Streven. Jaargang 16

[p. 784]

Forum

Kardinaal Alfrink over moderne exegese

Het tijdschrift Biblica, uitgave van het Pauselijk Bijbelinstituut te Rome, heeft van het laatst verschenen nummer een feestbundel gemaakt, aangeboden aan twee oud-professoren: Augustinus Kardinaal Bea, 50 jaar priester en 60 jaar Jezuiet, en Pater A. Vaccari wegens zijn dubbel jubilee van 50 jaar professor en 70 jaar Jezuiet.

Deze bundel wordt geopend met een in het Frans en Engels gestelde Opdracht, geschreven door Kardinaal Alfrink. Hij spreekt daarin zijn dankbaarheid uit aan zijn voormalige leermeesters (die tussen haakjes ook de mijne waren), vooral om de liefde tot wetenschappelijke arbeid op exegetisch terrein die zij hun leerlingen wisten mee te geven.

De waarde van deze beginselen, zo betoogt Kard. Alfrink, is duidelijk, de toepassing moeilijk: reden waarom die beginselen des te dieper geworteld moeten zijn in de geest van de beoefenaar van deze wetenschap. De hoge waarde van het doel, n.l. het beter verstaan van wat God ons door mensen, dus levend in tijdelijke aardse omstandigheden heeft willen openbaren, maakt het belang van deze wetenschappelijke arbeid onmiddellijk evident. Maar dit onderzoek brengt risico's met zich mee en het is mogelijk dat de Kerk haar waarschuwende stem zal moeten laten horen. Dan bedenke men: ‘Dit zijn stoptekens, en stoptekens zijn bedoeld om niet méér te doen dan het verkeer te regelen tot het welzijn van allen die erbij betrokken zijn’. Ze worden dus niet bedoeld om ons door vrees lam te leggen, maar om de juiste harmonie tot stand te brengen tussen de deugd van voorzichtigheid en die van sterkte. ‘Deze voorzichtigheid heeft het recht moedig te zijn, omdat zij zich laat leiden door een gelovige houding ten opzichte van de Schrift, die haar de uiterste waakzaamheid ingeeft daar waar de analogie van het geloof in gevaar komt’.

Zoals op ander gebied zal de Kerk ook op het terrein van de Schrift geconfronteerd worden met nieuwe ontdekkingen en methoden. Met het oog op dit feit meent de kardinaal de volgende beginselen te moeten opstellen: ‘Naar mijn mening zou het absurd zijn een nieuwe wetenschappelijke methode al direkt af te wijzen op grond van het voorwendsel, dat ze eerst was gebruikt door niet-katholieken, of erger, omdat ze eerst ontwikkeld werd in dit of dat deel van de wereld. Niet minder absurd zou het zijn ze te verwerpen, omdat bepaalde niet-katholieken ze hadden gebruikt om er conclusies uit trekken die wij katholieken niet kunnen accepteren’. In dit laatste geval gaat het er maar om of die conclusies uit de gebruikte methode of uit vooropgezette ideeën voortkwamen. En een verkeerd gebruik van de methode kan zelfs bij katholieken tot dwaling voeren.

Men zal moeten toegeven, dat sommige katholieken de methode van de ‘Formgeschichte’ niet altijd met bezonnenheid hebben gebruikt. ‘Maar dit rechtvaardigt, zo lijkt me, nog niet iedere katholiek die gebruik maakt van deze methode te verdenken of zelfs te beschuldigen’. Of de resultaten aanvaardbaar zijn, zal afhangen van het al of niet gewettigde gebruik van deze methode.

Dat het verhaal van de Boodschap van de Engel in het evangelie van Lukas geïnspireerd werd door zekere thema's van het Oude Testament, kan een katholieke exegeet met gerust hart aannemen. De evangelisten hebben geen letterlijk verslag van alle gebeurtenissen willen leveren, zoals trouwens een vergelijking van de evangeliën onderling, onmiddellijk aantoont; hun weergave laat de persoonlijke kleur of die van hun getuigen uitkomen. Maar zou iemand bij zijn onderzoek naar die overlevering zó ver gaan, dat hij b.v. de maagdelijke geboorte van Jesus een verdichtsel van later tijd zou noemen, dan zou hij met het geloof van de Kerk in botsing komen.

De exegeet hoeft Mt. 16, 13-20 niet noodzakelijk te beschouwen als de letterlijke weergave van een gesprek tussen Jesus en Petrus, hij kan aannemen dat in de formulering woorden zijn gevlochten die Jesus bij een andere gelegenheid heeft

[p. 785]

gesproken, of dat ze invloed van later tijd verraadt: mits hij maar de goddelijke instelling van het Primaat handhaaft. In het algemeen dit: willen wij niet tot een minimalisme vervallen, dat als het grote gevaar met deze methode is verbonden, dan moeten we als waar gebeurd aannemen wat de Schrift duidelijk genoeg als historisch voorstelt.

Wat de menselijke schrijver wil overbrengen is ook wat de Eerste Auteur wil uitdrukken. Wordt bewezen, dat men de schrijver verkeerd heeft verstaan, misschien eeuwen lang, dan is er geen reden die verkeerde verklaring te handhaven. Maar men moet dan wel zéér soliede argumenten daarvoor aanvoeren, en zal het ‘salvo iudicio Ecclesiae’, ‘zonder tekort te doen aan het oordeel van de Kerk’, wel bijzonder indachtig moeten zijn.

Als we denken aan de niet te aanvaarden conclusies van de Formgeschichte bij hen die haar voor het eerst op de evangeliën hebben toegpast, en aan de gevolgtrekkingen die er soms door katholieke auteurs uit zijn gemaakt, dan zal men zich niet verwonderen, dat menigeen in de Kerk zich daarover bezorgd heeft gemaakt. Toch veroordeelde het, in voorzichtige termen gestelde, Monitum van het H. Officie van 20 juni 1960 niet de methode zelf. Het was enkel een ernstige en gerechtvaardigde waarschuwing tegen onrechtmatig getrokken conclusies’.

Men moet onderscheid weten te maken. Het is heel iets anders te zeggen, dat de evangeliën beschrijven ‘de Christus van het geloof’ en niet ‘de Jesus van de geschiedenis’, dan te zeggen, dat in de beschrijving der evangeliën van de historische Jesus het geloof zijn rol heeft gespeeld. In het eerste geval bedoelt men ieder bovennatuurlijk element uit te sluiten; in het tweede het objectief gebeurde te zien met de ogen van het geloof, juist omdat het bovennatuurlijk is.

Wie het werk van de exegeet rechtvaardig wil beoordelen, moet een gave van onderscheid bezitten. In samenhang hiermee wijst de kardinaal op de noodzaak dat men zich volkomen loyaal zal laten leiden door de directieven van de Kerk, en hij gedenkt met grote dankbaarheid, dat de gevierde leermeesters hem dit beginsel met zo ernstige zorg hebben bijgebracht. Hij weet zeker wat de vurigste wens van zijn oud-professoren is. Wij geven zijn vertolking daarvan ten besluit, in de overtuiging, dat het ook zijn hartewens uitdrukt: ‘Voor deze dienst aan de Kerk’ (het steeds dieper doen doordringen tot de zin van het Woord Gods) is een zeker vertrouwen van de kant van de Kerk onontbeerlijk. Komt het voor, dat exegeten fouten of dwalingen begaan, dan moeten zij het accepteren dat anderen uit herderlijke zorg hen waarschuwen. Maar laat men het altijd doen zonder de christelijke liefde te kwetsen, laat men het doen als mensen van wetenschap op akademische toon’.

Drs. L. Rood S.J.

Schrift en Traditie De Bijbel in de Kerk

De Verenigde Studenten aan de Theologische Faculteiten (VSTF) waren op 9, 10 en 11 januari j.l. bijeen voor een boeiend congres over het thema: Schrift-Traditie; de Bijbel in de Kerk.

Het belang van congressen concentreert zich doorgaans in het persoonlijk contact, zodat een verslag niet zinvol lijkt, tenzij de referaten een weerspiegeling blijken te zijn van de huidige theologische positie. Dit was het geval en vandaar dit verslag, al moet dan vooraf worden opgemerkt, dat wordt voorbijgegaan aan de uiteindelijke waarde van dit congres: hoe de studenten van allerlei confessie zich gedurende drie dagen beijverden, elkaar in studiebesprekingen en persoonlijke contacten te verstaan.

Prof. Dr. A.D.R. Polman (Theol. Hogeschool Kampen) formuleerde het katholieke en het gereformeerde traditiebegrip in een tweetal stellingen, die hij uitvoerig belichtte in overeenkomst en verschil. De katholiek ziet een gegarandeerde eenheid tussen de constitutieve apostolische traditie en de gezagvolle, continuatieve kerkelijke traditie, terwijl de gereformeerde christen deze slechts aanwezig weet, als de Kerk zich geheel door Gods Woord en Geest laat leiden. De katholiek mag bereid zijn de gerefor-

[p. 786]

meerde stelling in deze formulering te onderschrijven, maar de spreker meende, dat deze impliceerde, dat de Kerk bij de huidige verdeeldheid bereid moest zijn, haar geloofsleer ter toetsing te brengen voor het forum van de Kerken, die de Geest Gods bezig is in oecumene te verenigen rond de geopenbaarde Bijbel. De katholieke Kerk lijdt echter aan een onhoudbaar onfeilbaarheidsbeginsel.

De oud-katholiek, Prof. Dr. P.J. Maan, sloot hierbij aan inzover hij uitdrukkelijk poneerde, dat alleen de ongedeelde Kerk draagster van gezagvolle traditie kan zijn. Maar bij een bepaling van deze ongedeeldheid ontkwam deze spreker niet aan het gevaar, de eerste eeuwen van de Kerk te idealiseren, tegen welke vorm van romantiek Prof. Polman uitdrukkelijk gewaarschuwd had.

Dr. B. Willems O.P. trachtte na een historische schets van het Trentse formulier het onfeilbaarheidsbeginsel te verstaan tegen de achtergrond van een verdiepte ecclesiologie.

Hij beschreef, hoe de geschiedenis van het Trentse decreet, dat stelt, dat de Openbaring vervat ligt in de H. Schrift en de niet geschreven tradities, duidelijk maakt, dat hier op instigatie van een enkeling een formulering werd gekozen, die afziet van de vraag naar de verhouding van Schrift en Traditie ten opzichte van de Openbaring. Ligt de Openbaring vervat in Schrift en Traditie als in twee gescheiden grootheden? De vraag werd in Trente slechts door enkele theologen ontkennend beantwoord, maar - en dit is symptomatisch voor het huidig klimaat - momenteel is twee-derde van het wereldepiscopaat tot een dergelijk antwoord bereid.

Prof. Dr. J. Sperna Weiland (S.U. A'dam) vond deze ontwikkeling verheugend, maar meende, dat hèt knelpunt voor toenadering toch bleef de katholieke visie, dat het kerkelijk leergezag regula proxima fidei te noemen is.

Welnu, op de betekenis van het leergezag trachtte Dr. Willems O.P. nader in te gaan. Hij ontwikkelde zijn gedachten in die zin, dat hij de traditie tekende in eenheid met de Schrift. De traditie is de actieve gezagvolle verkondiging door de kerkelijke leiders van het apostolisch geloofsgoed. Niet aldus dat het ambt gezag zou hebben over de apostolische geloofsleer als zodanig, maar wel over de wijze, waarop deze unieke openbaring in het heden gestalte krijgt. Het is een gezag in functie van de Schrift ter acrualisering van de Schrift in het eigentijds geloofsleven. Het gezag is wel degelijk genormeerd door de openbaringstraditie, zoals het ook gebonden is door het gelovig kerkelijk bewustzijn, omdat het een gezag is ten dienste van de gemeenschap: hierarchia als diakonia.

Prof. Sperna Weiland zag vooralsnog geen reden, het reformatorisch Schriftbeginsel prijs te geven: alléén de Schrift is norm van geloven. Niet in die historisch-orthodoxe zin, dat er geen traditie zou bestaan. ‘De eeuwen vallen niet weg’: de mens is wezenlijk Geschichtlichkeit. De moeilijkheid is echter, dat er concreet meerdere tradities bestaan. Daarom moet de christen kennis nemen van het leven en denken van alle kerken. Kernachtig uitgedrukt in een citaat van Chesterton: it is useless for a man to read his Bible unless he also reads everybody else's Bible. En nogmaals, hoe is dit mogelijk voor een katholiek, die gelooft in een onfeilbaar leergezag, en die de neiging vertoont, het beginsel van onherroepelijkheid te laten voortwoekeren tot proporties, door geen theorie vereist? Het betekent ook een correctie van het reformatorisch Schriftbeginsel, maar meer praktisch dan formeel. Juist op het praktisch vlak liggen de reformatorische moeilijkheden: hoe zal men het reformatorisch beginsel concreet waar maken, als men staat in het geestelijk klimaat van heden, waarin de bijbelwetenschap dwingt tot Entmythologisierung en begrip voor historiciteit?

De forumleider, Dr. B. van Iersel SMM, meende als typering van dit congres een wel zeer actueel beeld te kunnen gebruiken. De meningen hebben zich afgetekend als een net van deels parallelle, deels kruisende spoorrails met vele wissels. Deze zijn lange tijd bevroren geweest, maar zij beginnen langzaam te ontdooien. In welke stand zullen zij komen te staan? Zo, dat de Kerken uiteindelijk samen verder kunnen gaan?

H.W. Jansen