Streven. Jaargang 15

[p. 1008]

Kerkenbouw
Mr. A.J.J. van Rooij

VIJFTIEN jaar is het nu ongeveer geleden dat de na-oorlogse kerkbouw in Nederland op gang kwam. In die tijd zijn ook in het katholieke kamp op dit terrein veel uiteenlopende dingen tot stand gebracht, maar dat neemt niet weg dat geleidelijk toch enkele algemene kenmerken te ontdekken vallen in de na-oorlogse kerkelijke architectuur van katholiek Nederland.

Wat het eerst opvalt is een vrij radicale breuk met een traditie die voor de jongste wereldkrijg nog min of meer krampachtig gehandhaafd werd n.l. de traditie van de lengte-kerk. Dit type, produkt van een transformatie der romeinse basilica in byzantijnse zin, heeft vanaf de zesde eeuw de toon aangegeven in de kerkbouw van West-Europa. Het was de kerk van afstand, huiver ten opzichte van het heilige en scheiding tusen volk en kaste der monniken. Wanneer de kanunniken in de viering der seculieren de monachale stijl als het ware voortzetten, is de kerk van weerbare burcht in het landschap, van veilig tehuis langs de pelgrimswegen, geworden tot een koepel over het jonge stedelijke leven. En om het kanunnikenkoor speelt de viering der maatschappelijke groepen in kapellen en nissen en aan de voet van de hoge pijlers. Om de strakke lengtewerking van de hoofdbeuk, die op romaanse tradities stoelt, een zekere spreiding van zijbeuken en kapellen, maar de hoofdvorm wordt door de grote gerichtheid van het middenschip bepaald. Wanneer de vernieuwde aandacht voor de aardse werkelijkheid te Florence al in volle bloei staat en leidt tot heldere openheid ook in de breedte van het kerkinterieur, duikt in de Nederlanden een nieuw kerktype op, n.l. dat van de hallenkerk, dat met zijn drie beuken van gelijke hoogte minder dwingend de blik en de gang in één richting leidt en meer de spreiding over de aarde lijkt te zoeken. Terecht wijst het rapport over ‘Beginselen van Kerkbouw’, in 1954 uitgebracht aan de Generale Synode der Nederlands-Hervormde Kerk, op de merkwaardigheid, dat de hallenkerk tijdgenoot en streekgenoot is van de moderne devotie, die de werkheiligheid in haar vaandel had geschreven. De meer gespreide kerkvorm schijnt een natuurlijke expressie van een gekerstende belangstelling voor de aarde tegenover de rechtstreeks op het jenseitige gerichte belangstelling, die zich in het gotisch basilikale type versteend zag.

[p. *31]

bavokerk, rotterdam: de kerk tussen de woningen

pius X
's gravenhage

petrus en paulus
haarlem-noord

gerardus majella
gemert

[p. *32]

dominicus
rotterdam

benedictus
rijswijk

dorpskerk
oeffelt

[p. *33]

ontwerp
ablasserdam

christoffel
elsendorp

[p. *34]

paaskerk, zaandam

pius x, uden

[p. 1009]

Het is niet moeilijk tussen dit betoog en een andere passage in het Nederlands-Hervormde rapport verband te zien: ‘De Noord-Nederlander is van nature wars van pathetiek en exaltatie en uit dien hoofde zal hij deze in zijn kerkgebouwen zeker niet verlangen. Integendeel, de wereldse monumentale allure, die hem toch al niet ligt, zal hem in zijn kerken tegen de borst stuiten.

Daar kunnen diepere oorzaken voor zijn. Vroomheid is een innerlijke gesteldheid, die de mens dikwijls belet zich over de werkelijkheid buiten deze wereld gemakkelijk te uiten. In de grond berust een dergelijke gestemdheid op een grote eerbied voor het absolute, dat de maat van het alledaagse en menselijke oneindig ver te boven gaat: wellicht komt het ook daardoor dat de Nederlander aan zijn persoonlijke verhouding tot dit absolute maar zelden vorm heeft willen of kunnen geven. Zo treedt in onze kunst het heilige slechts verhuld op; zij is in de middeleeuwen zo goed als in de latere tijd vol van duiding op het eeuwige, via het gebeuren en de dingen van alledag, maar vrijwel nergens werd ook maar een poging gewaagd om het heilige zelf weer te geven. De Nederlandse vroomheid heeft geschroomd zich te uiten in ‘blijvende’ werken; liever deed zij dat in het meer vluchtige woord. Beter meende men hier God te dienen in het trouw volbrengen van menselijke en maatschappelijke plichten in een stil besef, dat achter dit alles de eeuwigheid staat’.

Afgezien van enkele typisch reformatorische accenten, bevat dit betoog ongetwijfeld een waardevolle karakterschets van de Nederlandse vroomheid, zelfs al drukt deze zich in de kunst van de schuilkerken minder duidelijk uit. Het ligt immers voor de hand, dat het Nederlands katholicisme in de dagen van vervolging en daarmee van verlies van een volwaardig vaderlanderschap gemakkelijker aanleunde tegen het geestelijk vaderland, Rome. Het is alsof de tegenstroom tegen de monumentale allure van wereldse aard in de romaanse landen uiteenspat op de rotsen van de contra-reformatie, maar in de Noordelijke en vooral in de Neder-landen door de reformatie wordt gemonopoliseerd.

Inmiddels ligt de strijd om de gelijkstelling der Nederlandse katholieken ver genoeg achter ons, om nu weer de gemeenschappelijke trekken te zien in onze volksaard, trekken die zich ook op het stuk van vroomheid niet laten beperken tot het katholieke of protestantse kamp. En zo wordt het mogelijk dat het katholieke volksdeel in onze dagen weer tot zelfherkenning komt in zijn religieus beleven. Het ultra-montanisme is overwonnen evenals het aanknopen bij een gotische traditie waarvan de al naar de renaissance neigende loot, de hallenkerk, wel-

[p. 1010]

licht de meeste affiniteit met ons religieus ervaren vertoont. Wanneer wij in de hedendaagse kerkbouw een breuk constateren met de eeuwenlange traditie van een min of meer dwingende lengte-werking van het kerkgebouw, dan kunnen we gerust aannemen dat we hier te maken hebben met de weerspiegeling van een sector van de Nederlandse volksaard, met een karakteristieke ontwikkeling, die door contra-reformatorische en ultra-montaanse krachten werd vertroebeld, maar nu met grotere helderheid wordt voortgezet.

De Nederlandse kerkelijke architectuur van na de tweede wereldoorlog schijnt steeds verder verwijderd te raken van alle monumentale nadrukkelijkheid. Niet alleen dat de massaliteit van het gebouw afneemt, maar ook wordt de vorm van de ruimte steeds minder dwingend en directief voor de aandacht. Steeds losser schijnt de band te worden tussen gebruik en ruimtevorm. Voorop staat de behoefte aan een algemene architectonische vorm, waarbinnen het gebruik zich als het ware laat invullen.

De dialectische verhouding tussen gebruik en ruimte-vorm is naar haar aard bijzonder merkwaardig: wanneer het gebruik te nauwkeurig de ruimtevorm bepaalt, wordt het gebouw als het ware een dichtmetseling van een bepaalde wijze van doen, zodat een andere gebruikswijze van het gebouw vrijwel wordt uitgesloten. De vrees hiervoor doortrekt min of meer het gehele architectuurbeeld van onze tijd. Een zeker relativiteitsbesef als onontkoombare en realistische gezel van een snelle ontwikkeling op vrijwel ieder levensgebied vraagt om vrijheid binnen de ruimte, vrijheid voor ontwikkelingen die nog komen moeten. Daarom worden interieurs steeds minder definitief afgepaald, zowel tegenover elkaar als tegenover de buitenruimte. In hun openheid suggereren de moderne constructies voortdurend, dat er op eenvoudige wijze verandering van de ruimtelijke indeling mogelijk is. Daarbij verschuift op vanzelfsprekende wijze een deel van de ruimte-ordenende functie van het bouwwerk naar de inrichting, wat min of meer richtinggevend kan worden voor de aandacht. In tegenstelling tot de interieurs van de Stijlbeweging is het meubel in het moderne ijle interieur dikwijls krachtig en zwaar van plastiek en voltooit het daarmee als het ware de architectuur. Deze trek menen we ook steeds duidelijker in het kerkgebouw te mogen onderkennen. Tegenover de voortdurend minder duidende en nadrukkelijke vormen van de architectuur zelf staan monolitische momenten als altaar, doopvont en soms ook kansels. Binnen de vrijheid die het gebouw ons laat, stellen we als het ware zelf gekozen fixaties, die echter slechts op de meest wezenlijke zaken betrekking hebben, meestal voornamelijk op de speciale ontmoetingspunten met

[p. 1011]

God, de sacramenten. De biechtstoelen komen uit het schemerdonker van de fluisterhoeken naar het volle daglicht van de gemeenschap, de doopvont treedt uit zijn particularistisch kapelletje naar voren om een plaats in het centrum van de liturgie-viering te gaan innemen. Voor Schiebroek is al een kerkproject bekend geworden, dat alle sacramenten hun duidelijke stoffelijke tekens in de gemeenschapsruimte geeft.

Het is een complex van invloeden die als het ware naar een steeds helderder ontwikkeling concentrisch heenwijzen. Naast de herleving van de eigen trekken in de Nederlandse vroomheid en de ontwikkeling van de architectuur zelf staan sociaal-psychologische tendensen, die dringen naar een versterkte maar telkens concreter beleving van de gemeenschap ook in het cultische. De gemeenschap heeft als zo vele werkelijkheden haar begripsmatig karakter, haar statisch zijn ingeruild voor een ogenblikkelijke en sterk gevoelde beleving van het moment van het samen doen.

De pluriformiteit van de menselijke contacten op allerlei niveau's en in allerlei verbanden is te groot om de gemeenschap nog te ervaren als een overzienbare totaliteit. Zij is veel meer een werkelijkheid, die pas gevoeld en opgeroepen wordt in het op elkaar afgestemde doen van de mens uit het industriële en door specialisatie gekenmerkte tijdvak. Ook daarom zal wellicht de architectuur een stuk van haar nadruk verliezen in het kerkgebouw, want het liturgisch beleven wordt bij voorkeur niet in steen en blijvend vast gelegd, maar ontspringt als het ware telkens concreet in het ontmoeten van de gelovigen. De vereenvoudiging en beperking tot het meest wezenlijke in de beelding lijkt bovendien een duidelijke pendant van het streven naar herbronning van de theologie. En tenslotte zal waarschijnlijk, zij het nog onbewust, de beklemtoning van het vrijheidsmoment, dat essentieel is voor het subject ‘mens’ door het existentieel fenomenologisch denken zijn invloed uitoefenen.

Zoals het Nederlands Episcopaat het aan de vooravond van kerkenbouwzondag heeft willen stellen, verliezen wij de gedachte dat de kerk zelf een gebed is. Ook de ruimte van het kerkgebouw schijnt er meer en meer op uit zich te laten vullen door de bewoner, de afzonderlijke kerkbezoeker en de gemeenschap der gelovigen. Er komt meer ruimte voor de liturgie, de expressie van de gemeenschap. En het Godsvolk, onderweg naar het komende Rijk, is niet meer louter bij God op visite. Het is ook zelf bewoner van de kerk, waarin God in ons midden daalt.