Streven. Jaargang 16

[p. 705]

[1963, nummer 8]

Dialoog met Moskou

IN de discussie tussen voor- en tegenstanders van een dialoog met Moskou gaat het over meer dan over de vreedzame coëxistentie waar de politici aan denken. Ze is onwillekeurig uitgegroeid tot zowat de meest geprononceerde vorm waaronder zich op onze dagen de strijd manifesteert tussen een ‘open’ en een ‘principieel’ christendom. Natuurlijk is dit een valse tegenstelling. Een open christendom kan zeer principieel, een principieel christendom zeer open zijn. Het is niet eerlijk, de voorstanders van de dialoog van onbetrouwbaarheid of naïviteit te verdenken of de tegenstanders uit te krijten voor reactionairen. Als de discussie toch in dit teken is komen te staan, rijst de vraag of hier geen misverstand in het spel is.

Dit blijkt echter niet direct het geval te zijn. Beide partijen praten niet gewoon naast elkaar heen, ze hebben het over hetzelfde. Men kan b.v. niet zeggen, dat de tegenstanders van de dialoog een principieel, de voorstanders daarentegen een pragmatisch standpunt innemen. Deze laatsten gaan wel bewuster uit van de praktisch onvermijdelijk geworden verstandhouding, maar in plaats van daarin hun argumenten te zoeken voor de mogelijkheid tot een positieve verstandhouding, doen zij een beroep op de oorspronkelijke leerstellige grondslag van het communisme, de humanistische leer van Marx. Aldus werpen zij zich in de armen van de tegenstanders, die zich op diezelfde oorspronkelijke leer beroepen om te bewijzen dat het communisme principieel onverdraagzaam en anti-godsdienstig is.

Omgekeerd kan men ook niet beweren, dat de tegenstanders hun argumenten alleen uit de communistische doctrine halen. Met één feit: de onvermijdelijk geworden verstandhouding, houden zij misschien te weinig rekening, maar zij baseren zich op andere werkelijkheden: de geloofsvervolging, de verdrukking van de vrijheid. Voorstanders van een positieve dialoog met Moskou verdoezelen volgens hen de feiten. Deze aantijging is echter onredelijk. Zij die pleiten voor een dialoog, erkennen impliciet de perversie van het bestaande communisme. Zij willen juist aantonen dat het een verbastering is van het oorspronkelijke, humanistische marxisme.

Hoe de feiten ook geïnterpreteerd worden, de discussie concentreert zich dus van beide zijden op de studie van de leerstellige basis van het huidige communisme, zoals die is te vinden in de zogenaamd oorspronkelijke filosofie van Marx. Hierover lopen de opinies radicaal uiteen.

[p. 706]

Er is dus geen sprake van een misverstand, maar van een fundamenteel meningsverschil.

Daarmee zijn we in een impasse geraakt: zelfs indien de strijd in het voordeel van een van de twee partijen wordt beslecht, is daar nog niets mee gewonnen. Indien b.v. Delfgaauw en zijn medestanders erin slagen, een humanistische en zelfs spiritualistische voorstelling van Marx' oorspronkelijke filosofie waar te maken, dan staan we daar praktisch nog niet veel verder mee. Om een gemeenschappelijk uitgangspunt te vinden, moeten dan immers niet alleen wij ons open stellen voor de waardevolle inzichten van de jonge Marx, maar ook de huidige communisten. Zeker, wij moeten ermee ophouden, steeds maar te wachten tot de andere de eerste stap zet, we moeten zelf begrip leren opbrengen voor het standpunt van de andere, maar het moet dan om het werkelijke standpunt van de andere gaan. Delfgaauws interpretatie brengt ons, geloven wij, niet dichter bij het reële standpunt van de eventuele communistische gesprekspartner. Daarvoor geeft hij o.i. een te ‘ontmarxte’ voorstelling van zaken. In het hierna volgend artikel komen wij daar op terug.

Indien de discussie echter uitvalt in het voordeel van de andere partij, indien m.a.w. blijkt - wat naar onze mening het geval is - dat de leer van Marx, zowel van de jonge Marx als van de latere, de eigenlijke grondslag vormt van de principiële en feitelijke onverzoen-baarheid tussen christendom en communisme, dan is daarmee helemaal nog niet gezegd dat het voor ons, christenen, absoluut onmogelijk is tot een positieve verstandhouding te komen met het huidige Moskou. Deze kwestie moet immers niet vanuit het verleden, maar vanuit de toekomst onderzocht worden, d.w.z. in het perspectief dat door de hedendaagse gebeurtenissen wordt geopend.

De impasse waarin de discussie is vastgelopen, komt hieruit voort, dat voor- en tegenstanders beiden een richting inslaan die zonder uitzicht, regressief en irreëel is, gewoon tegen de zin van de geschiedenis in gaat. Zij staren zich samen blind op het verleden. De tegenwoordige geloofsvervolging en verdrukking worden telkens weer, overigens terecht, ‘gefundeerd’ in de doctrine van Marx (en Lenin); diezelfde filosofie moet dienen om de mogelijkheid van een dialoog met het huidige communisme te bewijzen. Maar geen van beiden, ook de voorstanders niet, houden voldoende rekening met de moeilijk te overschatten veranderingen die er in de wereld van vandaag, onvermijdelijk ook in het Russisch communisme, volop aan de gang zijn.

Kan er in het communisme dan iets wezenlijks veranderen? De tegenstanders van de dialoog beweren: ondanks tactische wijzigingen

[p. 707]

blijft het steeds hetzelfde, wij mogen er ons niet door laten vangen. De voorstanders van de dialoog proberen die bewering te ontzenuwen met argumenten die er o.i. niet tegen opgewassen zijn.

Vele christenen, die wel geloven in een echte verstandhouding met medemensen waarmee zij het over fundamentele levensvragen niet eens zijn, blijven overtuigd dat dit niet mogelijk is met radicale en consequente marxisten. Marxisten met wie men wel kan praten, zijn al geen echte marxisten meer. Voor een echte dialoog is immers een positieve verdraagzaamheid nodig. Het marxisme is echter principieel onverdraagzaam. Niet alleen op godsdienstig, maar ook op sociaal-economisch, politiek en zelfs algemeen cultureel gebied. Want in het marxistisch systeem hangt alles coherent samen. Tactisch kan het compromissen toelaten; Marx zelf heeft reeds aanpassingen, varianten en overgangsmaatregelen voorzien. Maar niets is zo in strijd met de positieve verdraagzaamheid als het aanwenden van de verdraagzaamheid zelf als een tactiek van bewust voorlopige aard.

Dit principieel verzet tegen de mogelijkheid van een dialoog komt niet steeds uit onbegrip voort. Het kan hier gaan om mensen die de leer van Marx echt kennen of die werkelijk op de hoogte zijn van wat er achter het ijzeren gordijn gebeurt. Steunt hun afwijzing van de dialoog op een ernstige kennis van Marx, dan kunnen zij moeilijk van hun standpunt worden gebracht door de beklemtoning van het fundamentele verschil tussen het actuele communisme en de zogenaamd veel opener, humanistischer filosofie van Marx. Zij nemen Marx' filosofie, ook die van de Frühschriften, juist als coherente filosofie au sérieux. In de onverbrekelijke cohesie tussen communisme, naturalistisch humanisme en atheïsme, die Marx' ‘wetenschappelijke'’ eigenheid uitmaakt, zien zij de voornaamste bron van het strijdend atheïsme in de loop van de communistische evolutie. Op grond van die geniaal te noemen innerlijke samenhang geloven zij dat het onmogelijk is, abstractie te maken van Marx' atheïsme. Wij menen hen hierin te moeten bijtreden.

Wil men het atheïsme losmaken uit het geheel, dan is er meer nodig dan wat teksten weg te laten die uitdrukkelijk over God of godsdienst handelen. Dan moet men geheel Marx' visie op het wezen van de mens, waarvan zijn atheïsme de consequentie is, ómdenken of dóórdenken. Maar dit is slechts mogelijk als men de grondprincipen zelf van deze filosofie afbreekt, en gaat het dan nog wel over Marx?

De voorstanders van de dialoog menen dat deze voorstelling van zaken te massief is. Terecht beklemtonen zij dat er in de filosofie van Marx veel waardevolle elementen zijn. Voor wie een meer benaderende visie op de mens en zijn geschiedenis wil krijgen, zijn deze elementen

[p. 708]

onmisbaar, ze kunnen onze vaak abstract-spiritualistische filosofie verrijken en corrigeren. Dit is volkomen waar. Maar is het mogelijk op grond van een selectie tussen wat er in Marx wel en wat er niet aanvaardbaar is, een dialoog met het orthodoxe marxisme in het vooruitzicht te stellen?

Het gaat hier natuurlijk niet over bijkomstigheden, maar over fundamentele inzichten: de mens, rationele stof of stoffelijke geest; de vrijheid, de gemeenschap, de geschiedenis, de ethiek, de godsdienst. Marx zelf heeft weinig zozeer verafschuwd als de verkaveling van een samenhangend filosofisch systeem. We hoeven maar te denken aan de bijtende spot waarop hij de Hegelsnoepertjes van zijn tijd onthaalde of aan zijn diatribes tegen de niet-tevolutionaire reformatoren. Het druist radicaal in tegen zijn totalitaire geest, hier of daar wat over te nemen of te veranderen. Een systeem moet men volgens hem ofwel laten rusten (en vanzelf laten doodgaan) ofwel het in zijn kern zelf aantasten en revolutioneren. Geldt dit dan ook niet voor de filosofie die hij zelf ontworpen heeft - meer dan uit de feiten afgelezen? Valt of staat die ook niet met de handhaving of de verbrokkeling van haar fundamentele elementen? Als dit zo is, dan is de ‘afknabbelende’ methode volkomen inefficiënt ten overstaan van een orthodox marxist, en ze brengt ons in de illusie, dat we sommige van de wezenlijke elementen kunnen aanvaarden zonder ze van binnenuit om te vormen. Indien wij van zulk een integratie of transfiguratie moeten afzien, of indien omgekeerd de communisten het maar moeten nemen dat wij de zaken anders begrijpen, dat wij aan ‘schöpferisches Misverstandnis’ doen, dan bereiden wij geen dialoog voor maar een dovemansgesprek of een verstoppertjesspel. In het beste geval gaan we dan alleen maar naar een heftiger discussie over de exegese van deze of gene tekst van Marx, over de interpretatie van het systeem in zijn geheel, over de vraag of het wel een systeem is, enzovoort. In deze orde van gedachten wordt geen rekening gehouden met de vraag of het marxistisch communisme als systeem ook fundamentele veranderingen kan ondergaan. Dat aan deze vraag voorbij wordt gegaan, vinden wij 't doorslaggevend tekort.

Als het mogelijk wordt met de communisten te dialogeren over de juiste Marxinterpretatie, dan zullen deze discussies vooral aan de historici van de filosofie overgelaten worden. De reële dialoog zal echter over wat anders moeten gaan: over de toekomst, over de mogelijkheid om in de toekomst samen te werken. Terecht trachten de voorstanders van deze dialoog ons er nu reeds op voor te bereiden, maar de vraag is, of zij daarvoor de goede methode gebruiken. In hun vergoelijking van Marx vinden hun tegenstanders juist nog meer argumenten voor hun

[p. 709]

overtuiging, dat al het gepraat over openheid op geen voldoende gronden steunt, teksten ombuigt, feiten verdoezelt. In plaats van grotere bereidheid wordt aldus slechts meer achterdocht gewekt.

Uit deze impasse kunnen wij slechts geraken, door resoluut de noodzakelijkheid van de dialoog te aanvaarden, en naar betere argumenten te zoeken om ook in de mogelijkheid ervan te kunnen geloven. Wij moeten ervan afzien, wat krom is recht te willen trekken, en gewoon de feiten, de hedendaagse feiten aan het woord laten. Die leren ons misschien dat het steekhoudende en vaak met zoveel brio door de tegenstanders gehanteerde argument - de ongemeen sterke cohesie van het marxistisch-communistische systeem - thans bezig is van richting te veranderen. Gaat een waarachtig coherent systeem in een van zijn hoekstenen kraken, dan kan het niet langer in zijn geheel overeind blijven staan. Dan verliezen ook de andere elementen hun consistentie en moet elk element op zijn eigen terrein aan de nodige kritiek onderworpen worden. De actuele geschiedenis is er mee bezig, het marxis-tisch-communistisch systeem in meer dan een van zijn hoekstenen te doen kraken. Daarmee verandert de problematiek van de confrontatie tussen christendom en communisme wezenlijk van aanschijn.