Streven. Jaargang 15

[p. 628]

Newman en Aristoteles
Dr. Zeno O.F.M. Cap.

DE stroom literatuur over de eminente Engelse bekeerling John Henry Newman neemt nog steeds toe. Allerlei aspecten van zijn leven en werk worden bestudeerd. Vele universiteitsstudenten in Europa en Amerika kiezen Newman als onderwerp van hun dissertatie. Sinds het eerste internationale Newman-Congres te Luxemburg, vijf jaar geleden, bedroeg het aantal tijdschriftartikelen over Newman aanmerkelijk meer dan 150, terwijl de krantenartikelen niet te tellen zijn en er in die periode minstens twintig kleinere of grotere boeken over hem werden geschreven. Hierbij laat ik onvermeld de vertalingen en nieuwe uitgaven die in deze jaren van Newmans werken verschenen zijn.

In 1942 is hier te lande een dissertatie gepubliceerd met de titel Newmans leer over het menselijk denken¹⁾. De auteur trachtte hierin alle kenkritische termen en passages uit Newmans oeuvre grondig te verklaren. Het was een uitgebreide studie, en er bleef geen tijd of plaats over om de bronnen van Newmans leer - een leer die de ‘illatieve zin’ tot kernpunt heeft - na te gaan. De oorlogsomstandigheden maakten dit trouwens onmogelijk. Wat toen ondoenlijk was, is nu gedaan door Franz Michel Willam, die in zijn onlangs verschenen werk Aristotelische Erkenntnislehre bei Whately und Newman und ihre Bezüge zur Gegenwart²⁾ met Duitse grondigheid en verbazende scherpzinnigheid die bronnen heeft nagespeurd en verrassende conclusies naar voren heeft gebracht.

Op het eerste internationale Newman-Congres was Willam al met enkele resultaten van zijn onderzoek voor de dag gekomen. Zijn voornaamste stelling echter - dat Newmans kenleer in de grond aristotelisch was - riep sterke tegenstand op, want de gangbare opinie hierover luidt heel anders. Hij moest zijn mening degelijker bewijzen. En hij deed dit ook door dit boek te schrijven. Tot nu toe kende men hier in Nederland Willam alleen als auteur van de levens van Jezus en Maria. Maar deze stoere Oostenrijker bezit een veelzijdige geest. Hij heeft naam gemaakt op het gebied van heemkunde en behoort tot de beste kenners van de Alpenflora. Hij is filosoof en theoloog. Hij verstaat vele Europese talen. Hij bezit een voorliefde voor de hogere wiskunde en de moderne atoomfysica. Over zijn Leben Jesu im Land und Volk Israel zeggen de Arabieren dat ‘niemand het Oosters-Palestijns leven ooit zo goed heeft weergegeven als Willam’.

Het is zijn grote belangstelling geweest voor de bijzondere denkwijze van Newman en voor zijn ideeën over de verhouding tussen godsdienst en wiskunde die hem Newman deed bestuderen, nu al bijna veertig jaar lang. Van die studie is het boek de rijpe vrucht. Hierin heeft hij niet eenvoudigweg herhaald wat anderen hadden neergeschreven. Hij is naar de bronnen gegaan, heeft Newmans gedachtenleven nauwkeurig bestudeerd en vijf volle jaren besteed om dit boek uit zestienduizend getypte vellen te condenseren. Hij kan letterlijk nazeggen wat Newman zei toen hij na de voltooiing van de Grammar of Assent zijn

1) Door de schrijver van dit artikel. Nijmegen. Dekker en van de Vegt.

2) Herder, Freiburg, Basel, Wien. 1960.

[p. 629]

voorstudies voor dit boek vergeleek met de tijd en de moeite aan andere boeken besteed: ‘This, I think, has tried me most of all. I have written and rewritten it more times than I can count’³⁾.

Ik zou hier gaarne een idee geven van de inhoud van Wiliams werk, een globaal overzicht van zijn studieresultaten en enkele bijzonder interessante grepen uit zijn vondsten en gedachten. Wat de grote lijnen betreft, het eerste hoofdstuk verbindt de leer van Newman en zijn leermeester Whately met de leer van Weizsäcker en Heisenberg. Het tweede behandelt de Aristoteles-Renaissance in Oxford, begonnen rond 1800 aan het Oriel College. In het derde beschrijft Willam Newmans weg naar dat college, speciaal ook in verband met zijn leer over het menselijk denken. Het vierde hoofdstuk beschouwt de kenkritische studies die Newman als helper van Whately heeft uitgewerkt. Het vijfde gaat over het verband van Newmans kenleer en Cicero-Aristoteles. Tenslotte, in het zesde en laatste hoofdstuk, onderzoekt Willam de plaats die Newman inneemt in de geschiedenis van de filosofie.

Wat het eerst opvalt in deze studie, is het feit dat Newmans Grammar of Assent - waarin hij als bijna zeventig-jarige de vruchten schenkt van zijn jarenlang denken over het zekerheidsprobleem - niet zo oorspronkelijk blijkt te zijn als wel eens wordt voorgesteld. Toen Newman als jonge man in Oxford de grondslag legde voor zijn latere leer over de zekerheid, stond hij sterk onder de invloed van zijn leermeester Richard Whately, die aristotelisch georiënteerd was, zodat Whately en Aristoteles in Newmans laatste boek hun woord gesproken hebben. Willam geeft passages uit Whately's werk, geschreven in de twintiger jaren, die evengoed in de Grammar of Assent konden staan⁴⁾. Er werd in de vorige eeuw een al te grote scheidingslijn getrokken tussen theorie en praktijk, tussen het abstracte en het concrete, tussen het formele en dynamische denken. Willam wil bewijzen dat Newman deze afgrond weer overbrugd heeft, en dat Whately, Cicero en Aristoteles zijn leermeesters waren.

Wie was Richard Whately?

Whately, wat ouder dan Newman, ook verbonden aan Oriel College als fellow, en later anglicaans aartsbisschop van Dublin, was de man die Newman leerde ‘denken en zijn verstand gebruiken’ en die hem er toe bracht ‘te zien met zijn eigen ogen en te lopen op zijn eigen benen’⁵⁾. In zijn werken wilde Whately de traditionele filosofie tegen de nieuwe logica van de Schotse filosofen verdedigen. Wat de eigenlijke metafysica betreft, trachtte hij een synthese te scheppen tussen Aristoteles en bisschop Berkeley⁶⁾. Nu beweegt zich de kenleer van Whately, en ook van Newman in zijn Grammar of Assent, rond de ‘accumulation of probabilities’, de opeenhoping van waarschijnlijkheden. Aristoteles heeft daarover niet gesproken. Daarom wordt dit onderdeel van Newmans kenleer aan Plato toegeschreven. Maar Willam bewijst dat Whately en Newman zowel het idee als de term bij Cicero hebben gevonden en wel in die werken waarin Cicero de kenleer van Aristoteles vertaalt en verklaart⁷⁾.

3) W. Ward. Life of John Henry Cardinal Newman. II, 262.

4) Een duidelijk voorbeeld is Wiliams citaat uit Whately's artikel over de metafysiek, blz. 97, waarvan bijna elke zin een gedachte weergeeft uit de Grammar of Assent.

5) Apologia pro Vita Sua, ed. Longmans, 11.

6) Willam, o.c. 20-21.

7) Ibid. 29-31.

[p. 630]

De geschriften waarin Whately en Newman hun ideeën in de 20er jaren hebben neergelegd, zijn 1e Whately's artikel over de metafysica geschreven voor de Encyclopaedia Metropolitana; 2e zijn Dialogen over de logica; 3e zijn tweede artikel voor dezelfde encyclopedie, ook over de logica; 4e zijn Elements of Logic, een universitair handboek; en tenslotte 5e Newmans artikel over Cicero. In het artikel over de metafysica volgt Whately de kennisleer van Aristoteles, maar verbindt die met het conceptualisme van Berkeley, terwijl hij lacunen aanvult met eigen associatietheorieën. Newman heeft in dit laatste zijn leermeester niet gevolgd⁸⁾.

Willam geeft een prachtig overzicht van dit geschrift en vergelijkt geregeld de termen, ideeën en redeneringen met die van Newman in zijn latere werken, vooral in de Grammar of Assent. Het valt op dat in Whately's beschrijving van de waarheid en haar bronnen zo heel veel te vinden is dat men ook in dit boek aantreft, meer zelfs dan Willam aangeeft. Zo constateert Whately al, dat heel de menselijke geest werkt bij het achterhalen van de waarheid. Hij spreekt, zoals later Newman, over het onderscheid tussen absoluut zekere waarheden en moreel zekere waarheden. Hij stelt ook de mathematische waarheden tegenover probabiliteiten⁹⁾. Hier vinden we de oorsprong van Newmans huiver voor de term universale. Whately zegt letterlijk dat er eigenlijk geen universalia en geen abstracte ideeën bestaan. In de Grammar of Assent heeft Newman passages neergeschreven met schijnbaar dezelfde strekking. Maar Willam toont aan dat zowel Whately's als Newmans beweringen niets anders zijn dan krachtige protesten tegen de realisten. Geen van beiden kende het gematigde realisme. Daardoor verviel Whately in het conceptualisme van Berkeley, dat Newmans scherpe geest als onjuist zag, en waarmee Whately zelf zich ook niet bijster gelukkig voelde. Newman heeft echter de formulering omtrent de realiteit van de universalia niet kunnen vinden en daarom enigszins dubbelzinnige beweringen daarover neergeschreven¹⁰⁾. Heel het artikel verduidelijkt Newmans schijnbaar vreemde terminologie. Hier wordt opgehelderd waarom hij fysieke wetten waarschijnlijkheden noemt, de inductie slechts waarschijnlijkheid laat voortbrengen, en zegt dat alleen de wiskunde demonstratieve bewijzen kan leveren¹¹⁾.

Het tweede document dat licht geeft over de bronnen van Newmans ideeën is Whately's boek Dialogen over de logica¹²⁾. Hierin leert Whately dat de moderne fysica, de theologie, de politiek, de rechtspraak, ja, alle ervaringswetenschappen, op de inductie zijn aangewezen. Willam constateert dat tweeduizend jaar na Aristoteles Whately de eerste is die de wet formuleert: Bij alle redeneringen zijn er denkprocessen aanwezig die een strikt persoonlijk en geen logisch karakter vertonen. Dit was Aristoteles impliciet bekend. Hij gebruikt voor dit verschijnsel de woorden φϱόνησις, εὐστοχία, ἀγχίνοια, of de φσόνησις αϱχιτεϰτονιϰή. Dit vermogen maakt als een architect het plan, en wijst de verschillende faculteiten van de mens hun speciale taken aan om zo het geheel te verwezenlijken. - Dit is ongetwijfeld de kern van Newmans beschrijving van de illatieve zin¹³⁾.

8) Ibid. 56-57.

9) Ibid. 90-95.

10) Zie Dr. Zeno: Our Way to Certitude. Leiden 1957. 63-75. A.J. Boekraad: The Personal Conquest of Truth. 190-194. Wiliam, o.c., 77-9.

11) Ibid. 97-101.

12) Ibid. 113-9.

13) Ibid. 113-5.

[p. 631]

Het derde filosofisch werk van Whately is een artikel over de logica, ook geschreven voor de Encyclopaedia Metropolitana. Whately nodigde Newman uit, hem daarbij behulpzaam te zijn¹⁴⁾. Newman bestudeerde daarvoor Whately's Dialogen over de logica, maar ook Aristoteles. Weer valt op hoezeer de beschrijving van de logica als persoonlijke aangelegenheid en niet als leervak hun luide echo vinden in de Grammar of Assent¹⁵⁾. Hier komen ook de universalia weer ter sprake, die hij, zoals later Newman, liever generalia schijnt te noemen¹⁶⁾. Verder ontmoeten we hier voor het eerst het woord ‘illation’, de voorbode van Newmans term ‘illative sense’, illatieve zin. Whately steunde op een scholastieke traditie, die in Engeland nog niet geheel verdwenen was¹⁷⁾. Het artikel bevat verder een uitgebreide verhandeling over de waarde van de inductie in verband met de deductie. Dit is praktisch een uiteenzetting van een tekst uit Aristoteles. De inductie sluit nooit alle twijfel of dwaling uit, volgens Whately. Ze geeft enkel ‘morele’ zekerheid, omdat zij nooit tot het laatste toe doorgevoerd kan worden. Alleen bij mathematische bewijzen - d.i. de deductie - dringt zich de waarheid op met een overtuigingskracht die onweerstaanbaar is¹⁸⁾.

Het is alsof men de Grammar of Assent leest. Alleen zou Newman later met duidelijke uiteenzettingen hieraan toevoegen dat de volkomen zekerheid bij de inductie toch bereikt wordt door de aanvullende werking van het illatief vermogen van ons verstand. Waarschijnlijkheid met haar oneindig aantal graden - tussen eenvoudig niet-weten en absolute zekerheid - is voor de mathematicus een onbekend gebied, zegt Whately. Hierin ligt het uitgangspunt van Newmans strijd tegen de wetenschapsmensen van zijn tijd, die zó'n bewondering hadden voor de resultaten van hun deductie-methoden dat zij voor alle zekerheid - dus ook voor zekerheid op godsdienstig gebied - mathematische bewijzen eisten. Whately geeft de waarde en de tekorten van de zuivere deductie aan, zoals Newman dit later doen zal in zijn Grammar of Assent¹⁹⁾.

Het vierde filosofisch werk van Whately is Elements of Logic. Ook hierin heeft Newman een bijdrage geleverd. Het is een leerboek van 400 bladzijden, dat lange jaren aan de universiteit van Oxford als handboek gediend heeft. Het wordt ingeleid met een korte geschiedenis van de logica, geeft dan drie ‘boeken’ of hoofdindelingen over de leerstof die ook in het toen gangbare handboek van Aldrich gedoceerd werd, terwijl het vierde ‘boek’ Whately's theorieën over de inductie en deductie behandelt. In het eerste hoofdstuk verklaart Whately de inductie, geheel volgens Aristoteles, die het woord ἐπαγωγή, συλλογισμός ἀσδενής of συλλογισμός μαλαϰός er voor gebruikt²⁰⁾. In het het tweede hoofdstuk belicht hij het inductieve proces zoals het vooral in de fysica aangewend wordt. Hier concludeert hij tot een bijzondere toepassing van de inductie die Aristoteles niet gekend heeft. De ontwikkeling van deze ideeën brengt hem automatisch tot het opstellen van een formule voor de ontoereikendheid van de inductie (die Unschärfe-Relation) die alle wetenschappelijk onderzoek van het concrete met zich meebrengt²¹⁾.

Newman heeft voor de Elements of Logic de geschiedenis van de logica samengesteld en daarenboven het tweede hoofdstuk van het vierde boek, te-

14) Ibid. 163; 1 juli - 3 aug. 1822.

15) Ibid. 168-9.

16) Zie b.v. ibid. 177-9.

17) Ibid. 183.

18) Ibid. 191.

19) Ibid. 195-8.

20) Ibid. 198.

21) Ibid. 198-9.

[p. 632]

zamen ongeveer 32 bladzijden²²⁾. Willam vertaalt zo goed als heel de logicageschiedenis. En weer valt op, wat een voorname plaats Newman hierbij aan Aristoteles toekent. Hij laat als het ware heel zijn betoog rond Aristoteles wentelen²³⁾. Het tweede hoofdstuk van het vierde ‘boek’ gaat over het ontdekken van de waarheid. Newman constateert dat zowel bij de inductie als bij de deductie zekere geesteswerkingen optreden die men geen redeneren in de strikte zin van het woord kan noemen. Want op het terrein van logische ontdekkingen of deductieve denkprocessen is een trefzekere (skilful) keuze en combinatie van reeds bekende waarheden noodzakelijk. Op het gebied van de fysica is bovendien nog het waarnemen en experimenteren nodig²⁴⁾.

Willam merkt op, dat Newman in deze passages een brug bouwt naar de technische termen van de pioniers der moderne fysica, Galileï en Newton. Newmans inductie is de ‘metodo resolutivo’ van Galileï en de analytische methode van Newton; Newmans deductie komt overeen met Galileï's ‘metodo compositivo’ en Newtons synthetische methode²⁵⁾. Newman stelt dus vast - wat zo juist met andere woorden is gezegd - dat er twee methoden zijn ter ontdekking van de waarheid, de ουλλογισμός ἀϰϱιβής, de deductie, en de ουλλογισμός ασδενής, de ἐπαγωγή, de inductie of het waarschijnlijkheidsbewijs. Deductie steunt op een trefzekere keuze en combinatie van abstracte proposities, de inductie op de trefzekere keuze en combinatie van existentiële, concrete feiten. Alleen hij die deze trefzekerheid bezit kan nieuwe waarheden ontdekken²⁵⁾.

Newman is dikwijls een voorloper van het modernisme genoemd, een wrede onrechtvaardigheid. In de vorige eeuw zag niemand het modernisme zo duidelijk aankomen, en niemand heeft er toen zo tegen gewaarschuwd en zo tegen gestreden als Newman. Zelfs in deze jeugdarbeid zijn er al sporen van zijn latere actie. Hij richt zich daarin tegen degenen die godsdienst een gevoelszaak noemen en niet in de eerste plaats een zaak van het verstand²⁶⁾. Dan wijst Willam op het feit dat de tegenwoordige atoomfysici omtrent hun denkmethoden dezelfde ideeën aanhangen als Whately en Newman in de twintiger jaren van de vorige eeuw. Hij haalt een passage aan uit von Weizsäcker die evengoed door Newman kon geschreven zijn: ‘Die überhaupt einzige Methode, die den empirischen Wissenschaften beim Aufstellen allgemeiner Sätze zur Verfügung steht, ist, Wahrscheinlichkeiten durch Häufung der Belege zur praktischen Gewiszheit zu steigern’²⁷⁾.

Lang vóór de Grammar of Assent werkt Newman met de ideeën ‘notional’ en ‘real’. Voor ‘notional’ gebruikt hij in dit boek de term ‘verbal’. Het oneindig aantal problemen dat in de menselijke geest kan opkomen, verdeelt hij in ‘verbal’ en ‘real’ kwesties. Het eerste betekent abstract, het tweede concreet. De abstracte kwesties worden opgelost met behulp van de deductie, ook genoemd demonstratie, en de concrete kwesties door middel van de inductie²⁸⁾. Uit dit alles is het begrijpelijk dat Willam de Elements of Logic een voorstudie noemt voor de Grammar of Assent. De factoren die hem daartoe leiden zijn: de titel van Newmans laatste boek; zijn beginsel dat men om zeker-

22) Ibid. 199.

23) Ibid. 202-9.

24) Ibid. 239.

25) Ibid. 240.

25) Ibid. 240.

26) Ibid. 242.

27) Ibid. 243. C.F. Weizsäcker, Zum Weltbild der Physik. Stuttgart, 1957, p. 143.

28) Willam, o.c. 246.

[p. 633]

heid in het concrete te verkrijgen overal de inductie gebruikt, zowel in de ethica als in de fysica; de overeenkomst in terminologie; de vele voorbeelden in de Grammar die een parallel vinden in of gelijken op die van de Elements of Logic; en tenslotte, dezelfde beschrijving van de phronesis²⁹⁾.

Heel dikwijls wordt Newman een platonist genoemd. Overal vindt men het woord van Newmans vriend, Blanco White, geciteerd, die hem eens naar aanleiding van een artikel ‘my Oxford Plato’ noemde. Willebrands schrijft zelfs: ‘Wanneer Newman's levensbeschouwing voor het eerst de betekenis krijgt van een wijsgerig verantwoord systeem, draagt dit een uitgesproken platoons karakter. Hij dankt dit aan de studie der Kerkvaders’³⁰⁾.

Inderdaad, sinds zijn ‘eerste bekering’ als jongen van vijftien jaar tot een diep godsdienstig leven, is Newman vol enthousiasme voor de oude kerkvaders. In 1828 begon hij ze chronologisch te lezen. Vooral de Alexandrijnse Vaders maakten diepe indruk. Hun leer klonk hem als muziek in de oren. Want ideeën die hij al lang bij zich zelf gekoesterd had maar nooit in zijn universitaire omgeving hoorde bevestigen, vond hij nu terug bij deze eerbiedwaardige getuigen uit de christelijke oudheid. Ze hielden verband met wat hij noemde ‘het mystieke of sacramentele beginsel’, d.w.z. God past zich op verschillende wijzen aan de mensen aan, wanneer Hij hun Zijn openbaring mededeelt. Newman vatte vele passages op als een bevestiging van zijn jeugdidee, dat nl. de zichtbare wereld slechts een uitdrukking was van werkelijkheden die veel meer realiteit bezaten dan zij zelf³¹⁾.

Dit alles klinkt inderdaad platoons. Maar al liggen die gedachten aan Newmans levensbeschouwing ten grondslag, en al werken zij door in de Grammar of Assent, toch zou het onjuist zijn dit boek en Newmans leer over het menselijk kennen als zuiver platoons te zien, of te menen dat zijn platoonse levensbeschouwing hem geleid heeft tot de opvattingen, uiteengezet in de Grammar of Assent. Welnu, Willam brengt dit in zijn boek heel duidelijk naar voren en bewijst dat Newmans ideeën een zeer sterke invloed hebben ondergaan van Aristoteles. Trouwens, we mogen niet uit het oog verliezen dat Plato's grote thesis omtrent ons kennen, - de realiteit van de universalia - door Newman fel bestreden wordt in zijn Grammar en dat hiermee een groot deel van zijn leer samenhangt. Willam spreekt over dit alles nergens expliciet, maar heel zijn boek is een impliciet bewijs voor zijn bewering dat Newman veel meer afhankelijk is van Aristoteles dan men tot nu toe meende. Wel zal Willam onderschrijven wat Boekraad over Newmans platonisme heeft gezegd:

Newman had a platonic turn of mind; not that we take this ‘platonism’ as a definitely accepted doctrine, but rather in the nature of a special atmosphere, which brought out and sustained him and which in return found one of its deepest and richest expressions in his work, so that it is quite true to say that Newman enriched and ennobled the very soil of its origin. His mentality is platonic in the sense that it is a thirst for a more real world of the spirit behind the veil of the ever-changing phenomena of this world....³²⁾.

In het vijfde hoofdstuk van zijn boek behandelt Willam Newmans artikel over Cicero voor de Encyclopaedia Metropolitana³³⁾. Cicero's aristotelische ken-

29) Ibid. 247-56.

30) Het christelijk platonisme van kard. Newman, in: Studia Catholica, 1941, 374.

31) Apologia, ed. Longmans, 25-27.

32) A.J. Boekraad, o.c. 50-1.

33) O.c. 257-304. April - juni 1824.

[p. 634]

nisleer, zo merkt Newman op, is identiek met de probabiliteitenleer van Oxford in 1824: Cicero en niemand anders is de taalkundige schepper van de Oxfordse thesis: Waarschijnlijkheden die op zich zelf genomen weinig te betekenen hebben, brengen opeengehoopt onder bepaalde omstandigheden zekere kennis voort’. Maar als Cicero in De Inventione de inductie en de deductie verklaart, is zijn formulering van de deductie oorzaak dat de juiste aristotelische formulering verloren raakt.

Willam legt dan uit hoe Cicero's misleidende analyse van de zuiver aristotelische formulering van het deductieve syllogisme door Whately opgemerkt is, nadat ze de logica eeuwenlang in discrediet had gebracht. Die ontdekking heeft hij in zijn Elements of Logic naar voren gebracht³⁴⁾.

De voorbereidende schets voor de Grammar of Assent vindt Newman in Cicero's De partitione oratoria. Hier wordt de theorie van de opeengehoopte waarschijnlijkheden volledig uitgebouwd, zelfs met het voorbeeld van de kabel, dat Newman later zal overnemen. De ‘accumulated probabilities’ zijn bij Cicero de ‘argumenta coarcervata’³⁵⁾.

Een openbaring is wat Willam schrijft op pagina 284: Eines macht (das 6. Kapitel des Cicero-Artikels) ohne weiteres offenbar: 1. Was das Beweisverfahren von Probabilitäten anbelangt, hat Newman mit Sankt Thomas, zu dem er schon so oft in Gegensatz gesehen wurde, die ciceronianisch-aristotelischen Termini gemeinsam. Von Cicero leiten sich die thomasischen Wendungen her wie: erkennen (cognoscere), wissen (scire), sagen (dicere), beweisen (arguere), ‘nach Weise der Probabilität’ (secundum probabilitatem) als Bezeichnung des Beweisverfahrens in Aufstellung von Probabilitäten im Gegensatz zu erkennen (cognoscere), wissen (scire), sagen (dicere), beweisen (arguere), per modum necessitatis, nach Weise der Notwendigkeit als Bezeichnung für das deduktive Beweisverfahren. Gleiches gilt von den Termini: ein probabler Beweis (argumentum probabile), eine Gewiszheit von Wahrscheinlichkeitscharakter (certitudo probabilis), ein probabler Satz (propositio probabilis). Wortwörtlich von Cicero überkommen erscheinen die Ausdrücke: eine probable Konjektur (coniectura probabilis und ars coniecturalis). Diese ‘Kunst des Vermutens’ besteht nach Thomas in der Begabung dafür, in praktischen Dingen die richtige Lösung zu finden.

Willam laat verder zien hoezeer de leer van Aristoteles heeft ingewerkt niet alleen op de Grammar of Assent, maar ook op de Idea of a University, de Autobiographical Writings, en zelfs op Newmans preken³⁶⁾. Waarom zouden dan Newman en Whately in de twintiger jaren niet gezamenlijk de Grammar of Assent hebben geschreven, vraagt Willam zich nu af. Zijn antwoord luidt: Omdat zij het niet eens waren. Volgens Newman kan het probabiliteitsbewijs volkomen zekerheid brengen, volgens Whately niet. Whately drijft bij het schatten van waarschijnlijkheden een mathematische berekening door die altijd een zeker percentage van onzekerheid overlaat³⁷⁾, en deze wordt bij Newman opgeheven door de illatieve zin. Er staat in de Grammar of Assent één bewering die sterk pleit tegen al wat Willam over Newmans afhankelijkheid van Aristoteles te berde brengt. Newman zegt ergens: In spite of Aristotle I will not

34) O.c. 271-6.

35) O.c. 260, 277-84.

36) O.c. 284-93.

37) O.c. 294.

[p. 635]

allow that genuine reasoning is an instrumental art³⁸⁾. Maar hiermee wil hij volgens Willam het volgende te kennen geven: Aristoteles suggereert dat iedereen op elk gebied goed zal kunnen redeneren als hij alleen maar nauwkeurig de logica-regels toepast. Maar echt redeneren is iets persoonlijks en verschilt van mens tot mens. Men mag die regels niet als een werktuig beschouwen dat men slechts deskundig behoeft te hanteren om zijn doel te bereiken. Aristoteles kan expliciet zo iets hebben neergeschreven, impliciet is hij het met Newman eens³⁹⁾.

Het laatste hoofdstuk van Willam⁴⁰⁾ behandelt de plaats die Newman inneemt in de geschiedenis van de filosofie. Op verrassende wijze toont de schrijver de continuïteit tussen Aristoteles - Cicero - Thomas - Newman - Rahner. Hij laat zien dat de thomistische en newmanniaanse theorieën over het inductieve denken beide op Cicero teruggaan en wat de inhoud betreft identiek zijn⁴¹⁾, en verder dat die theorieën onder een bepaald aspect ook door Rahner worden uitgewerkt⁴²⁾.

Wanneer Newman tot kardinaal gecreëerd is, tracht hij in een lange brief zijn vroegere leerling William Froude van zijn godsdienstig scepticisme te bevrijden. Dit schrijven is de mooiste en duidelijkste analyse van wat William aanduidt met de ‘Unschärfe-Factor’ bij het redeneren⁴³⁾. Willam noemt het ‘das Tiefste und Fortschrittlichste und, wenn man will, das Unerbittlichste, was im 19 Jahrhundert über menschliches Erkennen geschrieben worden ist’⁴⁴⁾. Merkwaardigerwijs is deze brief praktisch een vervolmaakte uitwerking van Newmans artikel in de Christian Observer, geschreven in 1821, waarvan Newmans vader zei dat dat geschrijf ‘meer leek op het produkt van een oud man dan van een jongen die met, energie en ambities juist het leven in ging’⁴⁵⁾.

En Willam besluit in zijn laatste bladzijden: Sucht man die Leistung Newmans in sich selbst erkenntniskritisch zu beschreiben, so läszt sie sich in folgende Sätze zusammenfassen: Als Schüler Whatelys nimmt er an dessen Versuch Teil, die methodologische Spannung zwischen Physik und Theologie auszugleichen. Als erster dringt er so zur ciceronianisch-aristotelischen Erkenntnislehre vor; ohne es zu wissen, weist er damit die Probabilitäten-Theorie des Thomas von Aquin als eine fortentwickelte Formulierung der genuin-aristotelischen Lehre von der Induktion nach und ermöglicht damit eine Voll-Rekonstruktion der genuin-thomasischen Erkenntnislehre.... Als einziger Autor der Neuzeit tritt Newman mit seinen Cicero-Kenntnissen an die Seite des genuinen Thomas.

.... In der Summa zitiert Thomas Cicero Seite an Seite mit Aristoteles⁴⁶⁾.

Wanneer ik op deze studie iets zou mogen aanmerken, dan zou ik in de eerste plaats bezwaar willen maken tegen het moeilijke Duits. Opvallend is dat Wiliams vertalingen van Engelse teksten veel gemakkelijker te lezen zijn dan zijn

38) Grammar of Assent, ed. Longmans, 338.

39) Willam, o.c. 299-300.

40) Ibid. 305-99.

41) Ibid. 305-16.

42) Ibid. 316-321.

43) Ibid. 321-39.

44) Ibid. 322.

45) Autobiographical Writings, 179.

46) Willam o.c. 337-8.

[p. 636]

eigen zwaargebouwde, met adjectieven en bepalingen overladen zinnen. Verder is het jammer dat Willam de Engelse tekst van zijn vele vertalingen niet als voetnoten of appendix heeft afgedrukt. Mogelijk hebben de oratorianen zich de publikatie van de onuitgegeven teksten voorbehouden. Maar dan zijn er toch nog de gedrukte gedeelten, uit de Elements of Logic enz. We zouden graag Newmans terminologie van zijn twintiger jaren hebben vergeleken met die van zijn zestiger. Tenslotte, we weten dat Whately behoorde tot de geleerden van Oxford die een rationalistisch tijdperk in de Engelse godsdienstgeschiedenis inluidden. Misschien had Willam helderder kunnen laten uitkamen, hoe Whately's voorliefde voor Aristoteles hem niet voor deze valstrik heeft kunnen behoeden, maar zelfs zijn rationalistische neigingen heeft bevorderd.

Maar deze aanmerkingen vallen weg bij het magistrale van deze studie⁴⁷⁾.

47) 1. Er is een tekst uit Newmans Autobiographical Writings die Willam m.i. verkeerd begrepen heeft. Newman schrijft op 17 september 1820 in zijn dagboek: ‘You say you think it very improbable that God appeared clothed in human shape, because it is making our earth, which is so insignificant a portion of the Universe, of too much consequence. But our earth is visibly in a peculiar state: sin and misery we see abound in it, and in the same strain of argument I might assure myself that I never sinned and never was miserable. A priori arguments seem to me the most fallacious of the fallacious’. Newman bedoelt m.i. dat de kleinheid van de aarde geen bewijs is voor de onwaarschijnlijkheid van de menswording, want als dat waar was, dan zou men evengoed kunnen redeneren: we zien onze aarde wel als een heel bijzondere wereld van zonde en ellende, maar ze is in het grootse heelal zo onbeduidend dat die zonde en ellende zeer onbeduidend zijn moeten; mijn zonden zijn dus van geen betekenis: ik kan ze verwaarlozen; en wat mijn ellenden betreft, ik verbeeld me maar dat ik ellendig ben. Zo ziet men dat à priori bewijzen allerbedriegelijkst zijn, want deze laatste gevolgtrekking is klaarblijkelijk onzin. - Willam legt deze tekst als volgt uit: ‘Die Kleinheit der Erde im Vergleich zur Grösze anderer Himmelskörper läszt es unmöglich erscheinen, dasz die Erde als Schauplatz für das höchste Ereignis ausgewählt wurde; daher ist es auch unwahrscheinlich, dasz solches geschah.... Will man den Einwand entkräften, so musz man also ansetzen: Nicht die äuszere Grösze der Erde, sondera die Fülle des Elends auf ihr ist für Gott der Beweggrund. Diese Art von Wiederlegung hat freilich ihre schwache Seite. Es gibt Leute, die sagen: Ich selbst habe nicht gesündigt, und das Leben is doch recht schön! Die Wiederlegung des Einwandes fuszt ebenfalls auf einem Forschungsgang in Aufstellung von Probabilitäten, und der erzeugt nie eine zwingende Gewiszheit’. (o.c. 151).
2. Vreemd en verwarrend doet het aan, dat Willam hier en daar het woord reduktiv gebruikt voor induktiv.
3. Lord Elmy op p. 53 is een verschrijving voor Lord Emly.
4. De bewering van J.A. Lutz, door Willam overgenomen, (o.c. 131-2) dat Newman na zijn bekering het plan had om ingenieur te worden, is uit de lucht gegrepen.
5. Ofschoon Willam een nauwkeurig vertaler is, heeft hij toch op p. 148 Newmans woorden: ‘calamity leaves us either better or worse’ (Aut. Writings, 179) geheel verkeerd vertaald door te schrijven: ‘Aus jedem Unglück gehen wir weder besser noch slechter hervor’. Newman bedoelt: elk ongeluk maakt ons ofwel beter of slechter.
6. Op p. 165 verwijst Willam naar een brief van Newmans vader, die echter door zijn moeder geschreven is. (A. Mozley. Letters and Correspondence of J.H. Newman, I 77-78).