Streven. Jaargang 16

[p. 164]

Muziekkroniek
Muzikale hoogtepunten in het Holland Festival 1962
F. Schellekens

WIE ooit het nieuwjaarsconcert van de Wiener Philharmoniker, het slot-concert van de Londense Promenadeconcerten of het ‘Spiel auf dem See’ van de Bregenzer Festspiele heeft beleefd, weet, dat de magische kracht, die zulke manifestaties uitstralen, het publiek in alle staten van vervoering kan brengen; men denkt op zulke momenten als het ware met het wonder der muziek zelf in aanraking te zijn geweest. Een dergelijk gevoel ondergaat ook de meer huiselijke muziekliefhebber, die op een rustige avond voor de tiende keer zijn prachtige Zauberflöte-opname gaat draaien: weer hoort hij die eersterangs zangsolisten, die zuivere, uitgebalanceerde orkestklank en die perfecte ensembles, waar nauwelijks nog een smet van onvolmaaktheid aan kleeft

Toch menen wij te moeten betwijfelen of die magische sfeer bij genoemde spectaculaire uitvoeringen en het intieme huisconcert noodzakelijkerwijze de aanwezigheid van de echte vonk van de muziek insluit. Juist de invloed, die een mens als eenling ondergaat, wanneer hij zich in de massa voelt opgenomen, alsook de overbelasting door muzikale kennis, die iedereen tegenwoordig zo gemakkelijk meekrijgt via de pers, radio, televisie of gramofoon, vormen vaak een belemmering om het eigenlijke wonder van de muziek in zijn zuiverste vorm te ondergaan. Natuurlijk heeft een ruime muzikale ontwikkeling haar positieve kwaliteiten bij het benaderen van de muziek; constateert men echter, dat tegenwoordig een onberispelijke gramofoonopname - die meestal pas langs kunstmatige weg een technisch ideale muziekweergave is geworden - vaak verkozen wordt boven een werkelijk concert, waar natuurlijk steeds menselijke feilen aan kleven, dan geeft men daarmee blijk, dat het muzikale genot in hoge mate wordt bepaald door verschijnselen, die het wezen der muziek niet raken.

In onze tijd, waarin de muzikaliteit van de luisteraar aldus beïnvloed wordt, valt het voor de leiding van een Festival niet gemakkelijk om een programma samen te stellen, dat niet alleen het publiek, maar tegelijk de muzen dient. We mogen daarom de Holland-Festival-leiding dankbaar zijn, dat het dit jaar mogelijk is gebleken met zeer geringe financiële middelen een aantal opzienbarende evenementen te brengen, waaraan iedere muziekliefhebber (hoe kritisch van aard ook) zijn hart kon ophalen.

Terecht vermeldde de zo fraai uitgegeven Festivalgids als eerste manifestatie Rossini's ‘Il Barbiere di Siviglia’, uit te voeren door de ad hoe samengestelde Holland Festival-Opera. Reeds de naam van de dirigent Carlo Maria Giulini vormde de garantie voor een echt Italiaans operafestijn. Het verheugde ons bijzonder, dat deze rasmuzikant na Mozarts ‘le Nozze di Figaro’ van het vorig jaar weer is teruggekeerd naar een werk van zijn muzikale geboortegrond: Italië. Zijn geladen, eruptieve musiceerlust wist nu het Residentie-Orkest en een solistenteam van merendeels Italiaanse sterzangers tot een niveau op te voeren, waarover het moeilijk valt woorden van kritiek te uiten. De Spaanse zangeres Teresa Berganza, langzamerhand een trekpleister in ons Festival, was een zeer bemin-

[p. 165]

nelijke Rosina, die qua zang aan gaafheid en charme niets te wensen overliet. Vergissen wij ons echter niet, dan was haar spel in deze door-en-door Italiaanse groep wel erg ingehouden van stijl; vooral gezien vanuit de zeer beweeglijke, soms te veel op het uiterlijk effect berekende regie van Sarrazin leidde haar verschijning meermalen tot een inconsequentie. Naast haar moet men onmiddellijk het enorme speel- en zangtalent van Renato Capecchi (als Figaro) vermelden, evenals het zangniveau van internationale krachten als Fernando Corena en Luigi Alva; dat Ugo Trama en onze Marilyn Tyler in dit team geheel pasten, moge hier als een compliment gelden.

De tweede manifestatie in de operasector bestond uit een weerzien met de Wuppertaler Bühnen in Busoni's ‘Doktor Faust’. De kennismaking met deze componist, die in ons land praktisch onbekend is, bleek zowel voor het publiek als voor de pers zeer leerzaam, waarbij de reacties zowel naar de positieve als naar de negatieve kant uitvielen. Daar het ons onmogelijk was de uitvoering bij te wonen, moet een bespreking hiervan achterwege blijven.

De verdere operavoorstellingen kwamen voor rekening van de Nederlandse Opera. Naast een nieuw ingestudeerde ‘La Forza del Destino’, waarin Gré Brouwenstijn en Jan Peerce de lauwerkransen wegdroegen en een reprise van Hendrik Andriessens belangwekkende opera ‘Philomela’ werd Mozarts Zauberflöte gebracht, nu onder directie van de nieuwe algemeen muzikale leider Franz Bauer-Theussl. Hoewel zijn recente opvoeringen van dit werk in de Amsterdamse pers gunstig beoordeeld waren, maakte zijn dirigeren op de avond, dat wij deze opera bijwoonden, een wel verfijnde, maar tegelijk zeer matte indruk; reeds de langzame inleiding van de ouverture klonk mat en ongeinteresseerd. Voegen we daarbij nog de ontoereikende stemmen van Murray Dickie (die plotseling Anton Dermota als Tamino moest vervangen) en van Bella Jasper (als een ondramatische Koningin van de Nacht) dan kan men zich voorstellen, dat zelfs Mozarts geniale muziek niet te redden viel door de veelbelovende Jeanette van Dijck als Pamina en de voortreffelijke ensembles van de drie Dames en de Jongelingen. We hopen, dat de dirigent zich in het nieuwe seizoen volledig zal rehabiliteren.

Met veel meer genoegen denken we terug aan de eveneens door onze eigen Opera verzorgde avond, waarop Monteverdi's ‘Il Ritorno di Ulisse in Patria’ (in een overigens verkorte bewerking van Luigi Dallapiccola) en ‘Il Prigioniero’ (van Dallapiccola zelf) tezamen gebracht werden. Monteverdi's werk kreeg een zorgvuldig voorbereide en stijlvolle opvoering, waarbij jammer genoeg bleek, dat de merendeels jonge solisten nog niet opgewasen waren tegen de opgave, deze zo sterk menselijk doorleefde muziek overtuigend gestalte te geven. Des te meer indruk liet de probleemvolle opera van Dallapiccola na. Hoewel geschreven volgens het veel gewraakte twaalftoonssysteem, bezat deze zeer melodische muziek een sterk beklemmende werking, zodat aan het slot een ovationeel applaus losbarstte. Wij zijn er zeker van, dat het hier evenzeer de waardering voor de muziek zelf, als voor de machtige gevangenecreatie van Scipio Colombo en de overtuigende moederrol van Anny Delorie betrof. Speciale hulde hierbij voor de suggestieve enscenering, die in Zweedse handen was en voor de dirigent Antal Dorati, die het Utrechts Stedelijk Orkest ondanks de slechte acoustiek van de Amsterdamse orkestbak zeer mooi liet klinken.

Bij de samenstelling van de programma's der symphonieconcerten in het Festival werd dit jaar bijzondere aandacht geschonken aan het werk van Stra-

[p. 166]

vinsky - vanwege zijn 80e verjaardag - en aan dat van Sweelinck en Diepenbrock, omdat zij resp. 400 en 100 jaar geleden geboren werden. Een hele avond muziek van Sweelinck beluisteren bleek zeer leerzaam, maar eigenlijk alleen aantrekkelijk voor een kleine groep insiders.

Van Diepenbrock en Stravinsky werden merendeels bekende werken uitgevoerd in overigens zeer goede vertolkingen, waarbij we speciaal denken aan de Elektra-suite onder Willem van Otterloo en de Petrouchka, die een kroon zette op het brillante concert van Hans Rosbaud met het Concertgebouw-Orkest. Laatstgenoemde bracht tevens het capriccio voor piano en orkest van Stravinsky met de zeer virtuoze Monique Haas achter de vleugel en als noviteit de Variazioni van Dallapiccola, een kamermuziekachtig werk voor groot symphonie-orkest, waarvan vooral het originele kleurenpalet het publiek wist te boeien.

Een ander hoogtepunt tijdens de Amsterdamse concerten vormde een volledige uitvoering van César Franck's Psyche, dat door het Radio-Philharmonisch Orkest met medewerking van het Omroepkoor onder leiding van Willem van Otterloo een waarlijk meeslepende vertolking kreeg; ook het weerzien van Rafael Kubelik, die Roussel's derde symphonie en Janacek's sinfonietta zeer indringend en impulsief door het Concertgebouw-Orkest liet spelen, werd een waar feest van spontaan musiceren.

Hoe progressief de programma's der symphonieconcerten te Amsterdam en Scheveningen in verhouding tot vorige jaren ook waren, het Rotterdams Phil-harmonisch Orkest en het Brabants Orkest gingen in hun vooruitstrevendheid tot het uiterste, waartoe een hedendaags concertpubliek te verleiden valt; in Rotterdam bracht Eduard Flipse Pijper, Diepenbrock, Malec, Mahler en Kodaly op één concert tezamen, terwijl Hein Jordans in Tilburg achtereenvolgens Ton de Leeuw, Chopin, Bartok en Debussy liet spelen. Toch was de grootste sensatie op het gebied van de moderne muziek weggelegd voor Amsterdam, waar het Südwestfunk Orchester o.l.v. de componist-dirigent Pierre Boulez diens ‘Pli Selon Pli’ kwam uitvoeren.

Gewend als men is in de muziek het element van harmonie, ritme of melodie aan te treffen, wist men aanvankelijk met deze totaal nieuwe orkestklank geen raad. Zeer korte flarden van geluid volgden elkaar op, ontlokt aan een uiterst gevarieerde orkestbezetting, waarvan het slagwerk een bepaald exotische samenstelling had gekregen; bij tijd en wijle voegden zich door deze orkestklanken grillige meiismen van een sopraansolo. Wij ervoeren deze compositie als een nieuw soort muziek, die de indruk wekte iedere norm van aesthetisch gevoel moedwillig in de grond te boren.

De reacties van het publiek waren, zoals te verwachten viel, zeer gemengd. Velen verlieten met de pauze definitief de zaal, anderen ‘bleven achter om het tweede gedeelte van het concert te beluisteren; een groep van kenners en nieuwsgierigen schaarde zich vlak achter het orkest, vol bewondering voor de veelal aparte speeltechniek van bepaalde instrumenten en voor de fabelachtige directie van Pierre Boulez, die blijk gaf met zeer korte, besliste gebaren als een verkeersagent het grote apparaat geheel te beheersen.

Ons was het niet duidelijk of het enthousiaste gedeelte van de toehoorders, die de gehele avond bijgewoond hebben, niet méér door ondefinieerbare emoties en verstandelijke verbazing in verwarring waren gebracht, dan wel overweldigd werden door de muzen. Vergissen wij ons door te menen, dat muziek in het diepste van onze persoonlijkheid rust en stilte teweeg brengt?

[p. 167]

Samenvattend kon men zeggen, dat het publiek geconfronteerd werd met een wijze van uitdrukken in het domein der klanken, die reeds een halve eeuw geleden door de componist Anton Webern voor het eerst is gebruikt. Toch heeft de luisteraar van 1962 in doorsnee geen aanknopingspunten kunnen vinden bij deze manier van muziekmaken, die gebroken heeft met de traditionele vormen welke een overdracht van een gedachten- en gevoelswereld tot stand willen brengen. In tegenstelling tot de opbouw van een klassiek werk, waarvan de uiteindelijke vorm bepaald wordt via twee of meerdere thema's en de verwerking ervan, hebben we in deze nieuwere muziekuiting te maken met geheel los van elkaar staande elementen (bijv. een enkel- of meervoud van tonen en instrumenten), die - zoals de aparte stenen van een bouwwerk - eerst tezamen een vormbalance tot stand brengen. Omdat de componenten zelfstandig naast elkaar bestaan, maar uiteindelijk met elkaar één geheel vormen, is de uitwerking van dit soort muziek zuiver statisch in tegenstelling tot de dynamische zeggingskracht van de vroegere muziek, waarbij het spel van de componist met het notenmateriaal zich tijdens het beluisteren gaandeweg aan de toehoorder opdringt als een soort muzikaal betoog.

Deze nieuwere statische vorm van musiceren kreeg - misschien toevallig - tijdens het laatste Festival een extra accent, toen het Ballet du XXe Siècle Webern's opus 6 en opus 10 in dans poogde uit te beelden; waar het statische karakter van deze muziek in wezen iedere bewegingskunst uitsluit, lag een mislukking van dit experiment voor de hand.

Ons rest tenslotte de zo belangrijke kamermuzieksector van het Festival apart te vermelden. Bijzonder grote belangstelling trokken de zangrecitals van o.a. Elisabeth Schwarzkopf en Teresa Berganza, die beide door hun hoge niveau van zangkunst voor een artistieke belevenis zorgden; ook het optreden van het Nederlands Strijkkwartet, dat een internationaal peil handhaaft, werd een doorslaand succes.

Prezen wij tot nu toe enkele topprestaties in de Festivalmaand, daarnaast mogen wij de schaduwzijden ook niet vergeten. Zo viel het herhaaldelijk op, hoe bekwame artisten, ondanks bepaalde successen, op andere momenten tekort schoten.

We volstaan hier met de vermelding van enkele duidelijke misgrepen: een volkomen anti-theatrale Handelvertolking van Hans Rosbaud, die iedere neiging om de baroksfeer van deze muziek te benaderen als het ware bewust vermeed; een al te precieuze Bastien und Bastienne van Willem van Otterloo; een onklassieke Prager symphonie van Mozart, gedirigeerd door de jeugdige Zubin Metah; en een bepaald oppervlakkige Beethoven- en Mahlerinterpretatie van Bernard Haitink, die jammer genoeg nog te weinig affiniteit met deze componisten bezit.

Op zulke momenten vroeg men zich af of de tegenwoordige dirigentengeneratie nog innerlijke verwantschap voelt met de evenwichtige composities uit de klassieke tijd of met de romantische gevoelswereld van de vorige eeuw? Voor veel musici is deze beleving een kwestie van groei, die de tijd moet beslissen. Het troostte in ieder geval te horen hoe voortreffelijk Willem van Otterloo de romantische muziek weergeeft en hoe Rafael Kubelik bijv. doordringt in de verfijnde stijl van Haydn, getuige de uitvoering van diens 99e symfonie.