Streven. Jaargang 16

[p. 518]

Uit aarde gewonnen
K.N. Elno

IN deze zin zou het gesprek met mijn alter ego weer eens een wrevelige wending kunnen nemen:

- Is het wel billijk, zou hij vragen (niet zonder hoon), dat iemand zijn dagen wijdt aan het koesteren van aarden potjes?

(Let op dat ‘billijk’).

Geprikkeld, maar ook wat afgemat, zou ik zoeken naar de geloofwaardige woorden om ons aller geschokte en hulpeloze teerheid als een verklaring in te roepen. Onze bange twijfels en desolate onzekerheden:

- Er wordt zo weinig gemaakt dat geruststelt. Vele kunstwerken, de meeste gereedschappen, de machines, alle zijn steeds vervuld van vragen en problemen, omneveld door sibyllijnse schemer en gevaren. Ze zegenen niet, ze kwellen. Ze jagen op en voort. Een aarden pot geeft vrede. Hij bewaart wereldsubstantie. Hij is trouw. - En wat is groter sterkte?

Dan zou hij gemelijk worden (het is naar, dat men over zijn alter ego in de derde persoon moet spreken) en grievend zou hij zeggen dat ik me overlever aan een breekbare waan:

- Wat doet gij met de scherven?

Want van alles eist hij duidelijk effect en rendement en expliciete bruikbaarheid. Zijn haast en vergoding van prestatie staan met doornige vijandschap afgewend van inkeer en onderworpen roerloosheid.

* * *

De scherven bewaar ik.

Archeologen lezen er epidermische geschiedenis uit af. Genummerd liggen de fragmenten in hun laden en vitrines: schromelijk geblameerd. Alsof ze slechts zouden getuigen over tijdelijke gedragingen en weggemaaide toestanden.

Mij berichten de scherven over het eerste en laatste van alle avonturen, de diepst bewogene van alle geschiedenissen: het onveranderlijke. Ze zijn vingerwijzing. Hun breuklijn staat in de ruimte, geveld of opgericht, als het teken, gemarteld of gestreeld, van onze taak en onze grens. Tussen de scheur in de aardkorst en de voldongenheid van de potscherf zit al de vrijheid van de mens in bovenmenselijke liefde gevangen.

* * *

[p. 519]

Dank zij de scherven word ik vreesloos bij de gave pot waar ik het geluk proef van onwankelbaarheid. Ik voeg ze samen (dat is: ontroerend helen) en hun brokken, snippers en splinters worden erbarmende wegwijzers naar een opperste mogelijkheid: bestendiging van een greep ruimte binnen de wanden van de stof waarop wij staan. En waaruit wij verschijnen mochten aan onszelf.

Zo word ik, getekend door de scherf, altijd opnieuw aan mezelf geopenbaard door de pot. Hij vraagt naar mijn handen, hij antwoordt op de kromming van mijn palmen en hij zuigt al de onrust op van het verlangend oog.

Als ik dan, ongevraagd, over de radio van medemens Samuel Beckett verneem dat nothing is more real than nothing, dan vind ik tegen deze belaging - deze aanvreting aan mijn basis - bescherming bij de standvastigheid, de gewisse bestaanstriomf van mijn schalen, vazen, kruiken en potten. Ze staan op de planken en kasten - gespannen van eigen intrusiekracht, tot hun rand bezwaard met zwijgen, ondoorgrondelijk voltooid door de aarzelloze zin van hun aan de grond ontheven stelligheid - als verheerlijkte stollingen van een onaanvechtbare en vragenloze werkelijkheid. Een werkelijkheid die, als bindzone tussen de mens en zijn aarde, reëler is dan alle confectie van dromen en dingen te zamen waaraan duizenden levens zich verloren gooien. En één die niets van buiten zichzelf van doen heeft om oneindig weerbaar te blijven tégen, ongenaakbaar te zijn vóór het nothing.

Les objets, ça ne devrait pas toucher.... Et moi, ils me touchent, c'est insupportable. J'ai peur d'entrer en contact avec eux comme s'ils étaient des bêtes vivantes.
Jean-Paul Sartre, La Nausée.

Onuitputtelijk is het geduld waarmee deze vaten op de mens wachten. Want de tijd ligt dankbaar in hen overwonnen.

Maar kómt de mens, met gelovend oog en bereide hand, dan worden ze louter gave. Hem aanrakend, beroeren ze hem met de puurste herinnering aan zijn herkomst. Tegen zijn opperhuid gevleid, hebben ze de laatste schillen van zijn verlatenheid verwijderd en de galm van hun rust en hun trouw dringt in hem binnen. Hij moet ze niet verdragen, hij moet deelgenoot worden in hun beeld-geworden hulde aan aarde, ruimte en beweging.

De welving van hun lijf ligt in mijn handen als een verstilling die de laatste zekerheden bergt. Ze verleidt niet tot ontleding noch tot voort-construeren. Het is een ronding met een geheimzinnig centraal krachtpunt dat niets meer van de mens vraagt of vergt, alleen weldaad voor hem wil zijn.

[p. 520]

Zulk een betasten hult het heimwee in verblijding: men volbrengt het als het aaneenweven van zijn oorsprong en zijn bestemming.

* * *

De keramische kunst heeft een historisch gegroeide binding: het inhoudsvat. Klei en glazuur, die door de mens met list, moed en leed op zijn lot bedongen werden, zijn eeuwenlang innig en vanzelfsprekend in associatie gebleven met het inhoudsvat als gebruiksvorm.

Deze vorm is dan ook noch min noch meer dan een genetische factor, dus essentieel, in de kunst van het aardewerk. Pot, kom, schaal, vaas, kruik en de talloze varianten welke de weelderige buurtschap van het vaatwerk samenstellen, blijven bij gevolg gebiedende maaktypen. Ze zijn als met een ontijdelijk geheim bevrucht en daardoor blijven ze magisch aanwezig als durende, zekere verschijningen in een ongedurige, steeds veranderende wereld.

De mens kan de klei kneden en boetseren tot massieve tekens, afbeeldingen en verbeeldingen, tot materievolle artefacten die zich waardig bij de houten, stenen en ijzeren beeldkunst kunnen voegen. Maar hij zal zich nooit keramischer, tellurischer, kunnen uitspreken dan door holten met sferisch gebaar - bol, cylindrisch, kelk- en kegelvormig - binnen aarden begrenzingen te vangen.

Omdat daar het nabeeld van zijn saamgelegde handpalmen - zijn ontvangen - door verduurzaamd wordt? De dag dat hij de lijnvoering van deze vleselijke schaal uit een klomp weke azoïsche grond kon maken, is zijn besef duizendvoudig verrijkt. En toen hij dat wonder aan de zoevende zang van de draaischijf ontlokte, werd een grote gulp van onvermoed meesterschap definitief in zijn bewustzijn gerukt.

Hij heeft sedertdien niet opgehouden met op het thema te variëren. Iedere pot is anders gebleken dan de vorige; iedere kruik verschilt van alle overige; de gemeenschap van alle vazen lééft van het reliëf en de schakering die er van vaas tot vaas in verspreid zijn. De maaktypen varen op een bruisende morfologische golfstroom, waarop ze, zichzelf blijvend, altijd maar nieuwe gestalten krijgen.

Is het dan verwonderlijk dat ons cultuurstadium, met zijn overvloed van gebruiksmiddelen, het keramisch inhoudsvat is gaan huldigen als een entiteit buiten alle functievervulling om, als doel op zichzelf, als expressie van menselijke vervoering?

De ware pottenbakker doet vandaag niets anders dan altijd maar, in blijde herhaling, de uitvinding prijzen van zijn vak.

* * *

Is de keramische kunst prometheïsch? Behoudens door gereedschap

[p. *82]

[p. *83]

[p. *84]

[p. *85]

[p. 521]

ontstaat ze door vuur. Vóór het zijn koel, onvervormbaar einde heeft bereikt, moet dit maken doorheen de hitte van de vlamoven.

Maar het is geen opstandige aanmatiging in de richting van de onheilspellende spelonkenwereld waar de vermetele smid zich heeft gewaagd: de pottenbakker blijft buiten de brand en hij verbeidt met berusting - en hoop en schroom - het smeulen en de verassing.

Dit huiverig wachten, de wijding waarmee de handen de oven openen, de verheugde verbazing over de gave werkstukken en de spijt om de noodlottige mislukkingen, doch ook het ontwakend besef dat er alweer een herbeginnen op til is, dat alles samen openbaart hoezeer de pottenbakker een gebenedijde hoeder is. Hij is geen geseculariseerd, eigenwillig maker. Het wordt hem vergund getuige te zijn van een wonderbaar natuurlijk gebeuren, er iets van zijn daadkracht en scheppingsdroom aan mee te geven - en voorts weet hij dat hij afwachten moet. Hier fonkelt zijn uitverkorenheid: hij kan - wiegelend als een bloem op haar stengel - op een punt gaan staan tussen zijn verstand en zijn lotsbestemming, tussen zijn geest en het almachtige.

Dat ervaart hij al als hij het slib uit de valleien en rivieren voelt spelen en flemen - gedwee èn eigenzinnig - tussen en tegen zijn vingers: de materie wil hem meelokken naar een ‘ergens’. Hij wordt het opnieuw gewaar wanneer hij, gebogen over de draaischijf, zich meet met de centrifugale kracht - een teder gevecht - en telkenmale leert dat hij met duim en vingers de wanden van zijn wil kan verstoffelijken tot aan een menselijke perfectie waar een verscholen wet de leiding overneemt.

Zo is hij reeds de murwe mens geworden wanneer hij vóór het laaiend vuur staat. Ten hoogste mag hij dan nog, bedachtzaam, behoedzaam maar in wezen weerloos tegen de geheimen, de vlammen voeden. En dan weet hij dat zijn avontuur weer eens zinnige verdeemoediging is geweest.

* * *

De keramische kunst is ook schilderkunst.

Na het walken, malen, mengelen, kneden, afwegen, vormen, draaien en drogen van de klei en de eerste vuurfaze, de biscuit-brand, wacht de pottenbakker de taak van een nieuw bezinnen: hij houdt een tamelijk greinig, soms ruig lichaam over dat hij nog geen trofee durft te noemen. Hoezeer dit poreuze, korrelig gestructureerde skelet ook de beloften van een gezegende vorm laat voorschemeren (alsof deze tartend aan 't naderen is met verse beproevingen), - er moet nog een laag overheen. Geen kleed dat verpakt of verhult, maar een membraan dat, dank zij een tweede vuur, als huid op vlees in-groeit op de dragende substantie.

[p. 522]

Dit wordt een van alle buitenwereld afgestorven exploreren, een zoeken, gissen en hopen waarin wijsheid en ervaring door angsten en wankelmoed worden vergezeld. Want elk materie-mengsel wacht op zijn eigen kleurstelling en elke vorm kan slechts één, eigen en onvervreemdbaar, vlies dulden. En geen van beide mag door het glazuur verraden, ontzield of verdonkeremaand worden.

Het is een labyrintachtig, esoterisch bedrijf van turen en kiezen, van goochelen met oxyden, alkaliën, sulfaten en mineralen, van penselen, begieten en baden. En een omstandig wikken en wegen, een worstelen met uitzettings- en krimpcoëfficiënten, - het bij voorbaat afvangen van druk- of trekspanningen. Men zou het alchemisterij noemen, er zijn vertrouwen aan weigeren, indien het niet allemaal geschiedde in een vredige, lankmoedige overgave waaraan geen heerszucht of gouddorst te pas komt.

Tenzij de drang, de soms halsstarrige, soms smekende jacht naar een stuk zuivere schoonheid aanloop ware naar overheersing en bezit?

* * *

Eenmaal het beëindigd werkstuk uit de veelheid der handelingen aanvaard - en in het licht van de dag en de verwonderde ogen gebracht -, is die aanloop gebroken. Het trapwiel trekt al opnieuw. Er moeten weeral nieuwe vormen uit de aarde gewonnen, door de visie geheiligd en aan de mensen geschonken worden. Het pottenbakken is een nederige plichtsvervulling.

Toen wij langs de forellenstroom tegen de bergflank het eenvoudige huis hadden gevonden, traden wij een rijk van ootmoed binnen. Nooit vroeg iemand ons met zoveel ongedekte eerlijkheid hem lof zonder maat te besparen - als deze aardewerker. Hij heeft reeds zoveel benevelend geluk geproefd van ongeschonden vaten en vormen die taai dag- en nachtwerk hebben beloond, dat hij angstig is geworden voor eigen hartstocht. Schuw voor de temptaties die hem van achter de festoenen der bewondering bedreigen, zoekt hij immer weer de bevrijding bij de draaischijf, - in de zelfverkozen, verlossende dwangarbeid.

Maar hij wilde wel de kostbare oven tonen, in het armoedige stalletje naast de wastobbe en het droogrek van de huismoeder. Er hing de talmende nawarmte van een urenlang gestook. Er lagen wat scherven, die een heel fijn en elastisch mengsel lieten vermoeden.

In het grauwe, vochtige hokje naast de keuken toonde hij het bruinrode mengsel, dat aanvankelijk slap leek als een te waterig deeg. Hij wierp het op de schijf, legde trouwring en polshorloge af, stroopte de hemdsmouwen op.

[p. 523]

Toen begon de choreografische schriftuur van de zacht overmande materie vreugdevol en dan hymnisch haar weg te vinden in de ruimte. Onder het zijwaarts hellend hoofd - alsof het luisterde naar instruerende taal - en onder de genegen druk van een smalle, mededeelzame hand groeide de klei tot bol. De bol opende zich tot schaal. De schaal kromp samen naar een stijgende metamorfose die vaas werd, steil en als gespierd van zelfverzekerdheid. En toch een tengere, met gevoeligheid geladen vaas. Eerst stulpte haar bovenrand naar binnen; daarna ging die nauw merkbaar openkragen volgens het spoor van twee speurende vingers. Handen en ogen verkenden deze vaas met ongelooflijke omzichtigheid, vragend naar de laatste onevenheden die haar fiere eigendunk nog deren konden, bezorgd voor de onzichtbare ongerechtigheden en met strelingen wervend naar een in zichzelf volmaakt vormleven.

Als in een flits - in dezelfde seconde was de vorm àf - trokken de gespannen armen zich terug. Hij richtte zich op. Hij verborg zijn afgematheid. Hij keek strak - met een geconcentreerde objectiviteit alsof hij voor haar een vreemde was - naar de vaas die zich met lichtglimmingen tooide in de durende draaiingen van haar as-lijnige stabiliteit. Dan maakte hij haar vrij: met een snelle snede van de ijzerdraad scheerde hij haar los van de schijf.

Antonio Lampecco is een transalpijns verdoolde. Naar het grauwe noorden heeft hij een weemoedige herinnering aan zonbegoten landschappen meegebracht. En littekens van een harde knapentijd. Er is nog kinderarbeid in deze eeuw geweest en er werd daarbij nog gemolesteerd. In de weeë geur van de klei is hij adolescent geworden, jarenlang, tien uur per dag, klei knedend en wegend. Tijdens de eenzame waaknachten bij de fabrieksovens leerde hij verstolen de ontzaglijke draai-oefeningen.

Zo werd de slaaf werkman. En de werkman is - beseffeloos of verschrikt? - kunstenaar geworden. Dat is blijkbaar zeer geleidelijk gebeurd, volgens een probleemloze natuurlijke gang van zaken, door altijd in gestaalde nederigheid de plicht van pottenbakker te volbrengen.

Er moet nog aan nieuwe, uitgebreide èn versimpelde criteria gewerkt worden voor onze kijk op de fenomenen die we kunstenaars noemen.

* * *

Maar is het verwijlen bij uw aarden potjes dan geen stilstand?, vraagt mijn alter ego.

Zijn zekerheid is slechts schijn en dat maakt hem schamper.

Alle illustraties vertonen werk van de pottenbakker Antonio Lampecco.