Streven. Jaargang 15

[p. 863]

Brief uit Wenen
Oostenrijks neutraliteit
L. Deauneau

OP 31 januari van dit jaar herdacht Oostenrijk de keizerskroning van Otto I en de hernieuwing van het Heilige Romeinse Rijk, duizend jaar geleden. In de feestzaal van de Universiteit te Wenen had een academische plechtigheid plaats. De kroon van de Habsburgers en Lotharingers, die bijna vijfhonderd jaar over Oostenrijk geheerst hebben, werd met grote voorzorg uit de schatkamer, waar ze bewaard wordt, naar de universiteit gebracht. Dit gaf wel enige sensatie, maar voor de rest bleef de bevolking tamelijk onverschillig. De Bondspresident en de Aartsbisschop Kardinaal König waren bij de viering aanwezig; niet echter de Bondskanselier, de Vice-kanselier, vele vooraanstaande leden van de regering, en de burgemeester van Wenen. Terwijl in het communistische Polen b.v. het duizendjarig bestaan van het land, meerdere jaren lang, door alle volkslagen meegevierd wordt, toonde de Weense herdenking nog eens duidelijk hoe weinig de grote massa in Oostenrijk zich verbonden voelt met de vroegere geschiedenis van het oude Rijk. Ja, het feest ontaardde bijna in een strijd, maar die was dan toch weer spoedig gekoeld. De organisatoren met de Minister van Onderwijs Drimmel aan het hoofd, hadden er ongetwijfeld een politieke betoging van willen maken, een manifestatie van Oostenrijks trouw aan de traditie van het Avondland, waarin vaag meespeelde de herinnering aan het feit dat Otto I in de slag op het Lechfeld de vijanden uit het Oosten, toentertijd de Magyaren, terug had gedreven. Maar dit wekte heel andere reacties dan voorzien. De socialisten, op wie de naam Otto alleen al werkt, niet als een rode, maar als een zwartgele of bruine lap, en die van keizers niets willen horen, handelden naar het principe dat ons uit de inflatiejaren is overgebleven: ‘Krone ist Krone’, en hoewel de Bondspresident, die toch uit de rangen van de Socialistische Partij komt, door zijn aanwezigheid elke verkeerde interpretatie uitsloot, staken zij hun antipathie niet onder stoelen of banken. De ‘nationaal’, d.i. ‘heel-Duits’ gezinden, die nog steeds talrijk vertegenwoordigd zijn in de hogescholen, eerden Otto als de Duitse heerser en als de vader van de stichter van de Oostmark. Oud-Oostenrijkse monarchisten verzuchtten niet alleen ‘Krone ist Krone’, maar ook, in een andere zin dan de socialisten, ‘Otto ist Otto’. Het gevolg van dit alles was, dat de leiders van de twee grote partijen zich liever afzijdig hielden: de viering moest een louter academische aangelegenheid blijven.

Uit deze half mislukte plechtigheid nu gaan besluiten dat de Republiek ‘in gevaar’ is, zoals linkse kringen hebben gedaan, is een beetje voortvarend. Werkelijke gevaren van binnen uit zijn er niet, hoewel de communisten en de neonazi's de laatste tijd weer meer van zich doen spreken dan wenselijk is en dan hun reële sterkte rechtvaardigt. De communisten hebben in enkele grote bedrijven verkiezingssuccessen geboekt. Uit zgn. hogere diplomatieke overwegingen genie-

[p. 864]

ten zij in Oostenrijk meer bewegingsvrijheid dan in andere landen van het Wes- ten. Dit verklaart b.v. waarom de fameuze Wereldraad voor de Vrede, die vijf jaar geleden uit Oostenrijk werd verdreven, kort daarna, na een tussenkomst van de Sovjet-Unie, eerst officieus en onder controle opnieuw toegelaten werd, en nu onlangs weer helemaal publiek in Wenen bijeen kon komen. De muur van stilzwijgen die de hele Oostenrijkse pers, behalve de communisten natuurlijk, rond deze manifestatie had opgetrokken, werd nu doorbroken. Ilja Ehrenburg verscheen met een portret en een interview in de kranten van de bourgeoisie en de leidende economische kringen. De interviewer kruidde zijn tekst wel met kritische, soms boosaardige randbemerkingen, maar dit belette niet dat de Minister van Binnenlandse Zaken, Afritsch, scherp aangevallen werd door uiterst rechtse kringen, die hem het voorbeeld van zijn voorganger Helmer, een felle anti-communist, voorhielden. De regeringscoalitie en de staatsleiding zijn echter helemaal niet méér pro-communist geworden dan vroeger. Zij menen slechts, dat consideratie voor de Sovjet-Unie belangrijker is dan een te verregaande strakheid. De winst die daaruit voor de communisten in Oostenrijk volgt, zal wel heel bescheiden blijven.

Even weinig tragisch neemt men het neo-nazisme, dat weer de kop opsteekt. Het probeert munt te slaan uit de netelige Zuid-Tirol-kwestie. Het enige resultaat is tot nu toe geweest, dat het de werkzaamheden van de ‘Berg-Isel-Bund’, die de Oostenrijkse minderheid in Zuid-Tirol steun en hulp wilde bieden, heeft lamgelegd. In dit conflict grijpt de Oostenrijkse regering nogal scherp in, weer uit overwegingen van buitenlandse politiek. Politici en terroristen, van wie men kan bewijzen dat ze met een of andere aanslag in verband staan, worden voor het gerecht gebracht, al gaat het dan om een zo belangrijke en ongetwijfeld uit zuivere motieven handelende persoonlijkheid als Dr. Pfaundler, de publicist uit Innsbruck. Enkele bruten, die zich schuldig gemaakt hadden aan grafschennis op een Joods kerkhof, zijn er met relatief lichte straffen van af gekomen. Hoe deze lieden denken, blijkt uit een bundel ‘gedichten’ die in beslag werd genomen: alle overgebleven Joden kunnen alsnog best vergast worden. Een gewezen S.D.-er, die terecht stond voor de moord op honderd Joodse vrouwen en kinderen en wiens schuld voor de procureur-generaal vaststond, werd door een jury van gezworenen vrijgesproken wegens gebrek aan bewijzen. Tegen een vonnis moet men geen kritiek uitbrengen: misschien - hopelijk - was deze man inderdaad onschuldig. Maar een ander, schijnbaar onbelangrijk feit, geeft meer te bedenken. De geniale toneelspeler en -auteur Qualtinger, een waardige navolger van Nestroy, heeft onlangs een figuur gecreëerd die hij ‘Herr Karl’ noem- de. Zij roept de herinnering op aan een vroegere Karl, de onvergankelijke criticus Karl Kraus, die de Weense gemoedelijkheid onverpoosd te lijf ging en ontmaskerde. Herr Karl de Tweede, bij de ongenade van Qualtinger heerser over een winkel van voedingswaren, past zich aan alles en iedereen aan, wil alles meemaken, loopt met iedereen mee; de neo-nazi's hebben alleen dit op hem voor, dat zij er tenminste nog een overtuiging op nahouden. Hij keurt alles goed wat de machthebbers van het ogenblik doen en is steeds bereid dit te herroepen als nieuwe meesters de macht overnemen. Qualtinger heeft dit personage niet uitgevonden: hij geeft het gestalte, hij doorschouwt het en stelt het aan de kaak. En daarvoor verdient hij onze bewondering en dank. Maar het treurige is, dat bijna heel de Oostenrijkse elite er wel enthousiast bij in de handen klapt, maar de les niet slikt: niet alleen zij die in Herr Karl hun evenbeeld terugvin-

[p. 865]

den, maar ook vele jongeren wijzen de satire met verontwaardiging af, in plaats van de waarschuwing te verstaan.

Het bezoek van de Duitse Bondspresident Lübke en zijn Minister van Buitenlandse Zaken Schröder heeft de waarnemers van de buitenlandse politiek in Wenen veel stof voor commentaren gegeven. Het was een publiek geheim dat de gesprekken vooral zouden gaan over Oostenrijks verhouding tot de Europese Economische Gemeenschap, in het bijzonder natuurlijk over de Duits-Oostenrijkse betrekkingen. Het publiek heeft de hoge bezoekers in het algemeen hoffelijk onthaald. Wel werd de wens naar harmonische betrekkingen met de grote nabuurstaat, waarmee Oostenrijk historisch en cultureel zo nauw verbonden is, niet door iedereen even hartelijk geformuleerd. De Furche toonde niet zo veel geestdrift als de Salzburger Nachrichten of de officiële organen van de twee regeringspartijen. De communisten hielden zich natuurlijk mopperend neutraal. In Wenen toonde de bevolking zich niet buitenmate nieuwsgierig. De vroegere geestdrift voor staatsiebezoeken schijnt een beetje te luwen; Kennedy en Chroestsjef werden hier vorig jaar veel koeler ontvangen dan in Parijs. Het Duits-Oostenrijks gesprek verliep echter goed. Lübke viel persoonlijk zeer in de smaak in de kringen waar het in deze kwestie op aankomt. Bijzonder gelukkig was zijn inval om in een improvisatie te herinneren aan Maria Theresia's weigering om met de verdeling van Polen in te stemmen, als een bewijs van wijze staatsmanskunst die het wint op het blinde imperialisme.

Doch het anekdotische is van bijkomstig belang tegenover het politiek-economische hoofdthema. Oostenrijk bevindt zich in de wereldpolitiek in een steeds moeilijker wordende positie. Het zou graag handelen in verstandhouding met Duitsland. Op het ogenblik is het kernprobleem: men wil zich in een of andere vorm - en men wil dit, omdat het moet - met de E.E.G. associëren, zonder evenwel toe te treden en vooral zonder politieke of militaire verplichtingen op zich te nemen. Want zulk een aansluiting bij het Westers bondgenootschap zou in tegenspraak komen met Oostenrijks neutraliteit, en dit zou de passabele of goede betrekkingen met de staten van het Oostblok, welke het land heel moeizaam heeft weten te realiseren, spoedig in het gedrang brengen.

Rusland, Tsjechoslowakije en zelfs Joegoslavië brengen reeds zwaar geschut in gereedheid tegen Oostenrijks associatie met de E.E.G., welke door Wenen als onontkoombaar wordt beschouwd. In de Pravda, de Izvestija en in heel de sovjet-pers worden de gevaren welke de Oostenrijkse neutraliteit bedreigen, door Weense correspondenten in de zwartste kleuren afgeschilderd. Praag heeft reeds een waarschuwing gestuurd naar de Ballhausplatz, die echter als een aanmatigende inmenging werd van de hand gewezen. Onlangs is Tito zelf met een heftige aanval tegen de E.E.G. voor de dag gekomen. De diplomaten van de Sovjet-Unie en van alle Volksdemocratieën werken overal tegen de E.E.G., zowel op het Ministerie van Buitenlandse Zaken als bij politici van de twee regeringspartijen, in de economische kringen en zelfs, langs omwegen, in kerkelijke kringen en in het milieu van de Oud-Oostenrijkse aristocratie. Daarbij worden o.m. twee argumenten naar voren gebracht die wel indruk maken, maar al spoedig in rook opgaan: enerzijds de opwellingen van nazisme in de Alpen-provincies en aan de universiteiten; anderzijds het feit dat de Duitse economie reeds zo'n grote invloed heeft op heel de Oostenrijkse industrie en op het kredietwezen. In dit verband waren de verzekeringen welke van Duitse zijde gegeven

[p. 866]

werden, zeer waardevol. Met stelligheid werd Oostenrijks zelfstandigheid gewaarborgd en men ging akkoord om het economische zo veel mogelijk gescheiden te houden van het politieke. Daarmee zijn natuurlijk nog niet alle moeilijkheden opgelost.

Amerika staat afwijzend tegenover Oostenrijks wens om in contact te komen met de E.E.G. Het meent dat wie de voordelen van zulk een associatie wil genieten, er ook de lasten van moet dragen. Toen de Oostenrijkse Minister van Landsverdediging Schleinzer onlangs een bezoek bracht aan Amerika, zal dit hem wel duidelijk zijn gemaakt. Dit betekent nu echter ook weer niet dat Oostenrijk voortaan een vijandige houding gaat aannemen tegenover het Oosten. Bondskanselier Gorbach heeft in Engeland veel begrip gevonden voor de moeilijke situatie van zijn land juist op dit gebied. Ook schijnt het dat het open gesprek tussen Kreisky, de Minister van Buitenlandse Zaken, en zijn Duitse collega Schröder, toen deze in Wenen was met Lübke, veel misverstanden welke men in Duitsland wel eens heeft over Oostenrijkse opvattingen betreffende de neutraliteit, uit de weg heeft geruimd. In hoeverre het bezoek van een hoge Belgische diplomaat de moeilijkheden welke betreffende de E.E.G. bestaan tussen Wenen en Brussel, heeft kunnen opklaren, is nog niet bekend. Op de Ballhausplatz, waar de vroegere ambassadeur in Brussel, Fuchs, geruime tijd secretaris-generaal is geweest, wordt in ieder geval alles gedaan om zeker met de Wetstraat tot een volledige verstandhouding te komen.

De Oostenrijkse diplomatie zou zo graag in dezelfde gelukkige positie verkeren als von Karajan en de Philharmoniker, die even enthousiast en hartelijk ontvangen worden in Moskou en Leningrad als in Japan, West-Europa en met name Duitsland. Een recente wisseling in het Ministerie van Buitenlandse Zaken heeft enkele van de beste krachten op zeer belangrijke posten geplaatst. Als secretaris-generaal komt de bekwame diplomaat Bielka Kreisky en Steiner bijstaan; Fuchs gaat als ambassadeur naar Parijs.

De veel gesmade en toch zo nodige regeringscoalitie zet haar weg onverstoord voort. Zij wordt veel sterker van buiten uit bedreigd dan van binnen. In de wereld van vandaag heeft een vredelievend land als Oostenrijk, dat alle brutaal geweld en elk fanatisme schuwt, het niet gemakkelijk, zichzelf, zijn waardigheid, zijn onafhankelijkheid en zijn als een kostbare schat gekoesterde neutraliteit te handhaven.