Streven. Jaargang 16

[p. 258]

Letterkundige kroniek
Lope de Vega 1562-1635
W.A.M. Van Heugten

VOOR heel de Spaanssprekende wereld begon er op 25 november 1962 een bijzonder gedenkjaar: het was toen vier eeuwen geleden, dat te Madrid de grote schrijver en dichter Lope de Vega werd geboren. Natuurlijk wordt hij, in artikelen, bij eenkomsten en opvoeringen, vooral herdacht in Spanje. Hij beeldde immers bij uitstek de Spaanse mens uit. Was hij bij zijn leven niet zoiets als een ‘symbool van de grootheid van zijn volk’, zoals Karl Vossler het uitdrukte? Zeker, het Spanje van die tijd was niet meer het Spanje van zijn grootste bloei maar het was toch nog altijd een macht van betekenis, ook geestelijk.

Felix Lope de Vega Carpio stamde eigenlijk uit een familie van adellijke afkomst. Oorspronkelijk kwamen allebei zijn ouders uit het strenge en harde Asturië, uit het dal van de Carriedo. Zijn vader was borduurder; hij moet wel iemand zijn geweest met goede smaak en gevoel voor kleur. De ouders drongen er op aan, dat Lope twee dingen zou leren: virtudes y leteras, de Christelijke deugd en de letteren. Opmerkelijk is, dat de Christelijke deugd later het voornaamste kernpunt zou worden van zijn litteraire werken. Het gaat in de menselijke conflikten, die hij oproept, uiteindelijk altijd om de deugd: de rechtvaardigheid, de liefde, de nederigheid, de trouw of de zuiverheid.

Hij moet een zeer begaafde jongen zijn geweest. Aan het college van de Theatijnen te Madrid leerde hij heel vroeg wat men toen verstond onder ‘Grammatica’ en ‘Rhetorica’. Hij was tenminste nog maar tien jaar toen hij reeds ging verder studeren te Alcalá de Henares. Daartoe werd hij overigens in staat gesteld door de bisschop van Avila, don Jerónimo Manrique. Al heel vroeg begon hij verzen te schrijven, in het Latijn zowel als in het Spaans. Hij gebruikte zijn leerboeken als kladschrift voor zijn gedachten, schreef hij later.

Avonturier en dichter

Nog vóór zijn twintigste jaar moet hij zijn vorming hebben afgesloten. Toen begon er voor hem een leven vol afwisseling, spanning en avontuur. In 1582 nam hij deel aan de expeditie van de Spaanse koning naar de Azoren. Na die krijgsdienst had hij een rustiger baan; van 1583 tot 1587 was hij secretaris van de markies van Las Navas. Door een van zijn liefdesgeschiedenissen kwam hij, wat zeker minder prettig was, in aanraking met de Justitie; hij zou beledigende geschriften over een van zijn minnaressen hebben verspreid. Hij trouwde met Isabel de Urbina, een zuster van de wapenheraut van koning Filips II, maar monsterde nog datzelfde jaar voor de onoverwinnelijke vloot, de Armada.

Hij bracht het er levend af - in tegenstelling tot zijn broer -, hield zich enige tijd te Valencia op, te midden van jonge dichters en kunstenaars en verbleef vervolgens aan het hof van de hertog van Alva. Toen stierf zijn vrouw. Zijn bestaan werd weer evenwichtiger, toen hij andermaal secretaris werd van

[p. 259]

een edelman, ditmaal van de markies van Malpica. In 1598 hertrouwde hij, met Juana de Guardo. Toen ook zijn tweede vrouw was overleden, vijftien jaar later, keerde hij zich beslist af van de wereld en haar genoegens. Hij werd lid van de Derde Orde, en, in 1614, zelfs priester!

Sinds 1604 heeft Lope de Vega veel steun gehad van de hertog van Sessa; vooral die Maecenas moet hem in staat hebben gesteld te schrijven. Toen voornamelijk ontwikkelde hij zich tot de voornaamste Spaanse schrijver van zijn tijd. Hij vond met zijn werk overal erkenning, tot in het buitenland toe en stond hoog in aanzien, zowel bij de beoefenaars van kunsten en wetenschappen als bij de overheid. Paus Urbanus VII benoemde hem tot doctor in de theologie. Daarmee toonde hij kennelijk de waardering van Rome voor de wijze, waarop Lope de Vega het katholieke geloof in zijn werk - vooral in zijn stukken - tot gelding bracht.

Zelden heeft een Spaans schrijver bij zijn leven zoveel invloed gehad op de letteren en het toneel en op de samenleving. ‘Ik geloof in Lope de Vega almachtig, dichter van hemel en van aarde...’ placht men in die tijd in Madrid schertsenderwijs te zeggen. Zijn laatste levensjaren moeten evenwel weinig plezierig zijn geweest. Hij treurde over het verlies van een zoon; verder had hij veel te stellen met zijn dochter Antonia Clara. Dat alles bracht de schrijver tot godsdienstige bezinning en inkeer in zich zelf. Dezelfde Lope de Vega, die zo hartstochtelijk de schoonheid van een ‘Amarillis’, ‘Belisa’ of ‘Marfisa’ had bezongen, geselde nu iedere vrijdag zijn rug, dat het bloed tegen de kamermuren spatte! Toen hij op 27 augustus 1635 te Madrid godvruchtig overleed was hij een nationale figuur van de eerste rang. Heel Spanje betreurde zijn heengaan.

Een zeer omvangrijk werk

Lope de Vega was een geboren schrijver. Dat bleek al in zijn kinderjaren: hij had er geen moeite mee zijn gedachten en gevoelens op papier te brengen. Deze eigenschap heeft zeker de kwaliteit van zijn geschriften later geen goed gedaan. Wel maakte ze het mogelijk, dat hij een werk opbouwde van een omvang als er in heel de wereldlitteratuur wel geen tweede wordt gevonden. Bekend is, dat hij 470 gewone toneelwerken en 50 ‘autos’ of sakramentsspelen schreef, maar waarschijnlijk waren het er veel meer. Volgens Montalban moeten het er wel 1800 zijn geweest, benevens 400 ‘autos’ en een aantal tussenspelen.

Dat was natuurlijk alleen mogelijk door zeer snel te werken. Hij bekende zelf, dat hij stukken schreef in één dag tijds. Meer dan honderd vroegen van de schrijver niet meer dan een etmaal: binnen 24 uur van de Muzen op de planken! Nu behoeft die snelle werkwijze nog niet zonder meer aanleiding te zijn om zijn werk opzij te leggen.

Zijn niet verscheidene meesterstukken van de wereldlitteratuur op die manier, ‘aus einem Guss’, ontstaan? En hebben verschillende grote schrijvers er niet naar gesnakt zó vlug en in één trek te kunnen werken? Het kan ook getuigen van een machtige concentratie.

Lope de Vega zelf zag blijkbaar ook wel in, dat niet alles wat hij in zo korte tijd schreef, voortreffelijk was. Maar die eis stelde hij ook niet; hij moet aan zijn werk heel weinig waarde hebben gehecht. Hij had er geen andere bedoeling mee, zoals hij zelf verklaart in zijn ‘Nieuwe handleiding voor het schrijven van toneelstukken’, dan zijn medemensen te vermaken. Van de voorschriften

[p. 260]

van een Terentius of Plautus trok hij zich niets aan. Des te meer zorg besteedde hij aan de intrige. Wat hij opvoerde moest het publiek boeien en wel van het begin tot het einde.

Waar hij de stof voor zijn ontelbare stukken vandaan haalde? Omdat hij voor het volk schreef, van overal: uit de Heilige Schrift en de heiligenlevens, maar ook - hij was toch een kind van zijn tijd, dus van de Renaissance - uit de mythologie van Hellas en het oude Rome, uit de geschiedenis en de legenden. Van een kleinigheid maakte zijn levendige, vruchtbare en onuitputtelijke verbeeldingskracht een heel kunstwerk.

Lope de Vega werd Spanjes belangrijkste toneelschrijver.

Daarnaast was hij evenwel ook dichter. Daarom verdeelt men algemeen zijn omvangrijke werk in twee grote vakken: zijn toneel en zijn ‘obras sueltas’ of ‘mengelwerk’. Tot die ‘obras sueltas’ behoren onder meer ‘Arcadia’, een herdersromance, ‘La Dragontea’, een verhaal in verzen van de laatste expeditie en de dood van de Engelse admiraal sir Francis Drake, ‘San Isidro’, een leven van de patroon van zijn geboortestad Madrid, ‘Hermosura de Angélica’, een soort vervolg in drie delen op de ‘Orlando Furioso’ en de gedichten ‘La Filomena’ en ‘La Circe’. Voornamelijk in zijn verzen blijkt invloed van de Renaissance: in de beeldspraak, in het zwierige of soms kernachtige en spitsvondige woordgebruik.

Het toneel van Lope de Vega kan men naar zijn soort verdelen of naar de behandelde onderwerpen. Prof. Guillermo Diaz Plaja onderscheidt in zijn ‘Historia de la literatura espanola a través de la critica y de los textos’ naar de soort godsdienstige stukken, historische, kostuumstukken, treurspelen en korte stukken, zoals ‘autos’, samenspraken en tussenspelen en naar het onderwerp historische, buitenlandse, sociale en hofstukken. De bestudering van dit reusachtige werk vraagt een mensenleven. Wie kan dat nog opbrengen?

Toneelhervormer

Het is moeilijk te zeggen wat nu eigenlijk Lope de Vega's meesterwerk bij uitstek is. Er kunnen heel wat stukken meedingen naar die kroon. De omstandigheden kunnen ook een bepaald stuk als bijzonder aansprekend naar voren brengen. Zo werd nog de laatste tijd het spel ‘Fuenteovejuna’ met bijzonder veel succes opgevoerd. Het toont een heel dorp in opstand tegen het onrecht van een overheid, die haar plicht niet verstaat en stelt daarbij, tot op zekere hoogte, het vraagstuk van de collektieve schuld aan de orde. Vanuit een andere staatkundige of maatschappelijke gezichtshoek kunnen ‘El mejor Alcalde el Rey’ (Geen betere burgemeester dan de koning), ‘El villano en el rincón’ (De boer in de hoek) of ‘El castigo sin venganza’ (De kastijding zonder wraak) zeer belangrijk genoemd worden.

Voornamer dan dit alles is echter ongetwijfeld de voortreffelijkheid van het werk in zijn algemeenheid. Het bezit ontegenzeggelijk een sterke dramatische spankracht, een grote dichterlijke bekoring, veel natuurlijkheid en gevoel voor de natuur, ook van de mens en een gezonde godsdienstzin. Door deze algemene eigenschappen is het kunst geworden voor alle tijden. Het boeit ook de mens van vandaag, omdat het de mens van alle landen en tijden weerspiegelt, met zijn deugden en ondeugden.

In dit verband is een vergelijking interessant met een grote tijdgenoot: Wil-

[p. 261]

liam Shakespeare. De toneelcriticus Ramón Pérez de Ayala trekt die vergelijking in het tweede deel van zijn verzamelbundel ‘Las Máscaras’. Hij komt tot de bevinding, dat Lope de Vega streefde naar bekoorlijkheid, Shakespeare naar menselijkheid, dat Lope de Vega gebeurtenissen geeft, Shakespeare handelingen en dat het werk van Lope de Vega een groot museum is, een mikrokosmos, doch dat van Shakespeare de kosmos.

Voor Spanje en de Spaanssprekende wereld is Lope de Vega echter niet alleen een groot toneelschrijver, maar ook de voornaamste toneelhervormer. Hij heeft school gemaakt en grote volgelingen gehad, onder andere Tirso de Molina, Guillén de Castro en de Mexicaan Juan Ruiz de Alarcón, maar zijn grootste verdienste ligt in zijn aanpassing van het middeleeuwse volkstoneel aan een nieuwe, beter verantwoorde vormgeving. Lope de Vega bezorgde het Spaanse toneel zijn vaste bouw; hij verzoende het gezonde en levendige volkstoneel, dat in en rond de kerken was ontstaan, met de hogere wetten van de schoonheid, zoals de Renaissance die leerde. Met deze vormgeving heeft hij de ontwikkeling van het Spaanse toneel eeuwenlang beïnvloed en geleid.

Rond een oude afbeelding van deze Spaanse auteur staat: ‘Musarum non alumno sed parenti’: Aan Lope de Vega geen leerling, maar familielid van de Muzen! En er boven kan men lezen: ‘Urbi et orbi’, hij schreef niet slechts voor zijn stad - Madrid - en zijn volk - het Spaanse - maar voor heel de wereld. Francino de Peralta zei van hem in zijn lijkrede onder meer: ‘De naam Lope werd in het Spaans de belichaming van het beste’. Nu, na zoveel eeuwen, is zijn roem nog niet getaand. Zijn werk heeft hervormingen, revoluties en oorlogen overleefd, het bleef boeien en overtuigen. Is het niet zo, dat iets dergelijks alleen gezegd kan worden van het werk der allergrootsten? Spanje mag nog altijd trots zijn op Felix Lope de Vega Carpio ofwel kortweg: Lope de Vega.