Streven. Jaargang 14

[p. 951]

Nieuwe kerken in Milaan
Dr. Giorgio Trebbi

HET probleem van de moderne stedebouw en, daarmee samenhangend, dat van de nieuwe kerkebouw in de zich steeds maar uitbreidende stad stellen zich in Italië bijzonder acuut. De stad heeft haar eeuwenoude, historisch gevestigde, dijken doorbroken en overspoelt het platteland. Men kan hier werkelijk van een invasie spreken, die haar hoogtepunt bereikt heeft onmiddellijk na de oorlog en steeds maar blijft voortduren. Meteen is toen een strijd begonnen tussen deze wilde expansie en een rationele ruimtelijke ordening, tussen spontane groei en geplanificeerde structurering, en.... tussen woonwijk en kerk. Waar men er in slaagde ordeningsplannen op te dringen, zijn deze vaak te strak en weerstaan ze moeilijk aan de geweldige druk van de verschijnselen welke deze ontwikkeling veroorzaken: de demografische groei, de reorganisatie van de landbouw en de industrialisering, de interne immigratie en de vlucht naar de stad.

Deze verschijnselen zijn natuurlijk niet alleen voor Italië karakteristiek. Een recente studie van de U.N.O. over het urbanisme voorziet dat de verhouding van de wereldbevolking die in steden van meer dan 100.000 inwoners woont, in de 25 jaren tussen 1950 en 1975 zal stijgen van 13% tot 19%, terwijl dit cijfer voor steden van meer dan 20.000 inwoners zal oplopen van 21 tot 30%. Terwijl echter in zeer ontwikkelde landen dit proces reeds lang aan de gang is en gedeeltelijk al zijn beslag heeft gekregen, zal het zich in Italië zeer scherp laten voelen in de nabije toekomst. In Nederland b.v. is nog slechts 19% van de actieve bevolking in de landbouw werkzaam, maar in Italië bedraagt dit cijfer op het ogenblik nog 49%. De desertie van het platteland ten voordele van de industrie en de stad neemt thans in dit land een tot nog toe ongekende omvang aan. Het grondplan van het territorium en de spreiding van de bevolking worden er grondig door getransformeerd en in deze transformatie heeft het bouwen een grote rol te spelen.

Uiteraard brengt deze expansie van de steden meer met zich mee dan het bouwen van nieuwe woningen: er moet voorzien worden in nieuwe diensten, nieuwe openbare gebouwen en een geheel nieuwe, aangepaste collectieve uitrusting. Daartoe horen dan ook de kerken.

[p. 952]

In maart 1959 verklaarde de minister van openbare werken, dat er op dat ogenblik reeds meer dan 5000 nieuwe gebouwen voor de eredienst moesten opgericht worden, waarbij dan nog de andere moesten gevoegd worden die nodig zouden zijn ten gevolge van de immer voortschrijdende uitbreiding van de stedelijke en buitenstedelijke agglomeraties. Uit dit cijfer blijkt al duidelijk genoeg, hoe scherp het probleem van de nieuwe kerken zich stelt en hoe het niet los te maken is van de organisatie en de ordening van de wijken waarin deze kerken een welbepaalde urbanistische functie zullen moeten vervullen.

Over de functionaliteit van een parochiekerk of van een geheel parochiecomplex, bestaande uit kerk en pedagogisch-sociale werken, willen we hier niet uitweiden. Laten we slechts even herinneren aan de fundamentele vereisten waarin zulk een centrum moet voldoen: 1. de kerk moet urbanistisch in de wijk ingepast worden op het ogenblik zelf dat de wijk ontworpen wordt en niet achteraf; 2. de kerk moet organisch bij de wijk horen, zowel wat haar volume als wat de aard van haar materialen en haar stijl betreft; 3. om aan de behoeften van de liturgische functie te beantwoorden, vereist de kerk een hoge bouwkundige kwaliteit, welke volkomen beantwoordt aan en volmondig instemt met de expressieve geest van de eigen tijd.

Milaan heeft het probleem van de nieuwe kerken aangepakt sedert 1937. Pastoreel gesproken werd de onderneming van bij de aanvang grootmoedig opgezet en goed geleid. Pas in de laatste tijden echter trad er ook op architectonisch gebied een openheid voor de hedendaagse kunst aan de dag, hetgeen intussen reeds een indrukwekkend aantal van voortreffelijke voorbeelden in het leven heeft geroepen. Niet overal heeft de urbanistische inschakeling zich in het juiste tempo en in de gewenste continuïteit kunnen voltrekken, maar vele architecten hebben aan hun opdracht zulk een scheppende en getuigende interpretatie gegeven, dat hun werk, na enige aarzeling, gemakkelijk aanvaard werd door het publiek. De aarzelingen kwamen overigens meer van de opdrachtgevers dan van de Milanese gelovigen.

Naar analogie met hetgeen te Bologna gebeurde, is te Milaan, naast een comité voor de nieuwe kerken, een studiecentrum van ‘architectuur voor de christelijke gemeenschap’ ontstaan, waarbij de meest bekende en gerenommeerde architecten zich hebben aangesloten. Dit centrum wil op gelijke wijze de studie bevorderen van de kerkebouw en van de liturgische vernieuwing, om aldus de frisse, oorspronkelijke krachten terug te vinden die in beide domeinen vroeger werkzaam zijn geweest

[p. *21]

s. giovanni. arch.: c. villa.
hoewel deze kerk gedurende de bouwperiode nog verscheidene ingrijpende wijzingen onderging, toch is zij, in haar bescheidenheid, een van de meest rijpe en best afgewerkte. het priesterkoor kreeg een in elk geval originele oplossing in het spel van de treden en de plaats van het tabernakel.

kerk te baranzate. arch.: morassuti-mangiarotti.
te midden van een ruime groenzone rijst dit belangwekkend gebouw, omsloten door een zware muur, waarop aan de binnenkant de kruiswegstaties zijn aangebracht. de omheining vormt een gelukkig contrast met de glazen muur van de kerk zelf. het kerkgebouw is niet alleen belangrijk om zijn structuur of zijn detailafwerking, maar ook om de zorgvuldige en rijke uitwerking van het programma dat zich op twee niveau's ontwikkelt: beneden de winterkapel, doopkapel, biechtkapel, sacristie; boven: de feeselijke ruimte.

madonna dei poveri. arch.: figini-pollini.
het architectonisch programma werd in deze kerk haast uitsluitend bepaald door de studie van het lichtspel in de inwendige ruimte. het primaat van het inwendige lijkt heden ten dage de enige juiste weg te zijn voor om het even welke architectuur. voor een sacrale is het dit bij uitnemendheid. de optie voor het inwendige betekent niet alleen een teruggrijpen naar de oudchristelijke ruimte, maar maakt deel uit van de brede en diepe vernieuwing waarvan onze tijd getuige is. de plaats van het altaar werd in deze kerk bepaald door de oude ambrosiaanse ritus: de priester staat gekeerd naar het volk en de absis is daarom naar het westen gekeerd. de structuur van gewapend beton wordt gedragen door een minimum van stutten, zodat er een goede eenheid in de ruimte werd bereikt. dit is een van de belangrijkste verwezenlijkingen in de moderne kerkbouw.

s. marcellina. arch.: m. tedeschi.
deze kerk is het resultaat van een nauwe samenwerking tussen architect en beeldhouwer, samenwerking die begon bij het eerste ontwerp. de beeldhouwer werd er niet bijgehaald om de kerk te versieren, hij bouwde met zijn beelden mee aan de kerk. ook in letterlijke zin. want hij modelleerde de grote gevel rechtstreeks in het beton. de sculptuurwand vormt een portiek. hij wordt met de kerk verbonden door het dak en twee balken. een kuil isoleert de kerk van het plein rondom en zo krijgt zij meteen een vastere verankering in de bodem. toegang tot de kerk over drie bruggen.

[p. *22]

s. siro. arch.: v. magistretti-m. tedeschi.
het ontwerp werd voorgelegd in 1947 ter gelegenheid van een nationale prijsvraag door de achtste triennale uitgeschreven voor de experimentele wijk van s. siro. de kerk werd gebouwd in 1954-1955. het ontwerp werd in zijn grote lijnen bewaard: een plattegrond die hoofdzakelijk bestaat uit twee excentrische cirkels, waardoor een ruime portiek ontstaat. de vorm, die urbanistisch aangewezen was, draagt er toe bij de gelovigen rondom het altaar te verenigen als uitdrukking van de gemeente.

s. gabriele. arch.: a. en p.-g. castiglioni.

dit parochiecentrum werd gebouwd op een zeer ondankbare plaats, tussen twee drukke verkeerswegen, te midden van een gegeven bebouwing. wij tonen de merkwaardige hoofdingang. een tweede ingang werd aangelegd links van de kerk, onder bestaande gebouwen door, rechtstreeks uitgevend op een binnentuin. de kerk is één grote ruimte, met een kleine zijkapel. de doopkapel werd ingebouwd bij de hoofdingang. het verhoogde niveau van de kerk liet een tussenverdieping ontstaan waar de parochiale werken zijn in ondergebracht.

kerk van de villa cagnola. arch.: magnaghi-terzaghi.
de kerk werd geïntegreerd in een park tussen bestaande gebouwen. de inplanting werd bepaald door het beschikbare terrein, in het bijzonder door een prachtige, eeuwenoude ceder. deze hebben de architecten op een gelukkige wijze in hun ruimte betrokken. een open gaanderij verbindt de kerk met de gebouwen.

[p. *23]

s. maria liberatrice. arch.: e. cerutti.
dit parochiaal centrum werd opgericht in een bocht van een belangrijke verkeersader, die mede de uiteindelijke vorm van het project bepaalde en het maakte tot het spontane centrum van de omgeving. de kerk is gevat te midden van een uitgebreid gebouwencomplex, waar de veelvuldige activiteiten van de parochie plaats vinden: pastorie, feestzaal, clubzalen, asiel, jeugdtehuis, kindertuin, speelterreinen. de kerk vomt één grote ruimte met een vernuftig berekende koepelverlichting. onder het hoofdaltaar is een crypte aangebracht.

kerk van l'idroscalo. arch.: v. gandolfi.
de kerk op het kampeerterrein van l'idroscalo wordt tegelijkertijd gebruikt en door de toeristen en door de bewoners van de wijk. het altaar werd geplaatst op de ontmoetingsgrens tussen twee ruimten, een trapezium voor de toeristen, een zeshoek voor de wijkbewoners. deze zeshoek kan volledig gesloten worden. voor de verwarming werd een open haard voorzien. de ruimte voor de kampeerders is met doorbroken wanden afgegrensd, zij kan volledig geopend worden op de kampeerweide.

[p. 953]

in plaats van bij de gevestigde vormen stil te blijven staan. Wat deze groep tot nog toe heeft gerealiseerd, is nog maar een begin: het zaad van de heropleving is echter gestrooid, het initiatief zal gemakkelijk verder gedijen, groeien en tot rijpheid komen.

De dringende behoefte aan nieuwe kerken biedt de architect van vandaag de gelegenheid om het hele thema van de kerkebouw te herzien in het licht van onze gehele cultuur. Men kan het niet langer overlaten aan het improvisatorisch initiatief van toegewijde maar slecht voorgelichte pastoors, die door allerlei dringende zorgen van pastorele aard overstelpt worden en niet steeds voldoende vertrouwd kunnen zijn met de sociologische, urbanistische en architectonische aspecten van zulk een steile onderneming als het bouwen van een kerk.

Zeker, in overgangstijden als de onze, waarin diepe kloven bestaan tussen de architectuur en de andere aspecten van de cultuur, tussen vooruitgang en beschaving, tussen kunst en leven, is het moeilijk, de artistieke produktie los te maken van de crisis van de gemeenschap wier uitdrukking zij moet zijn, en nog moeilijker is het een algemene instemming met een bepaalde stijl, met een bepaalde artistieke taal op te leggen. Het volstaat niet enkele uitverkoren minderheden te overtuigen; deze zijn wel in staat uiterst vruchtbare wegen open te leggen, zoals dat voor het rationalisme in de architectuur gebeurd is, maar de bodem waarop een beweging aldus ontstaat, brengt niet steeds gezonde en rijpe vruchten voort; juist in de overhaaste ontwikkeling van zulk een beweging, in een al te snel tot meerderheid worden van zulke gequalificeerde minderheden, schuilen grote gevaren.

Het gevaar dat thans aan de wortel van het geestelijk bestaan van de mens, de cel van de gemeenschap, knaagt, is de wijdverspreide aantrekkingskracht welke uitgaat van de talloze, steeds veranderlijke instrumenten en finaliteiten, echte vangarmen van het mateloos en monsterachtig technisch proces van onze eeuw. Deze slechte overheersing der techniek, die de mens dreigt te verstikken, belet hem ook in ruime mate authentieke artistieke resultaten te zoeken en te aanvaarden, die toch steeds de vrucht zijn van een opperste en onbaatzuchtige openheid en overgave.

Om wille van de complexiteit van de diepgaande en beslissende keuzen waar hij zich voor gesteld weet, dient de architect-urbanist van vandaag zich aan als een apostel van de stad; hij wil de krachtsontbindingen tegengaan welke niet zelden in de bouwwerf zelf schuilen; hij is de missionaris van een communautaire wederopbouw, welke slechts op de transcendentie kan gegrondvest worden. Hij drukt het ruimtelijk en zichtbaar teken van deze transcendentie op de wijk.

[p. 954]

‘Geroepen om aan de gemeenschap haar kerk te schenken - verklaarde Kardinaal Lercaro in een lezing aan de universiteit van Firenze - beijvert de architect zich om er de innigste harteklop van aan te voelen. Nooit mag hij de wijk, deze bepaalde wijk, waarvoor hij moet bouwen, uit het oog verliezen. Het volstaat niet dat hij de ligging van het terrein kent waar de kerk moet komen; alleen een serieus wetenschappelijk sociologisch onderzoek zal hem het gelaat, de verwachtingen, de verzuchtingen, de smarten van de gemeenschap openbaren, die van zijn kunstenaarsroeping de gave vraagt van een poort die open staat op de hemel’.

Het zoeken naar een dialoog is in deze woorden vervat. En dat is het wat de nieuwe kerken vertegenwoordigen welke wij hier voorstellen. Zij sluiten aan bij de grote beweging tot artistieke verlossing en wedergeboorte die door de hele katholieke wereld vaart. Alleen langs deze weg mag men verhopen dat de authentieke traditie zal bevestigd worden, want die berust niet op de uitdrukkingswijze van één tijdperk, maar voedt zich uit de samenkomst van alle tijden.