierbij slechts weinig leiding verwachten mag van gezaghebbende critici alsook omdat de totaalindruk van hetgeen vandaag verschijnt op het gebied van de roman, de poëzie en het toneel er een is van verwarring. Tezelfdertijd menen we dat een eenvoudige inventarisatie van namen de resultaten van zulk een onderzoek in wat grove contouren aangeeft.

Legt men zijn oor te luisteren naar de stem van de Engelse dichter van vandaag, dan heeft men moeite om iets te horen. En is geen groepering als die van Auden (1907), Day Lewis (1904), Spender (1909) en MacNeice (1907) uit de jaren dertig; en deze dichterlijke stemmen hebben zich sinds de oorlog maar nauwelijks hoorbaar gemaakt. Denkt men aan poëzie, dan komt de naam van T.S. Eliot (1888) voor de geest, maar diens gedichten behoren tot een voorgaande periode en een voorbij geslacht. Hij heeft zich nog wel bediend van het vers in zijn latere toneelstukken, maar het was meer het godsdienstig thema dat de aandacht trok en verdiende dan de poëzie; men kon een stuk als The Confidential Clerk bijwonen zonder ook maar te bevroeden dat het in verzen was geschreven. De dichter draagt nog een soort profetenmantel, hem jaren terug om de schouders gelegd, maar die is danig versleten. De excentrieke Edith Sitwell (1887) doet een enkele keer van zich horen, en laat zich wat meer zien (dank zij de televisie), maar voor de meeste Engelsen is zij waarschijnlijk meer een curieus meubel uit het Victoriaanse tijdperk dan een dichteres bij de gratie Gods. Dan is er nog een hofdichter (1878), John Masefield geheten, waarvan men bijna niet weet of hij nog leeft dan wel reeds enkele jaren stil is afgestorven. Robert Graves (1895) is wat meer bekend, maar dit heeft hij in niet geringe mate te danken aan de Universiteit van Oxford, die hem uit Spanje terugriep om hem professor in de poëzie te maken: een betrekking die overigens weinig meer om het lijf heeft dan bij hoge uitzondering de katheder te bestijgen voor een lezing. Voor de meeste Engelsen wordt de vlakte van de poëzie enkel bewandeld door de wat gedrongen, milde gestalte van John Betjeman (1906). De naam verraadt dat hij van Nederlandse afkomst is; het was

[p. 1073]

zijn grootvader die van Amsterdam naar Londen verhuisde. De verkoop van zijn verzamelde gedichten enkele jaren terug was fabelachtig: indien we ons goed herinneren een zeventigduizend exemplaren. Het succes wordt echter niet verklaard door de voortreffelijkheid van zijn poëzie, wel door de begrijpbaarheid ervan, maar voornamelijk toch, zo wil het ons voorkomen, door zijn sympathiek optreden voor de televisie in tal van discussies. Ofschoon John Betjeman reeds tegen de zestig loopt, is hij betrekkelijk jong in het gezelschap van de tot nu genoemde dichters. En in zekere zin sluit hij de rij. Dylon Thomas was jonger en een veel groter dichter, maar hij stierf tien jaar geleden, nog geen veertig jaren oud. De namen van Roy Fuller, Thom Gunn en anderen zijn weinig bekend; de jongeren brengen slechts een zwak poëtisch alsook zwak-poëtisch geluid voort, zo zwak dat The Times Literary Supplement er mee kan volstaan slechts nu en dan een meestal nog korte bespreking te wijden aan vier of vijf bundeltjes poëzie tegelijk. Hoe bejaard de Engelse muze is, komt ook naar voren in The Faber Book of Modern Verse (de inleiding van Anne Ridler is gedateerd 1951), waar in een boek van meer dan vierhonderd bladzijden de jongeren het moeten stellen met ongeveer veertig: en John Betjeman kon in het selecte gezelschap van deze anthologie geen plaatsje vinden.

Het Engelse toneel kent geen dominerende figuur zoals destijds, en nog niet eens zo lang geleden, G.B. Shaw. Men denkt onwillekeurig aan het succes van een Noel Coward (1899), J.B. Priestley (1894), Eliot en Christopher Fry (1907) of zelfs van Graham Greene (1904), maar hoe verdienstelijk hun werk voor het toneel ook was, men kon menigmaal de indruk niet van zich afzetten dat dit medium gekozen werd ofwel als een variatie op het gedicht of de roman ofwel als instrument om wat in feite een preek is aan de man te brengen. De inhoud van de preek kan van godsdienstige aard zijn (Fry, Eliot, tot op zekere hoogte ook Greene) of meer sociaal gekleurd: maar het wringt altijd wanneer de harmonie tussen inhoud en vorm, tussen de preek en het toneelstuk, niet geheel zuiver is. Dit laatste euvel beperkt zich helaas niet tot genoemde schrijvers. Bij jongeren, en met name bij John Osborne (1929) en Arnold Wesker (1931), treedt het in nog grovere vorm naar voren. Een eerste succes is dan meer te danken aan de preek dan aan het stuk als zodanig: men denke hierbij aan Look back in anger van de eerst genoemde, en Roots van de laatstgenoemde; hoe zwak zij als toneelschrijver staan blijkt zodra de inhoud van de preek anders wordt. Niettegenstaande de reclame die men met zijn Luther maakte, was het spoedig duidelijk hoe gelimiteerd de talenten van Osborne zijn. Hetzelfde zal zich manifesteren zodra Wesker zich begeeft buiten het sociaal thema van Chicken Soup and Barley, The Kitchen en I'm talking of Jerusalem.

Overzien we het terrein van de roman, dan maakt dit een slordige indruk van een rommelige verzameling van namen. Bij een eerste sortering komen als vanzelfsprekend Greene (1904) en Evelyn Waugh (1903) naar voren; we mogen hen zestigers noemen en hun eerste vruchtbaarheid is reeds lang voorbij, en Greene heeft laten weten dat hij met de roman heeft afgehandeld. Ze behoren tot een voorbij, althans tot een oud geslacht, ofschoon ze in zekere zin nog jong zijn vergeleken bij collega's die nog alles behalve in vergetelheid zijn weggezonken. J.B. Priestley is tien jaar ouder, maar deze romanschrijver heeft het nu blijkbaar te druk met het sorteren van eigen opinies en ervaringen, en zijn belangstelling heeft zich gericht op de wonderlijke geschiedenis van de Westerse beschaving (men herinnert zich zijn Literature and Western Man van drie

[p. 1074]

jaar geleden en Margin Released van vorig jaar). Stokoud is Somerset Maugham (1874), die onwillekeurig het zinnetje oproept ‘but he won't lie down’, dit deels doordat hij vanuit de Rivièra de Engelse pers voorziet van weinig stichtende persoonlijke onthullingen, deels doordat goedkope uitgaven blijvend de aandacht van het publiek richten op deze boeiende verteller. Hij heeft echter sinds het begin van de oorlog weinig geschreven, en geheel niet meer sinds het midden van deze eeuw: hetgeen hem te vergeven is, wanneer men bedenkt dat zijn eerste verhaal in de vorige eeuw verscheen (Liza of Lambeth, 1897). Enigszins anders is het gesteld met Compton Mackenzie, die strikt genomen buiten dit opstel valt, omdat hij een Schot is. Hij is echter zo verengelst, en velen van zijn romans zijn zo door en door Engels (bv. Sinister Street), dat hij hier vermeld mag worden. Hij is negen jaar jonger dan Maugham, is in zijn ouderdom vrijwel voortdurend ‘aan de schrijf’ gebleven, en heeft onlangs het eerste deel van zijn autobiografie laten verschijnen: deze is opgezet als een tiendelig werk. Een wonderlijke ondernemingslust voor een schrijver van tachtig! - Merkwaardig genoeg is men nog steeds geneigd om Aldous Huxley (1894) onder de romanschrijvers te rekenen, ofschoon, zo mogen we wel zeggen, sinds jaar en dag zijn belangstelling uitgaat naar het grensgebied tussen godsdienstige ervaring en psychose of neurose. Zijn romans behoren in alle geval tot een voorbije periode. Dit kan ook, maar in een andere zin, gezegd worden van de boeken van Ivy Compton-Burnett (1892), een schrijfster die eerst de laatste jaren de waardering en de lof geoogst heeft waar zij recht op heeft. Haar romans, in ruime mate in beslag genomen door conversatie, zijn van een ander geslacht in zoverre zij zich bezig houden met onze ouders en grootouders, en het Victoriaanse tijdperk lijkt zo verschrikkelijk ver weg.

Rustig schrijdt voorts Anthony Powel (1905) verder en vrij regelmatig verschijnen de delen van zijn The Music of Time: hij is over de helft gekomen met zijn zesde roman van de serie, die hij de titel gaf The Kindly Ones. De laatste jaren is Sir Charles Snow (1905) wat meer naar voren getreden, die eveneens aan een tiendelig werk bezig is. Deze wetenschapsmens uit Cambridge brengt iets van zijn koele wetenschappelijkheid en nuchtere analyse mee wanneer hij het leven van de Engelsman beschrijft in de welfare state. Het wonderlijke is echter dat de soberheid en precisie van dictie en presentatie onweerstaanbaar fascineert; de lezer ervaart dat er achter de wetenschapper en de romanschrijver een mens schuil gaat met zeer scherpe visie en met een bijna onmetelijk ruim hart.

Net op het nippertje komt een zekere Richard Hughes (1900) de vlakte van de roman opgedraafd. We waren hem al lang vergeten: A High Wind in Jamaica lazen we jaren en jaren geleden: het verscheen in 1929, en sindsdien schreef hij nog In Hazard, totdat hij het zwijgen in 1962 verbreekt met het eerste deel van een trilogie: The Fox in the Attic. De inspiratie van The Human Predicament, de titel van de trilogie, blijkt te zijn de contemporaine geschiedenis van het woelige Westen.

Het zijn alle bejaarde of zeer bejaarde personen die we tot nu vermelden, en tot op zekere hoogte domineren zij de Engelse roman van vandaag. Roept men zich andere namen te binnen, dan is het alsof men van een bejaardenhuis ineens terecht komt op een jongenskostschool, bij auteurs die in de jaren twintig werden geboren. Er is blijkbaar een hele generatie romanschrijvers zoek: of is deze er nimmer geweest? Er zijn slechts twee schrijvers die in hun eenzaamheid

[p. 1075]

zich even ver afweten van de ‘ouden van dagen’ als van de ‘angry young men’. De eerste van deze twee, Lawrence Durrell (1912) is bovendien weinig bekend en nog minder populair. Onwillekeurig stelt men hem zich voor als zetelend op Olympische hoogten, wat minachtend neerblikkend op al dat Engelse gedoe, en zich vermeiend in het verfijnd uitzonderlijke, in het exotische; het gevolg is dat hij schrijft voor een coterie van lezers die hem, menen wij, vaak lezen vanwege de ‘bon ton’ en die prikkelende mengeling van dromerige zwoelheid, elegantie en lichte decadentie die rustig voortkabbelen in zijn romans. De ander is Angus Wilson (1913), een schrijver met een klinkende reputatie; wij kunnen echter weinig bewondering hebben voor de stijl van Wilson met die merkwaardige tendens om een concreet woord vergezeld te doen gaan van een abstract adjectief, hetgeen zijn romans iets wazigs geven; wij hebben het idee dat zijn reputatie voornamelijk rust op zijn eerste en beste boek, Hemlock and after, met het bij het verschijnen wat shockerende onderwerp homosexualiteit als hoofdthema.

Komen we bij de jongenskostschool en de vertoornde jonge mannen: en we moeten er direct aan toevoegen dat het met de herrie en toorn achteraf best meegevallen is. Het wel hoogst merkwaardige is dat ons het opschrift van oorlogsmonumenten te binnen schiet: their name liveth on, hetgeen impliceert dat zij dood zijn! Maar de naam van deze nog betrekkelijk jonge schrijvers leeft voort, niet omdat zij schrijvers van één superbe boek zijn, maar omdat zij schrijvers zijn van een boek dat bij het verschijnen ver boven zijn literaire merites werd geprezen. Kingsley Amis (1926), John Wain (1925), John Braine (1928), Alan Sillitoe (1928), zijn doorgegaan met schrijven, ook met het schrijven van romans, maar men associeert hen met één boek, hun eerste boek gewoonlijk, en soms zelfs met de creatie van één karakter. Zulks wordt het beste geïllustreerd door Lucky Jim, de hoofdpersoon in het gelijknamige verhaal van Kingsley Amis, en Joe Lampton die de held is van Room at the Top van John Braine. De groep is allesbehalve een sterrebeeld; het zijn meteoren, een korte felle flits en een snel vallen en verdwijnen. Wat anders is het gesteld met Iris Murdoch, die rustiger is begonnen en geleidelijk aan meer inhoud aan haar romans heeft gegeven, waarbij zij de indruk wekt nog steeds op zoek te zijn, en probeert om in symboliek het diepere van het mensenbestaan bloot te leggen.

Er zijn nog vele andere namen die het menigmaal meer aan uitgevers dan aan critici te danken hebben dat zij niet alleen bekend zijn maar ook gelezen worden. Daar is bv. Morris West, met een reputatie die in geen verhouding staat tot zijn prestatie, zoals door zijn jongste boek Daughter of Silence afdoende werd bewezen. Daar is Patrick White, die onderschat wordt, ofschoon we hopen dat een hoofdartikel onlangs in The Times Literary Supplement verschenen hem meer in de belangstelling zal plaatsen: hij steekt hoofd en schouders uit boven de schrijvers van vandaag, maar hij valt strikt genomen buiten het bestek van dit essay, omdat hij, evenals West, Australiër is. Hetzelfde geldt van een opkomend romanschrijver als Gabriel Fielding; deze is Ier van geboorte.

Tot nu toe vertoonden zich slechts twee vrouwelijke auteurs op het podium, de een over de zeventig, de ander nog geen veertig. Het zou echter verwonderlijk zijn als dit de enige schrijfsters waren die zich in het gezelschap bevinden van Jane Austen, de Bronté Sisters, George Eliot (Mary Arm Evans), Ouida,

[p. 1076]

Katherine Mansfield, Virginia Woolf, Mary Webb, Dorothy Richardson and Rose Macaulay. Maar Elizabeth Bowen (1899) laat deze jaren nog maar weinig van zich horen, terwijl Nancy Mitford (1904) teveel van zich laat horen, maar zich nu meer bezig schijnt te houden met de biografie. Pamela Frankau (1908), Monica Dickens (1915), de zeer oude G.B. Stern (1890) en Naomi Jacobs (1889) e.a. zijn niet van het slag van literaire goden of godinnen. Alleen Muriel Spark (1918) flaneert ondeugend verder, zich van de reputatie van anderen niets aantrekkend, zich niet bekommerend om wat op het terrein van de romanschrijvers wel en wat niet ‘comme il faut’ is, maar intussen vrij geregeld voor de dag komend met een boek dat iedere keer weer anders is dan men verwacht en iedere keer weer anders dan het voorgaande. Haar zeer levendig talent en haar wonderlijk scherp oor voor de toon van het gesprek waar en door wie dit ook wordt gevoerd doen een vonk overslaan, en dit in de vorm van een roman, een kort verhaal, of een toneelstuk. Zij is eigenlijk de enige op wie de kwalificatie van toepassing is die men nog al eens tegenkomt in verband met de Engelse romankunst van vandaag: alive and kicking, vol leven en spartelend. Ons treft echter de Engelse roman allesbehalve als een springlevend kind; hi; doet meer denken aan een oude man, die de dood niet ver meer weet.