Streven. Jaargang 16

[p. 217]

Herziet de Brusselse bovenlaag haar houding?
L. Clases

TOEN onlangs Etienne Hirsch, de Franse commissaris bij Euratom, Brussel verliet, drukte hij tijdens een afscheidsbezoek bij een hooggeplaatste Belgische persoonlijkheid zijn verbazing uit over de houding van de Brusselse elite tegenover de Nederlandse taal en het Vlaamse land: ‘du moment que la moitié d'un pays parle une autre langue - serait-ce la langue Papoue, le groupe dirigeant du pays se doit de connaïtre et de respecter cette langue’. Een redacteur van een groot Frans dagblad kwam tot dezelfde conclusie: ‘l'attitude des francophones beiges vis à vis du flamand est indéfendable, et rend à la longue la coexistence en Belgique impossible’.

Indien deze Fransen dit begrijpen, dan kan men de vraag stellen of dit inzicht niet stilaan in Brussel zelf begint door te dringen. Ongetwijfeld maakt het Nederlands vooruitgang, althans praktisch utilitair. Grootwarenhuizen, banken, verzekeringsinstellingen, kuituur- en ontspanningsondernemingen hebben een toenemend tweetalig uiterlijk gekregen, en werven vaak tweetalig personeel aan (men vraagt zich overigens af waar deze perfecte tweetaligen vandaan moeten blijven komen). Het onderwijs in het Nederlands op de Brusselse scholen stuit niet meer zoals vroeger op een stilzwijgende afwijzing, laat staan op verzet bij de leerlingen. In de pers worden discussies gevoerd over de beste methodes om zich snel een tweede taal eigen te maken, en al is de kritiek op de ondoelmatige methodes die tot nog toe gebruikt werden grotendeels een alibi, toch bestaat er wel degelijk een wens om ‘Nederlands zonder tranen’ te leren. Zelfs maken steeds meer Franstaligen gebruik van de mogelijkheid om deze kennis in Nederland te gaan opdoen. Dit alles is echter sterk ultitair getint: men staat nu eenmaal voor de noodzaak. Er is weinig te bespeuren van een neiging om dit utilitaire Nederlands ook als een kuituurtaai te gaan beschouwen. De Franstalige ziet in het Nederlands uitsluitend een instrument; van de kennis van het Frans bij de Vlaming neemt hij daarentegen impliciet aan dat zij tot een overgang naar de Franse kuituur zal leiden. Het tweetalig regime op zijn Brussels, aldus een onvooringenomen Franstalig waarnemer, R. Mols S.J., is bedriegelijk en voorbijgaand; de kennis van het Frans heeft in de Brusselse omgeving inderdaad steeds tot verfransing geleid.

In een recente studie van de Waalse Fondation Charles Plisnier

[p. 218]

worden drie vormen van tweetaligheid onderscheiden. Het ‘bilinguisme de promotion’, ‘dat zijn beoefenaars nieuwe mogelijkheden, grote voordelen en een nieuw prestige verschaft, en dat meestal twee talen van ongelijk belang betreft’. Een tweede vorm van tweetaligheid, welke twee talen van ongeveer gelijke uitstraling bevat. En tenslotte is er het ‘bilinguisme de concession’, de tweetaligheid van de concessie tussen twee talen van ongelijke rang, maar ditmaal vanuit het standpunt van de belangrijkste taal. ‘De handelaar, de ambtenaar, de bedienaar van de eredienst, opgevoed in een groot land, begint zich op zekere dag vertrouwd te maken met de taal en de kuituur van een klein land, waarmee hij min of meer geregelde betrekkingen moet onderhouden. Ditmaal gaat het over een utilitair bilinguisme zonder grote kulturele incidentie’. Zo blijven de vooroordelen en de geringschatting de taalsituatie bepalen.

Frankrijk op de achtergrond

Wij zijn nog steeds op zoek naar een bevredigende verklaring van deze eigenaardige diskwalificatie van de helft van een land door de andere helft. Men kan er niet omheen dat de twee volkskarakters, en dit zelfs in hun diepere verscheidenheid tussen Germaans en Latijns, hier op zeer incompatibele wijze op elkaar inwerken. De Franstalige Belg is niet alleen doordrongen van de superioriteit van de Franse kuituur, maar heeft ook Frankrijks internationale verhoudingen, vooral t.o.v. Duitsland, op het binnenlandse Belgische plan overgedragen. Vooral na de Eerste Wereldoorlog is het Belgisch patriotisme een virulente anti-Vlaamse inslag gaan verkrijgen. De Belgische journalisten die van 1914 tot 1918 te Parijs het hoera-patriotisme hadden beoefend, gingen daarmee na 1918 te Brussel door, waarbij aan de Vlaming de rol van de Duitser werd toebedeeld. Enkele jaren geleden voelden de Luike-naars zich dan weer in de positie van de Fransen in Algerië. De Voerstreek (4.300 inwoners), die van de Provincie Luik naar de Provincie Limburg werd overgebracht, noemde de burgemeester van Luik ‘notre Alsace-Lorraine’.

Het in elkaar grijpen - politiek of psychologisch - van het Franstalige België en Frankrijk wordt op het huidige ogenblik meer uit het oog verloren dan tussen de twee wereldoorlogen. Toch is er in de huidige Belgische moeilijkheden ook ergens nog een diepgaand meningsverschil over de internationale gerichtheid van het land. De Europese opvattingen van Spaak en Luns vinden bij de Belgische Franssprekenden niet meer dezelfde bijval wanneer zij in conflict komen met de Franse poli-

[p. 219]

tiek. ‘S'il faut un leader et un leadership à toute alliance, confédération ou fédération, schreef het Bulletin van de Conseil Economique Wallon, les Wallons n'ont absolument aucune raison de souhaiter que cette fonction soit remplie en Europe par un autre pays que la France’. Toen de Economische Raad voor Vlaanderen een jaar geleden een groep Franse journalisten voor een bezoek had uitgenodigd, schreef de redacteur van Le Monde in zijn reportage dat ‘de Waalse vrienden ruwweg hadden laten weten dat het aanvaarden van deze uitnodiging hen niet beviel’. Een Brussels blad als Le Soir is niet alleen systematisch anti-Vlaams, maar even systematisch pro-Frankrijk en de kritiek op het Franse beleid, zelfs wanneer het in strijd is met Belgische belangen, ontbreekt in dit blad volledig. Heel deze verhouding verdient een grondiger onderzoek dan tot nog toe gebeurde. Men begrijpt trouwens dat het in een Europees kader voor Frankrijk een verschil maakt indien een van de drie Franstalige leden (Frankrijk, Luxemburg en België) op het Europees vlak als een tweeledig land zou verschijnen (het zou voor Nederland ook een verschil maken, in de andere richting).

De verschillende benadering van het probleem is weer eens tot uiting gekomen in de kwestie van het pakt van 1830, waarover dezer dagen veel te doen was. Bij de Belgische Revolutie, aldus de thesis, werd de staat gegrondvest op een taal, nl. het Frans, en op de afwijzing van een andere taal, nl. het Nederlands; wil men deze staat tweetalig maken, dan wordt het pakt verbroken. Wij zijn in 1829, riep de burgemeester van Luik op somber-onheilspellende wijze uit, wat hem van de hoofdredacteur van de socialistische Volksgazet het antwoord bezorgde: wij zouden dan jandorie wel eens willen weten wat er het volgend jaar zal gebeuren! Het formalistisch-juridisch denken en de gezwollen taal stuiten hier op het pragmatisch realisme en het botte wederwoord.

Intussen vieren de opgeschroefde vooroordelen in Brussel nog steeds hoogtij, vooral in de Brusselse pers. Slechts één enkel blad, een humoristisch weekblad, Pan, dient de Brusselaars iedere woensdag een krachtig tegengif toe. Wij stippen het verschijnsel aan, omdat wij moeilijk kunnen aannemen dat Soir, Pourquoi Pas en andere nog volledig te goeder trouw kunnen zijn wanneer de Franstalige redacteurs en lezers van Pan het spel zo duidelijk doorzien.

Zijn er andere Franstalige Brusselaars wier ogen zijn opengegaan? De huidige minister van Binnenlandse Zaken Gilson wordt wegens zijn taalwetgeving als een verrader gedoodverfd, en vrij geregeld symbolisch opgehangen of op de brandstapel aan de vlammen prijsgegeven. In zijn beleid, en in dat van andere Brusselse politici, zit ongetwijfeld een goed stuk koele berekening over de aanwezige krachten in België,

[p. 220]

maar toch ook de moed om zich voor billijke en te Brussel onpopulaire oplossingen in te zetten.

Juiste berekeningen

De grote vraag is, hoe de Brusselaars in de eerstkomende tijd hun berekeningen zullen maken. Door een langdurige eenzijdige voorlichting en oriëntatie lopen zij steeds gevaar dit verkeerd te doen, en namelijk de Waalse agitatie te overschatten en de Vlaamse te onderschatten. Het Waals extremisme is grotendeels een intimidatiemanoeuver, dat op deze eenzijdigheid van de Brusselse bovenlaag speculeert. De oplossing van de minste weerstand ligt hier nog steeds in een concessie van de Vlamingen. Er moeten volgens deze opinie dringend grondwettelijke maatregelen genomen worden om de ‘minorisatie’ van Wallonië, of al was het alleen maar de vrees voor deze minorisatie tegen te gaan, vooraleer de majorisatie van de Vlamingen (d.w.z. hun aandeel van 58% in de leidende activiteiten en de beslissing overeenkomstig hun aandeel in het land) voltooid is. Op deze ingebeelde kwaal van minorisatie worden ondeugdelijke middelen toegepast. Welk middel is trouwens afdoend tegen collectieve verbeeldingsziekten? En welke grondwettekst kan de groei van een volk tegenhouden? De Brusselaars gaan dan op zoek naar een systeem zonder meerderheid in het land, terwijl men juist in andere democratieën gelukkig is, een coherente meerderheid als grondslag voor een volgehouden regeringsbeleid te ontdekken. Vooraleer de meerderheid in België meerderheid is geworden en als zodanig wordt gerespecteerd, wordt van haar verwacht dat zij haar toekomstige meerderheidspositie verzaakt en de aanmatigende minderheid eerbiedigt.

Een factor die daarentegen door de Brusselse bovenlaag vrij juist beoordeeld wordt, is de economische groei van het Vlaamse land. Dit inzicht verklaart enkele belangrijke juiste investeringsbeslissingen (o.m. het staalcomplex Sidmar bij Gent), de evolutie naar de vernederlandsing van het bedrijfsleven in het Vlaamse land, en de toenemende tweetaligheid in de Brusselse tertiaire sector. Leidende economische figuren ontbraken dan ook bijna volledig onder de ondertekenaars van het anti-Vlaamse Brussels ‘manifeste de l'élite’ van enkele maanden geleden. ‘Au point de vue économique le haut Bruxelles bascule du cöté flamand’, constateerde ietwat voorbarig Le Grand Liège. Inderdaad wordt Brussel, dat economisch veel meer met het Vlaamse land verbonden is dan men gewoonlijk meent, steeds meer door het Vlaams economisch dynamisme aangetrokken. Men moet hopen dat dit verder plaats

[p. 221]

vindt, want niets kan herziening van de Brusselse houding zo sterk bevorderen.

Het besef van de toename van de algemene Vlaamse dynamiek, grotendeels een gevolg van deze economische groei, is in Brussel echter nog ontoereikend. Bij de discussie over het juist aantal deelnemers aan de ‘Mars op Brussel’ hebben de hoofdstedelingen het essentiële uit het oog verloren: de spontaneïteit van deze betoging, die door enkele kulturele organisaties met uiterst beperkte middelen werd opgezet, zonder de steun van de partijen en van de grote beroepsorganisaties (maar wel met de steun van de katholieke pers, die als zelfstandige factor in de evolutie een steeds grotere rol speelt). De Vlaamse beweging draagt in zoverre haar naam terecht, dat zij steeds grote massa's zonder veel inkadering op de been wist te brengen. Na een lange onderbreking heeft zij thans weer de beschikking over deze agitatorische arm gekregen, en welke andere stroming in België kan in deze tijd van politieke lusteloosheid hiermee vergeleken worden? Een inzicht als dat van oud-minister Grégoire, dat het de jeugd in België aan grote en meeslepende politieke doeleinden ontbreekt behalve dan de Vlaamse jeugd voor wie de Vlaamse objectieven deze plaats bekleden, is te sporadisch en te voorbijgaand.

Neutralisering van Brussel

De reactie van Brussel op dit alles is belangrijk, en zelfs doorslaggevend. Niet in deze zin, dat Brussel de rol van scheidsrechter kan vervullen in de Vlaams-Waalse spanningen. Brussel is daartoe zelf te zeer in het conflict betrokken met zijn eigen vitale belangen (en niet met die van het ‘Belgisch Vaderland’, waarvan de hoofdstad zich de rol van woordvoerder aanmatigt), en draagt trouwens een grote verantwoordelijkheid voor de verscherping ervan. Doorslaggevend ook, niet in de zin dat Brussel door een alliantie met een van de landsgedeelten (met het Waalse, zoals dan vanzelfsprekend wordt aangenomen) een overwicht zou kunnen bestendigen. Deze alliantie heeft tientallen jaren het Belgische openbaar leven beheerst, maar de derde partner - de verfranste Vlamingen - zijn als machtsfactor zo goed als volledig uitgeschakeld, en de twee overblijvende partners vormen, hoe ook berekend, minder dan de helft van het land.

Brussel heeft echter de timing van de herziening van de Vlaams-Waalse verhoudingen, en daarmee ook hun rustige afloop en de mate van toekomstige existentie in handen. Het kan tot de psychologische ontspanning bijdragen in de richting van het Vlaamse landsgedeelte,

[p. 222]

en tot het doordringen van de redelijkheid in de richting van Wallonië. Deze bijdrage moet echter snel geleverd worden.

De voornaamste hinderpaal is een overschatting door Brussel van zijn eigen rol. Brussel is niet de top van een nationale pyramide, maar een tussenzone. Naar aanleiding van de Vlaamse mars zette de burgemeester van de hoofdstad het idee voorop dat de Brusselaars recht hadden op rust, en dat daarom de neutrale zone rond de regeringsgebouwen, waar geen politieke betogingen mogen plaats vinden, tot heel de agglomeratie diende uitgebreid te worden. De burgemeester was ditmaal meer op de goede weg dan hij zelf besefte. Inderdaad moet Brussel niet enkel als politiek exerceerterrein, maar ook als politieke factor geneutraliseerd worden. Dit zal zijn rol als Europese hoofdstad ten goede komen. Hoe sneller Brussel geneutraliseerd wordt (wat dus ook een federalisme met drie, met nogmaals Brussel als derde en als scheidsrechter uitsluit), des te minder zullen de Belgische binnenlandse moeilijkheden zijn aanspraken als Europese hoofdstad in het gedrang brengen.

In het buitenland dient men trouwens het verband tussen de herstructurering van België en de Europese eenmaking niet verkeerd te leggen. De twee trends gaan niet in tegengestelde richting. De Europese eenmaking is niet noodzakelijk een consolidatie van de bestaande structuren van de nationale staten. Zij vergemakkelijkt integendeel de herziening van hun structuren, omdat zij de daarbij gestelde economische problemen grotendeels wegneemt, en de middelpuntvliedende krachten in een breder verband opvangt. Een herstructurering van België zou het aanschijn van Brussel slechts Europeser maken.

Men moet natuurlijk zowel in België als bij de Europese partners hopen dat deze structuuraanpassing zonder te grote crisissen zal kunnen plaatsvinden. Een analyse van Brussel is in dit opzicht tamelijk bemoedigend. De Brusselse bovenlaag is ook in de Vlaams-Waalse kwestie geen gesloten en vastberaden leidende groep die het er op aan zal laten komen. Naast de geografische ligging hebben de politieke omstandigheden Brussel gemaakt, en komt hierin verandering, dan zal Brussel mee veranderen; over het algemeen is in de huidige wereld de aanpassing van leidende groepen aan gewijzigde machtsverhoudingen opmerkelijk en de Brusselse zal hierop wel geen uitzondering maken. Veel meer dan voor een harde strijd tot het uiterste moet gevreesd worden dat de kortzichtige inslag in het ongetwijfeld voorhanden Belgisch realisme eens te meer tot gevolg zal hebben dat men de kans om tijdig beperkte structuuraanpassingen door te voeren zal laten voorbijgaan.