Streven. Jaargang 16

[p. 514]

De sociologie van de mode
G.J.N. Deelen ss.cc.

BOZE, tongen beweren, dat de sociologie zelf een mode-verschijnsel is; zij zou het wetenschappelijk aspect zijn van het rijke fenomeen dat wij ‘mode’ noemen. Dat hier een vergissing gemaakt wordt tussen nieuw en modieus, is voor ons duidelijk, zo duidelijk zelfs, dat wij niet eens de neiging voelen opkomen ons hiertegen te verzetten.

Mode is de periodieke stijlwisseling van een min of meer dwingend karakter. Als zodanig is de mode niet tot de kleding en zeker niet tot de dameskleding beperkt. Herenkleding, huisraad, kunst, muziek, dans, ontspanning, architectuur etc., vertonen hetzelfde verschijnsel. Wel wordt in het damestoilet de mode als maatschappelijk verschijnsel het scherpst onderkend. Van hieruit is het dan ook het gemakkelijkst de mode te observeren en te analyseren, omdat hier de sociale factoren in hun meest scherpe vorm aan het licht treden. Het feitenmateriaal van de sociologie der mode is in de ervaring van het verschijnsel zelf gegeven. Bij voorkeur geldt dit voor de damesmode, omdat haar kenmerken zoveel uitgesprokener zijn dan die van andere modevormen. De mode van het heden kan men leren kennen op straat, in de étalages van de chique winkels en de maisons, in warenhuizen en confectiezaken, in salons en badplaatsen, op dansfeestjes en in het theater, op de film en de T.V., in shows en modebladen.

De makers van de mode

De zucht naar afwisseling, het verlangen modieus gekleed te gaan, het scherp stellen van de ‘social class indicators’, ijdelheid of drang tot uitzondering, de neiging tot imitatie, de belangen van de industrie, de lichamelijke schoonheid en aantrekkelijkheid. Dit zijn evenzovele maatschappelijke krachten, die creatieve geesten oproepen als initiatoren van de mode en de mode-wisseling.

Deze creatieve geesten zijn o.a. de volgende: mode-ontwerpers, handel en industrie, demi-mondaines, T.V., vrouwen en meisjes met smaak. Laten wij er enkele hiervan nader bespreken.

De invloed van de industrie wordt meestal overschat. De industrie heeft zeker een belangrijk aandeel in het mode-proces, maar toch slechts in de richting van een zo groot mogelijke groei van het verbruik. De industrie kan zeker een prikkel zijn tot een zo vaak mogelijke verandering, maar de aard van de verandering kan haar koud laten. De mogelijkheid daartoe wordt beperkt door de voor kleding beschikbare hoeveelheid geld (koopkracht) en door de smaak van het publiek, zoals die

[p. 515]

op elk gebied de vraag bepalen. Wie oplet, ziet veel nieuwigheden in de étalages opduiken en spoorloos verdwijnen; dit gebeurt nog meer met de aanbiedingen die de handel krijgt, zonder dat het publiek daar iets van merkt. Vrouwen en meisjes zijn niet zo weerloos tegen de mode als ze soms schijnen; de opinie van de mannen is in deze van grote invloed.

Meer invloed gaat uit van de grote mode-ontwerpers, die zich enerzijds laten inspireren door kleding uit het verleden en anderzijds door vrouwen en meisjes met een sterk en harmonieus gevoel voor esthetische vormgeving. Verder de zucht naar afwisseling, die de gedeeltelijke vermoeidheid en de verveling verdrijft. De ijdelheid hoeft niet noodzakelijk tot modeverandering te leiden; zij kan in bijna iedere mode van het ogenblik bevredigd worden, maar haar streven op te vallen wordt door een nieuwigheid gemakkelijker bereikt, en het is beslist aan haar toe te schrijven, dat men voor geen geld van de wereld zou willen achterblijven. Tenslotte is ook de neiging het andere geslacht te behagen een sterke drijfveer voor de modieuze kleding. Deze grondneiging van de mens bepaalt vaak het karakter van de mode-vernieuwing.

Afzonderlijk dienen nog de algemene invloeden genoemd te worden, die de maatschappelijke krachten kunnen verzwakken of versterken. Daartoe kan men rekenen de politieke toestanden (oorlog), het behoren tot een bepaalde kerk of sekte (zwarte-kousen-kerk), morele omwentelingen (puritanisme), vrouwenoverschot, versterkte genotzucht (welfare state), verslapping van de moraal, verarming van de bevolking, de vooraanstaande plaats die wordt ingenomen door jonge vrouwen. De heerschappij van het jeugdig vrouwelijke wordt door de mode ondersteund; hierdoor wordt de ouderdom weliswaar ter zijde geplaatst, maar zij wordt ook later bereikt. Als laatste algemene invloed willen wij hier nog vermelden de confectie, die de rijkste mode onder het bereik van allen brengt, zelfs in de duurste stoffen, dank zij de massaproduktie. Ook de confectie kent haar top- en keurklasse voor de beter gesitueerden.

Mode en klasse-bewustzijn

Oude dames gaan meestal anders gekleed dan jongere, meer kokette anders dan zedige, kouwelijke anders dan geharde. Maar de differentiatie in de modedracht hangt veel meer af van het toebehoren tot een bepaalde klasse of stand. Duidelijk is dit in het licht gesteld door B. Barber en L. Lobel in Fashion in women's clothes and the American social system (Illinois, 1957).

In het toilet en de klederdracht van de vrouw worden op fijnzinnige, geraffineerde en op moeilijk te meten wijze hogere klasse-symbolen

[p. 516]

gemanifesteerd. De mate van beschaafdheid in de uitspraak van de taal, de graad van studie en theoretische kennis, de wijze van leven, van omgang met zijn medemensen, van smaak en esthetische vormen, vervullen eveneens de taak van ‘social class indicators and symbols’, maar in de mode vindt men dit scherper gesteld. Het dragen van mode-kleding wordt sterk bepaald door het fluïdum der sociale klassen, waartoe men zich bewust of onbewust rekent. Afgezien nog van de kleding zelf horen wij het klasse-bewustzijn reeds doorklinken in de woorden: ‘ik koop gewoonlijk mijn kleren bij Voss of Witteveen’, of: ‘ik koop mijn kleren altijd op de markt of bij gelegenheid van een uitverkoop’. Een eenvoudig arbeidersmeisje of de vrouw van een ongeschoold arbeider zal bij het kopen van een nieuwe zomerjurk niet twijfelen over de modellen Doisy, Clarissa, Nadja, Said, Blanch etc., dit interesseert haar niet; zij is er in het algemeen ook onbekend mee; zeer waarschijnlijk zou ze deze modellen ook niet kunnen dragen, hoewel ze voor haar wel te koop zijn. Zoals de meeste klasse-symbolen in onze samenleving te koop zijn, zo is dit ook het geval met modieuze kleding en dit leidt dan ook tot misbruik van standensymbolen. Men koopt zich een kledingsstuk wat men niet kan dragen wegens gebrek aan esthetisch vormgevoel en culturele ontwikkeling.

Ook het tegenovergestelde komt voor bij slordige typen. Wanneer de zomer weer aanbreekt zullen er weer duizenden strandpakjes gekocht worden, maar alleen zij die zich smaakvol kunnen kleden, zullen zich druk maken over de vraag of ze een model Nana of Nanette zullen nemen. De belangrijkste eis bij deze keuze is niet de kostprijs, vaak ook niet de kwaliteit van de stof, maar eerder die kunstzinnige vorm, die bij haar figuur past; en de waarde die het model heeft als representatie, overeenkomstig de sociale status en het prestige, dat men in de samenleving geniet of meent te genieten.

Hoewel kleur, materiaal en vorm van de meeste dameskleding weinig verschillen vertonen, zijn er toch belangrijke, zij het subtiele, verschillen aanwijsbaar welke duidelijk tenderen naar het verschil in status. Niet iedereen kan lopen in ‘the high fashion Paris styles’ in zijn originele vormen. In Amerika en eveneens in onze landen is dit gereserveerd voor de ‘newer upper-class families’. Dit symbool wijst overduidelijk in de richting van een goede welstand vanwege een financieel krachtig beroep en een zeer goed ontwikkelde smaak. Dit wordt niet gevonden bij ‘old money families’ of bij de kleine middenstand. Daarom dienen deze groepen de zo juist aangeduide mode ook niet te dragen, het staat hen ook niet. Arbeidersmeisjes blijken vaak een afkeer te hebben van ‘high style’ en ‘haute chique’ en zeer terecht, omdat dit niet past bij

[p. 517]

hun levensstijl, men verwacht dit ook niet van hen. Barber merkt hierover het volgende op: ‘In the modern world, it is women's clothes that are the more esthetically brilliant and handsome and the more obviously symbolic of social class position. As has been true of almost all societies, in modern industrial societies women derive their social class position from their relationship to men, unmarried young women from their fathers, and adult married women from their husbands.... The clothes a woman wears, or the way she furnishes her home, put in evidence her household's ability to pay’.

Deze sterke sociale functie van klasse-symbool welke de dameskleding bezit, wordt door onze en ook door de meeste Amerikaanse modebladen over het hoofd gezien. Speciaal noemen wij hier Ladies' Home Journal, Harper's Magazin en Mademoiselle. Mogelijk is dit toe te schrijven aan de standardisatie-neiging van de industrie. Met lof dienen wij hier te vermelden het Duitse modeblad Film und Frau, dat op juiste wijze met de sociale factor van de mode rekening houdt.

Mode en massificatie

‘Doordat de mode ten prooi is gevallen aan de massa-produktie bezit zij een disfunctie t.a.v. de persoonlijke vrijheid en de eigen smaak. De mode maakt onvrij en dwingt de moderne vrouw zich te kleden zoals de mode, zoals ‘men’ dicteert. Vaak hoort men een dergelijk geluid t.a.v. de mode verkondigen; dit echter geheel ten onrechte. Dit kan slechts waar zijn voor mensen zonder kritische zin. Wanneer men de mode voldoende objectief beziet kan ze ook een andere functie hebben, zij kan n.l. een golfbreker zijn tegen de massificatie. De mode behoeft ons niet te determineren, noch een volledige heerschappij over ons uit te oefenen. Wanneer de mode op de juiste wijze met verstand en inzicht wordt gehanteerd, manifesteert zij de uitdrukking van de menselijke persoonlijkheid. Het is juist niet de bedoeling van de mode te nivelleren en te massificeren, zij differentieert veel eerder. Zij brengt juist een oorspronkelijk element van de menselijke persoon in uiterlijke vormen tot uitdrukking. Menigmaal valt het ons op hoe teenagers, die meestal sterk onder druk staan van de massificatie-tendensen in onze samenleving, hun toilet en kleding slecht verzorgen. Dit onverzorgd dragen van kleding werkt het nivelleringsproces juist in de hand. De sociale functies van de kleding worden daardoor teruggebracht tot het louter utilitaire met voorbijzien van het esthetische en het symbolische.

De mode bezit een belangrijke maatschappelijke functie, die wij niet teniet mogen doen door alles wat ‘men’ mode noemt, klakkeloos te volgen.