Streven. Jaargang 16

[p. 23]

Vreemde dingen in huis
K.N. Elno

WELKE zelfonthulling en belijdenissen worden er prijsgegeven door de mens die zijn levensruimte opluistert met objecten waarvan de sierende functie betwijfeld of pertinent betwist kan worden? Twee soorten van zulke voorwerpen zijn de jongste jaren steeds opvallender de woonkamer van geoefende schoonheidszoekers binnengedrongen en ze vormen er de decoratieve accenten bij uitnemendheid: ‘producten’ uit de natuur van aarde, plant, dier en zee, enerzijds, en door de mens vervaardigde dingen met een duidelijke nutsbestemming, anderzijds.

Een kei of een half geslepen mineraal-fragment op een boekenplank, een tak of boomwortel op een vensterbank of opgehangen aan een zo goed als onzichtbaar nylondraadje, schelpen, koraal en fossielen allerhande in een vitrine, dat zijn daar allemaal vertrouwde beelden geworden. Met de schelpen gaan sommigen iets minder kwistig om. Misschien omdat die destijds al zo veelvuldig voorkwamen op de sombere commode van de kwijnende tante, tussen de portretten, snuisterijen, Saksische herderinnetjes en liefdeloos geverfde sinten.

Een vriend heeft in zijn vestibule een meterhoog bot van een prehistorisch dier opgesteld. Gemonteerd op een stalen voetstuk staat die prachtige vorm er te wachten op de binnentredende ongeluksvogel die hem zal prijzen als een meesterwerk van Henry Moore, Barbara Hepworth of Somaini. Elders in zijn woning koestert de listigaard een loodzware halswervel - van hetzelfde of van een ander dier, dat laten we aan de zoölogen over -, zo groot als een poes en even geschikt om op de dijen te leggen en er een afwezige hand over te laten zwerven. Wie achter deze ‘sculptuur’ beeldhouwers zoals Moore, Arp of Etienne Martin vermoedt, boft niet, maar de intellectuele misgreep is een absolutie waard.

Geel-verdroogde, varenachtige plantjes, geplet tussen twee aan de vensterlijst vastgemaakte glasplaten, schijnen te willen wedijveren met gebrandschilderde ramen. Dikke, splinterende strohalmen, onbewerkt en a.h.w. nageurend van het oogstveld, worden tot brede banen als stukken van primitieve hutwanden aaneengeregen ter bekleding van de muur bij een zithoek.

De opgeprikte vlinders zijn zeldzamer geworden, - we zullen er niet om rouwen. Maar de versteende zeesterren en zeepaardjes keren

[p. 24]

terug en passen naast het fijn geconstrueerde visgeraamte dat een behendig technicus gevangen heeft in een plexiglazen sarcofaagje.

Alleen al door de manier waarop al deze dingen in de regie van het interieur behandeld worden, herinneren ze in niets aan de taaie saaie mode van de opgevulde fazanten en eekhoorntjes (écureuil farci?). En het spreekt vanzelf dat alle verwarring uitgesloten is met de gemummificeerde hertenkop (plus de twee bewijskrachtige voorpoten) als symptoom van het ondoorgrondelijk jagerscomplex der ingeduffelde thuiszitters.

Dit is één kant van de decoratieve invasie die in menig hedendaagse binnenhuis de ambiance van een wakker, op vondsten belust wonen voedt. De tweede flank komt zo mogelijk nog nonconformistischer voor en lijkt op het eerste gezicht in strijd met de verering van stoffelijke overschotten uit flora en fauna.

Zekere voorwerpen die doorgaans in de doodgewone, dagelijkse stroom van winkelkoop naar eettafel de woning binnenkomen en als zodanig niet méér dan een utilitaire waarde hebben, worden na gebruik soms niet meer naar de vuilnisbelt verwezen, doch blijven - als siervoorwerp. Kieskeurig speurende ogen hebben de vorm van vruchtensap-, wijn- en alcohol flessen afgetast. De meest gewaardeerde specimens van dat leeggoed werden zorgvuldig schoongemaakt (de etiketten hebben we grijnzend afgeweekt) en boordevol gevuld met helder water. Zo, zonder kurk of reclame, groen, bruin en in vele varianten van schijnbare kleurloosheid, fris en doorhuiverd van lichtstralen en glimmingen, worden dat wonderbare, dromerige dingen. We plaatsen ze liefst in groepen (u merkt dat ik in de toon van de vrouwenrubriek verval), groepen van exemplaren in ongelijke formaten, gemengd met die éne moderne glazen vaas - die we duur betaalden en die niet superieur is - en met de ontroerende ouderwetse zuurtjesbokaal waarvoor de evoluerende kruidenier beschaamd werd. En er wordt achter apotheek-recipiënten gejaagd - laatste getuigenissen van het wankelend verzet tegen de geprefabriceerde pillen - en achter de parfum-fiolen om ze verrukt toe te voegen aan deze ijle stillevens der glazen roerloosheid.

En men haalt de grote buikige korfflessen met hun gestuikte hals uit de drogisterijen, - men bedelt ze af met de verontrustende aandrang die gaat lijken op delirische roofzucht....

Bij een jachtig stedeling die onder lijnvissers opzien zou baren, vond ik aan de huiskamerwand een hengel, compleet getuigd met snoer, dobber, haak en ophaalwieltje, - een meesterwerk van instrumentale gevoeligheid. Een architect die vermoedelijk het verschil tussen sche-

[p. *1]

1

2

3

4

[p. *2]

5

6

7

8

[p. *3]

9

10

11

12

[p. *4]

13

14

15
Bij de illustraties:
1 en 2: schelpen, koraal en fossielen allerhande in een vitrine (foto's A. de Glas). - 3 en 4: drie schietspoelen boven de werktafel (foto's W. van der Meeren). - 5: twee ruggegraten van vissen. - 6: een hengel, compleet getuigd, aan de huiskamerwand (foto K. Houtman). - 7: bot van prehistorisch dier in vestibule (foto K Houtman). - 8. beeldhouwwerk van Somaini. - 9: liggende figuur door Henry Moore. - 10: halswervel van prehistorisch dier op boekenkast (foto: K. Houtman). - 11: woning-maquette als sierelement in een zithoek (foto: K. Houtman). - 12: ontwerp voor monument ter nagedachtenis aan de gesneuvelden van Harvard University, door Marcel Breuer - 13: Japanse messen. - 14: Zwitserse scheplepels die de koewachters gebruiken - 15: showroom te New-York, door Marcel Breuer, 1962; links een wand met elmentjes uit kurk; in een fond: wandfoto's van H. Matter.

[p. 25]

ring en inslag niet kent, heeft drie schietspoelen - fraaie, gladde houtvormen die vlucht en cadans der weverij ver-talen - met verliefde hand aan de muur boven zijn werktafel bevestigd.

Tot nog toe zag ik geen enkele living versierd met hamers en slagersmessen of Engelse sleutels en houwelen, maar zulk een ensemble zal me nooit verrassen, zeker niet daar waar al een versleten radiolamp op een mahoniehouten sokkeltje als sierbeeld op de theetafel prijkt. Gemberpotten, zonder gember, mosterdpotten, goed gereinigd, en de kloeke spiraal van een stalen veer die ooit het chassis van een vrachtwagen ondersteunde, behoren tot de decoratieve santenboetiek waaraan mijn peripathetische verkenning van de woonzeden bleef haperen. En er moeten nog vele onverhoedse beelden en combinaties verborgen zitten in de huizen waarin men op emblematische en symbolische apartheid wedt.

Dit alles is lava uit een geestelijke en psychische krater waarvan de geheimen onze nieuwsgierigheid prikkelen. Welke erupties hebben we nog te verwachten? In welke mate zullen de merktekenen van algemene geldigheid en de gewone vormen waarin oude geplogenheden zijn geronnen, nog verder verdwijnen onder deze aanspoeling van attributen die sluiereffecten en bevreemdende optiek verwekken in ons statisch gewaande decorum?

Het kan niet anders dan dat het allemaal seinen en stigmata zijn van een innerlijk gebeuren in een menselijkheid die wrikkend haar posities wil verleggen in het immer bewegend bestaande, een menselijkheid die optornt tegen haar lot en eigengereid de suprematie over haar habitus nastreeft. Van zó diep wellen de impulsen op tot al die ogenschijnlijk onbeduidende uiterlijkheden.

* * *

Andere verklaringen van het verschijnsel liggen voor het grijpen: oppervlakkige antwoorden, dunkt me, die te wantrouwen zijn.

Men zal de uitverkiezing van deze ‘sier-objecten’ bij voorbeeld

[p. 26]

interpreteren als een protest tegen of een afkeer van de technisch-industriële condities waarin het dagelijks leven steeds meer en meer wordt ingehaakt. Dit moet dan blijken uit de voorkeur voor dingen uit de natuur, doch evenzeer uit de manier waarop de mens sommige industriële produkten aan hun wereld en voorbeschikking ontrukt en ze afleidt naar een ongeëigend milieu om met quasi karikaturale ironie te demonstreren dat ze ‘ondanks hun doel’ een schoonheid bezitten. Iets daarvan is ongetwijfeld waar, maar kan het ons als uitleg bevredigen wanneer we merken hoezeer diezelfde mens elders, in andere omstandigheden, een - overigens billijk - behagen schept in de dienstbaarheid van machines, automaten en massa-fabricage? En wordt het niet een heel zwakke voorstelling van zaken zodra dezelfde homo technicus in de vergoding van zijn instrumentarium vervalt?

Er is nog een tweede redenering mogelijk: ornament, zinnebeeld en kunstambacht dreigen buiten de kring van onze verlangens en genegenheden in een onbeminde terra incognita weg te doezelen en moeten vervangen worden.

Het ornament zieltoogt (al om en bij de tweehonderd jaar) en we zijn argwanend geworden door de teleurstellingen die het ons met de opflakkeringen uit zijn agonie heeft bezorgd.

Achter de laatste der zinnebeelden - staatkundige, politieke én godsdienstige - hebben we uitholling gewaar geworden. Eerloosheid en onverschillige willekeur in het maken hebben hun vorm aan verzieking of belachelijkheid uitgeleverd.

En ten slotte blijven er de voorwerpen die vervaardigd worden om, wars van alle stoffelijke behoeftevervulling, vreugde te verschaffen aan oog en hand, maaksels die zich uiteraard als de veredeling van een vakbekwaamheid voordoen en die er zomaar zijn om hun zelfswille: vormen in keramiek, hout en metaal. Kunstenaarschap en ambachtswijsheid blijken nog zelden in staat om elkaar daarin, zuiver en met de glorie van een gelukzalige deemoed, te ontmoeten. Het is alsof deze unica van bij de aanzet van het ontwerp geïmmuniseerd werden tegen de beroering door het maakgeweten.

Zo komt het dat velen die in de heimwee-kamers van hun binnenste wel beseffen hoe het wonen zonder ornament, zinnebeeld en getuigenissen van kunstambachtelijke vervoering gemakkelijk een schraal en desolaat wonen kan worden, toch hun huisdeur ervoor afgrendelen. Zouden zij compensatie zoeken in de boomwortels en fossielen, de gewezen melkflessen en uitgespoelde mosterdpotten? Ten hoogste wat vulling van een zekere leegte, zou ik zeggen, maar compensatie of vervanging toch niet.

[p. 27]

Want zó onbewust is precies dat type onder onze tijdgenoten zeker niet, dat het geen gevoel zou hebben voor het verschil in dimensie in al die uiteenlopende dingen. Deze bijna programmatisch ingestelde insiders in de plastische wereld zijn van nature toegankelijk voor wezenlijke ornamentiek. Er is in hen een potentiële kern van bereidheid om hun gevoelens langs geloofwaardige symbolen te katalyseren en zij zullen meer dan wie ook zich verootmoedigen voor een vlekkeloos kunstvoorwerp. Het gebaar waarmee zij hun schelpen schikken en de tandwielen en het schrot naast fauteuil of radiotoestel laten zweven, bewijst zulks: het beschrijft de zinderende parabool van hunkering naar dimensie, naar bevrijding uit een knellende maat.

Maar of dit gebaar ook niet een fluwelig getooide korzeligheid bevat - een onvoldaanheid die feitelijk angstige toorn camoufleert -, dat is, geloof ik, ten aanzien van dit hele fenomeen het belangrijkste.

* * *

C'est sortir de l'humanité que de sortir du milieu. La grandeur de l'âme humaine consiste à savoir s'y tenir; tant s'en faut que la grandeur soit à en sortir, qu'elle est à n'en point sortir.
Pascal, Pensées, 378.

Alle maken heeft slechts zin in zoverre het een teruggrijpen is naar het oerbeeld der ziel; alle creëren is een koerswending naar het verste en eeuwige fanaal dat in onszelf weerlicht en om bestendiging vraagt.

Dat geldt inzonderheid daar waar de creativiteit overvloeit in de inrichting van de leefruimte, deze uitbreiding van onze lichamelijkheid. Daar moeten de stoffelijke gestalten de ziel der wonenden waardig willen worden, willen getuigen voor het aanbiddelijke geheim van het leven. Zulk een wonen wil in concrete dingen duidelijk beklijving zijn van verzuchtingen, idealen en keuzen, en daardoor wordt het onvermijdelijk een spiegel, maar één die meer te zien biedt dan de bedrieglijke vastheid van het uiterlijke. Men leest er uit af of het daar geleefde leven gestaag naar zijn bestemming op weg is ofwel vredeloos aan de zinnige banden tornt.

Er is ook een wonen waarin het scheppingsvermogen murw werd onder de mokeringen van te zware lotgevallen of verschrompeld door de uitbrandende ontreddering van versnipperde en onbezonnen gedragingen. Het is versteend in een leefruimte waar alles een willekeurige of conventionele plaats kreeg toegewezen, waar produktie en handel hun goederen losten en ten hoogste de schijn wordt gered door gepoets, geboen en modieuze obediëntie.

Voor dat wonen bedanken de bewusten die een pact met de schoonheid sloten. Doch achter hun afwijzing schuilt de heugenis aan een

[p. 28]

binnenhuis waar levensverdorring noch problematiek toegang verkregen. Een aandoenlijk gewone en serene woning, waarvan zij geloven dat ze bestaan heeft en die wellicht nog hier en daar vergeten ligt buiten de snelwegen, de steden en de opgedirkte villaparken. In dat binnenhuis weet hun nostalgie de tafel, de wieg, de koffiekan, het kruisbeeld en de bloemenvaas in ongekunstelde juistheid aanwezig als de goede gidsen van een vrome alledaagsheid en van duizend vlijtige èn verbeidende handelingen die alle samen onophoudelijk hulde brengen aan de gunst van het bestaan.

Geen vertedering over dat binnenhuis, geen weemoedige bewondering, geen tranen van spijt om deze woonzekerheid! Wij hebben geproefd van ons vermogen tot uitdaging en wij dragen het vermoeden dat ons savante werken aan de ‘antinatuur’ met een nieuwe, wellicht edeler, meer vergeestelijkte vorm van geborgenheid kan beloond worden. De waarden- en normen-verschuivingen waaraan we onze bijenvlijt besteden, reflecteren zich splijtend en vertroebelend in onze hulpeloosheid. Ze doen ons Rimbaud naprevelen: je est un autre en - la vraie vie est absente. En met kinderlijke opstandigheid brengen we vreemde, heel vreemde dingen in dat beminde huis. Doch ook dááruit stijgen intonaties van beloften.