Streven. Jaargang 14

[p. 1086]

Teleologie tegen wil en dank
Wetenschappelijke kroniek
Dr. M. Bruna

HET probleem der teleologie, finaliteit of doelmatigheid in de geschapen orde van wezens heeft steeds behoord tot de belangrijkste uit de wijsbegeerte. Geen der grote filosofische systemen is hieraan voorbijgegaan, talrijk zijn ook de verbindingslijnen tussen teleologisch en theologisch denken. En zoals bij alle waarlijk fundamentele problemen is dit geen puur studeerkamervraagstuk, maar een waarover ieder mens te zijner tijd nadenkt. Zelfs de man die in een treincoupé verkondigt dat ‘er wel geen God zal zijn, omdat er zoveel rotzooi bestaat’ is hiermee op intense wijze bezig.

We spreken hier evenwel niet over de zinvolheid van ons eigen bestaan, maar over doelmatige ordening in de natuur. Er was een tijd, waarin men sterk door het bestaan hiervan werd geïmponeerd. Hier was ook duidelijke invloed bij van bijbels georiënteerd denken, want hierin - men denke bijvoorbeeld aan de Psalmen - wordt de schone en doeltreffende ordening in de zichtbare wereld sterk benadrukt. Men denke slechts aan de ‘natuurpsalm’ 104 (103), zelf weer verwant aan een Egyptische zonne-hymne. Deze denk-sfeer was echter, in tijden van een verburgerlijkt christendom, geworden tot een zoetelijk ‘cliché’, zoals vooral dominees-poëzie uit de vorige eeuw leerde. Daartegenover stond dan weer de spot van de Tachtigers, culminerende in de persiflerende dichtregel: ‘O vinger Gods, wat zijt Gij groot...’. - Een verbeten strijd tegen elke vorm van teleologisch denken is gevoerd en wordt nog geleverd door een vrij groot aantal geleerden uit natuurwetenschappelijke kring. Belangrijk zijn daaronder thans vooral de zgn. neodarwinisten, zoals Julian Huxley, G. Simpson, Th. Dobzhansky, E. Mayr en G. Heberer. Deze denken - altans in theorie - consequent mechanistisch, d.w.z. dat zij alle doelmatige ordening in de natuur verwerpen, en menen dat alles wat gebeurt tenslotte het - mechanisch te begrijpen - resultaat is van een blind factoren-spel, dat tenslotte geheel en al door toeval wordt geregeerd.

Dit denken maakt daarbij dankbaar gebruik van de evolutieleer, speciaal in de vorm welke Darwin er aan gaf, die aan de ‘natuurlijke selectie’ zulk een beslissende rol toekende bij het ontstaan van nieuwe soorten, en tenslotte van geheel de natuur zoals we die nu kennen. Deze natuurlijke selectie is het middel waarvan de natuur zich bedient om, volgens een woord van R. Fisher, ‘een buitengewoon hoge graad van onwaarschijnlijkheid voort te brengen’ - waarbij dan ‘onwaarschijnlijkheid’ wordt begrepen in de zin der kansrekening. Zoals dus bij het vaak gooien met dobbelstenen ook een aantal malen dubbelblank verschijnt: een regelmaat die toch ‘heel en al’ op toeval berust, zo is ook via de natuurlijke selectie uit ordeloos dansende moleculen op de duur het Leven voortgekomen, tot en met de Mens en al zijn produkten. De Odyssee, de Bijbel, Bach, Mozart en Rembrandt zijn dus in wezen maar een blind, mechanisch toevalsprodukt....

[p. 1087]

We zullen deze denkwijze toelichten aan een pregnant voorbeeld, dat zowel door Julian Huxley (o.a. in Evolution in Action, New York, 1953) als door Simpson en Dobzhansky graag wordt aangehaald. Het gaat over de beroemde ‘stamlijn der Paarden’ (die men goed beschreven vindt op pag. 330 - 333 van Dobzhansky's Evolutie en Erfelijkheid, Aula-boek, 1960, en ook in Evolutie, Aula-boek, 1960, pag. 106-108). Men heeft door een uitgebreide reeks fossielen kunnen nagaan hoe een 50 miljoen jaar geleden Eohippus leefde, een plantenetend zoogdier ter grootte van een hond, en hoe deze vorm het uitgangspunt werd van een langdurige evolutie, waaruit de huidige Paardsoorten voortkwamen. Het is een typische stamboom-ontwikkeling, met ‘uitwaaiering’ in vele vormen die intussen reeds lang zijn uitgestorven. Maar de ‘top’ van de boom heeft het leven erbij bewaard, zij het dan ook dat hij soorten bevat die thans tot de sterkbedreigde horen.

Deze ontwikkeling omvatte een geregelde toename in grootte (hoewel dit, gezien de lange ‘groeitijd’, in zéér langzaam tempo gebeurde). Verder een reductie van het aantal tenen en tevens vorming van stevige hoeven, tot aan de ‘draverspoot’ der renpaarden toe. Het gebit werd steeds meer tot een ‘molensteen-apparaat’, geschikt om ook harde plantendelen te kauwen. Het is een beroemd voorbeeld, vaak gebruikt als ‘paradepaard’ zowel voor het demonstreren van evolutie bij een bekend en tot prachtige vorm ontwikkeld dier, alsook om te wijzen op het bestaan van duidelijke tendensen in de evolutie, die a.h.w. naar een bepaald ‘eindpunt’ streven. Dat is dan het verschijnsel der ‘orthogenese’. Deze orthogenese nu is, zoals te verwachten was, door tal van geleerden ook aangehaald als bewijs voor een gerichtheid in de ontwikkeling, waardoor dus wordt weerlegd de opvatting, dat zuiver toeval hier tenslotte oppermachtig zou zijn. Maar deze verklaring, die dus een ‘doelmatigheidsfactor’ invoert, wordt door de neodarwinisten met grote kracht en aanwending van vernuft (hogere wiskunde incluis) bestreden. Het edele paard, dat wij bewonderen, vertegenwoordigt inderdaad ‘een buitengewoon hoge graad van onwaarschijnlijkheid’ (zie boven), maar toch is het een ‘produkt van zuiver toeval × zeer lange tijd’. Tenslotte wordt dan deze stelling niet verdedigd op grond van ‘zuivere wetenschap’, maar op grond van het parti-pris, dat elke vorm van teleologisch denken ‘taboe’ is.

Typerend is hoe de neodarwinisten (na verkeerdelijk te hebben gepostuleerd dat orthogenetisch denken steeds in volkomen rechte lijn zou moeten plaatsvinden) het bestaan van een gerichte evolutie in dit geval trachten te bestrijden door te wijzen op de vele vertakkingen in de stamboom der Paarden, en op de veranderingen in levenswijze die tijdens de ontplooiing hiervan optraden. En steeds weer wordt door hen - overigens terecht - gewezen op het bestaan van natuurlijke selectie bij al deze processen. Alsof dit alles het bestaan van andere oorzaken, of van een inherente evolutie-tendens uitsloot!

Tenslotte is het grondbezwaar van het mechanistische denken dat ‘voor teleologie in de natuurwetenschap geen plaats is’. Welke bioloog zal dit niet beamen? Maar het gaat erom, of men na toepassing van natuurwetenschappelijke methoden ‘ook reeds alles heeft gezegd’, of dus de bioloog niet goed doet de ‘alwetendheid’, welke hij zichzelf aanmat, eens in twijfel te stellen. Het woord ‘aanmat’ immers hoeft maar weinig te worden verlengd om te worden tot ‘aanmatiging’. Des te meer geldt dit wanneer - zoals neodarwinisten ook móesten doen, wilden zij hun eigen stellingen niet ondergraven - een derge-

[p. 1088]

lijke wijze van verklaring wordt toegepast op het ontstaan van de Mens. Nogmaals: zij moeten zo doen, omdat anders ‘oude theologische ideeën weer opduiken’ (aldus J. Huxley), of omdat - zoals Heberer zegt aan het slot van Hundert Jahre Evolutionsforschung (1960) - anders het gehele evolutiebeginsel op de duur in gevaar komt. Want wanneer men - en hier gaat het over een dóórgaande evolutie tot-en-met-de-Mens - eenmaal één ‘metafysische’ factor heeft aangenomen, dan steken er ook honderdduizend het hoofd omhoog. En dát betekent ‘minachten der wetenschappelijke methode’... (pag. 417).

We raken hier aan een veelgeopperd bezwaar tegen alles, wat een bioloog (of fysicus) niet meer van zijn eigen denksfeer uit kan begrijpen en verklaren. Maar tevens wordt weer duidelijk een parti-pris, een vóór-oordeel zichtbaar, dat eenvoudig als een soort axioma of dogma kritiekloos wordt aanvaard. Waarom zou de werkelijkheid alleen maar omvatten, wat met natuurwetenschappelijke methoden kan worden onderzocht en verklaard? Hier komt duidelijk aan het licht de wezenlijke beperktheid en armoede van dit soort van denken, dat de eigen zienswijze tracht te verheffen tot absolute, onfeilbare norm voor alles wat maar bestaat, en voor alle wetten, die de kosmische evolutie beheersen.

Tot nu toe hebben we zo scherp mogelijk het standpunt der neodarwinisten aangegeven en de bezwaren ertegen omlijnd. Men staat echter ook voor het feit, dat - gelukkig! - de Mens bepaalde grondstrevingen in zijn denken niet kwijtraakt, ook al overtuigt hij zichzelf geregeld van het absurde hiervan. Dat hij zichzelf (en anderen) aldus voortdurend tot ‘beter’ inzicht tracht op te voeden, is overigens een merkwaardig psychologisch feit.... Hier heeft het o.i. zin te herinneren aan het woord van Max Scheler: ‘Wer verfolgt, der folgt’. Het is trouwens merkwaardig hoe ook biologisch georiënteerde denkers, die slechts van natuurwetenschappelijke beginselen en methoden gebruik trachten te maken, en alle ‘metafysica’ hartgrondig verfoeien, feitelijk op de duur toch impliciet een soort natuurfilosofie ontwikkelen - al heet dat nu ‘theoretische biologie’, ‘totaliteitsleer’ of iets dergelijks. Een goed voorbeeld levert de scherpzinnige Ludwig von Bertalanffy, die van positivistische beginselen (in de zin van de ‘Wiener Kreis’) wil uitgaan, maar reeds prachtige ‘prolegomena op een komende natuurfilosofie’ heeft ontwikkeld - ook al heet dit heel anders.

Tenslotte kan dit ook niet anders. Methodische onderscheiding van gezichtspunten is onontbeerlijk, gezien de structuur van de realiteit én van de haar kennende mensengeest. Maar de mens kan niet ten-einde-toe zichzelf aldus ‘verdelen’. Daarom zal goed beoefende wetenschap noodzakelijk tot voedingsbodem worden voor een dieper denken van wijsgerige allure. Zulke filosofieën (of pseudo-filosofieën) steken daarom ook steeds weer het hoofd op. Als getuige voor de waarheid dezer stelling kan men zelfs een pur-sang neodarwinist en anti-teleoloog bij uitstek als Julian Huxley aanvoeren. Voor hem heeft de natuur ‘vanzelf’ en door een blind kansspel van oorzaken alles voortgebracht, wat we nu aanschouwen. Maar aan de top van deze kosmos staat de Mens, die wèl in staat is doelmatig te denken en te handelen. Zelfs is hij in staat in het gehele evolutieproces een gerichtheid en een ‘zin’ te ontdekken, namelijk: het voortbrengen van hemzelf, het toppunt der evolutie.

We zijn dus - zo zegt Huxley - gekomen ‘tot een hoogst merkwaardig punt in de evolutie van onze planeet: het kritische punt waarop het evolutie-

[p. 1089]

proces voor het eerst zichzelf bewust is geworden, de wetten bestudeert van zijn eigen ontplooiing, en begint te beseffen wat de mogelijkheden van leiding of controle hiervan zijn. Met andere woorden: evolutie staat op het punt te worden verinnerlijkt, zichzelf bewust en zichzelf richtend te worden’. Dit is goed gedacht en geformuleerd, maar het is geen neodarwinisme meer. Het is duidelijk finalistisch gekleurd denken, een stuk moderne natuurfilosofie. Men kan met dit denken zelfs een groot eind meegaan, maar toch niet wanneer deze voorman van het atheïstisch Humanisme plechtig verklaart dat zijn denken ‘sub specie evolutionis’ de historische zending heeft het denken ‘sub specie aeternitatis’ overbodig te maken en te doen verdwijnen. We bespeuren hier de onbewuste drijfveer, die tot zulke inconsequenties voert. Als de vraag naar God op de bodem van alle problemen ligt, is het ook waar dat afkeer van God en de wetten, die Hij ons gaf, op de bodem ligt van deze teleologie-tegen-wil-endank; maar dan niet wat betreft het positieve en waardevolle in deze leer, maar juist met betrekking tot het negatieve en destructieve.

Ook mag men zeggen dat Huxley hier boven de consequenties van zijn eigen leer uitstijgt. Dit doet eveneens de geneticus Dobzhansky, die bij de bespreking van het ontstaan van het geheel der erfelijke eigenschappen, het ‘genotype’, zover als het mogelijk is zijn mechanistische beginselen trouw blijft, en meent dit ook ten-einde-toe te kunnen doen. Feitelijk echter geeft hij deze op een bepaald moment prijs omdat de feiten hem eenvoudig daartoe dwingen. Zo zegt hij over de kernstaafjes der lichaamscellen, dat een chromosoom meer is dan een simpele verzameling van genen, omdat die genen daarin op harmonische wijze samenwerken (op. cit., 82). Het gaat hier om ‘een evenwichtstoestand in een bijzonder dynamisch systeem’ (p. 85). Verderop verklaart hij over de ontwikkeling van het oog, dat deze een onderdeel is van de ontwikkeling van het gehele lichaam, en dat deze niet wordt bepaald door één enkel gen maar door het gehele samenstel van genen, door het genotype (p. 273). - Feitelijk is het denken op grond van ‘blind toeval’ hier duidelijk verlaten.

Een merkwaardige uitlating geeft deze geleerde ook in verband met de verhouding tussen een levend wezen en het milieu, waarin het zich bevindt. ‘Het milieu is, als het ware, een uitdaging aan het organisme om door aanpassing van zijn genenmateriaal te tonen waartoe het in staat is’. Elders zegt hij dat de rol van de ‘Umwelt’ in het evolutieproces het best kan worden getypeerd met Toynbee's bekende formule: ‘challenge and response’. - Hier is een puur toevals-denken zeker door beter vervangen. En feitelijk is dit niet ver verwijderd van het denken bij paleontologen, die in de geschiedenis van het Leven, in de evolutie-historie een duidelijke analogie ontdekken met de cultuurhistorie, en constateren dat in beide gevallen vele oorzaken dooreenspelen op een wijze, die toch zeker wezenlijk boven een puur mechanisch factoren-spel verheven is. En het heeft zijn goede zijde, dat sommigen de mechanistische toevals-theorie zo hardnekkig mogelijk trachten te handhaven. Nu wordt op de lange duur het onhoudbare ervan ook des te duidelijker aan het licht gesteld.

Een goede bespreking van deze problemen vonden we in het januari-nummer van Stimmen der Zeit, van de hand van Adolf Haas S.J. (pag. 252 - 264). Deze wijst er op hoe neodarwinisten nog steeds het organisme trachten te maken tot een ‘hoch-komplexes Aggregat’, en de evidente harmonie erin trachten te ‘atomiseren’. Feitelijk echter is het zo - zoals wij zelf boven betoogden - dat een beter denken zo nu en dan toch nolens-volens door dergelijke beschouwin-

[p. 1090]

gen heen komt sijpelen. Haas geeft tot slot nog een vergelijking die helpt begrijpen hoe natuurwetenschappelijk en filosofisch denken elkaar niet uitsluiten, maar moeten steunen en aanvullen. Men kan de verhouding van plan en toeval in de evolutie aldus verduidelijken. Iemand staat in het donker voor een groot mozaiek. Nu gaat plotseling het licht aan: hij ziet vele schitterende steentjes en kan deze gaan onderzoeken en beschrijven, maar de zin van het geheel blijft hem ontgaan. - Als hij echter op grotere afstand staat krijgt hij een totaal-blik en ziet de schoonheid van het geheel, en van het ‘plan’ waarnaar dit is gemaakt. De details vallen nu echter weg. - Zo zijn ook bij evolutieonderzoek twee methoden nodig, die elkaar aanvullen.

Zelf wil ik nog deze vergelijking in verband met ons onderwerp geven. Er wordt in de oerwouden van Afrika een voorwereldlijk monster gesignaleerd, en een onderzoeker trekt er heen. Hij kan het geweldige dier van grotere afstand fotograferen, en heeft dus een totaalbeeld. Nu komt hij dichterbij en slaagt erin bij het traag reagerende reptiel een stukje van de staart af te snijden; dit vlucht dan weg, en wordt nooit meer teruggevonden. Dit Brontosaurusstaartstuk wordt door de wetenschap als een soort heilige schat onderzocht en beschreven in een boekwerk, dat een biologische best-seller wordt. Maar de inwendige organisatie en fysiologie van het levende dier is voortaan voor de wetenschap ‘verloren’, en kan uit de detailstudies van het stukje staart - hoe waardevol deze ook zijn - niet worden opgemaakt.

Zo is er ook detailstudie nodig over evolutie-processen, en hierin zal ‘toeval’ vaak aan bod komen. Maar er zijn talloos vele diepere problemen die aldus niet worden opgelost: ‘das zwingst du nicht ab mit Hebeln und Schrauben’. Dit woord van Goethe wordt telkens opnieuw bewaarheid - ook in teleologisch denken tegen wil en dank bij fanatieke bestrijders van elke doelmatigheid.