Streven. Jaargang 14

[p. 946]

In memoriam M. Merleau-Ponty
Dr. R.C. Kwant O.E.S.A.

GEHEEL onverwacht stierf in mei 1961 op 53-jarige leeftijd de Franse wijsgeer Maurice Merleau-Ponty. Met hem verdween een belangrijke figuur van het toneel van het wijsgerige denken in Europa. In het officiële wijsgerige leven van Frankrijk nam hij een voorname plaats in, want hij bezette de wijsgerige zetel aan het Collège de France, als opvolger van o.a. Bergson; dit is de meest eervolle functie die een Frans wijsgeer kan bekleden. Zijn wijsgerig oeuvre is ongetwijfeld van zeer groot belang. Grote verwachtingen werden gewekt door zijn twee eerste werken, nl. zijn bijthesis en hoofdthesis voor zijn promotie tot Docteur és Lettres, La Structure du Comportement en Phénoménologie de la Perception. Het laatste moet ongetwijfeld als zijn hoofdwerk beschouwd worden. Zijn bijthesis kan beschouwd worden als voorbereiding tot zijn hoofdwerk. In La Structure du Comportement toont hij aan dat alle causale verklaringen tekort schieten wanneer het erom gaat, de gedraging te begrijpen. De gedraging immers is geen effect, dat volkomen begrepen kan worden vanuit causale invloeden. In de gedraging situeert het levende zichzelf ten aanzien van zijn omgeving. In de gedraging openbaart zich het zingevende organisme, dat in een dialectische houding staat ten opzichte van zijn omgeving.

Merleau-Ponty zag een grote waarde in de Gestaltpsychologie, die het geheel niet langer verklaarde uit de delen, maar aan het geheel een eigen begrijpbaarheid toekende. De ‘psychologie de la forme’ ging echter volgens hem niet ver genoeg. Zij erkende wel de eigen begrijpbaarheid van de gehelen die zich in onze wereld openbaren, maar zag niet of onvoldoende, dat ook het waarnemende subject innerlijk betrokken is bij het verschijnende geheel. De ‘psychologie de la forme’ stelde zich de verschijnende gehelen voor als objectieve feiten, en zag niet dat het waarnemende subject daarbij innerlijk betrokken is. Merleau-Ponty was de mening toegedaan, dat de ‘psychologie de la forme’ vroeg om een ‘philosophie de la forme’, d.w.z. om een wijsbegeerte die de verwevenheid van subject en object zou nemen tot het uitgangspunt van haar denken, en hij presenteert zijn eigen wijsbegeerte als zulk een ‘philosophie de la forme’. In La Structure du Comportement laat hij zien dat het zich gedragende organisme op dialectische, en niet op causale wijze met zijn omgeving verweven is.

[p. 947]

Op deze wijze was het terrein voorbereid voor zijn hoofdwerk, Phénoménologie de la perception. De titel is voor velen misleidend geweest, omdat hij gemakkelijk doet denken aan een analyse van de waarneming, zoals deze zich aan ons bewustzijn voordoet. Indien Merleau-Ponty's hoofdwerk niet meer zou bieden dan dit, zou het een waardevolle bijdrage geweest zijn tot een hoofdstuk van de psychologie of van de wijsgerige antropologie. Dan zou het moeilijk gezien kunnen worden als uitgangspunt van een nieuwe wijsbegeerte, zoals het in werkelijkheid toch is. La Structure du Comportement had aangetoond dat de causale verklaring van de gedraging onvoldoende was; Phénoménologie de la Perception presenteert een nieuwe verklaring van de menselijke gedraging, en omdat het gehele mens-zijn beschreven kan worden als gedraging in de wereld, presenteert het een nieuwe mensvisie. Het zingevende mens-zijn wordt door Merleau-Ponty beoogd, en omdat de zin zich allereerst aan de perceptie openbaart, daarom gaf Merleau-Ponty aan zijn hoofdwerk de titel Phénoménologie de la Perception.

Omtrent het zingevende mens-zijn heeft Merleau-Ponty werkelijk een eigen visie. Tegenover het dualisme dat lichaam tegenover geest plaatste, dat het lichaam maakte tot een ding, stelt Merleau-Ponty dat het lichaam zelf innerlijk, van binnen uit, en dus niet door een inwonende geest, een subject is. Grondbegrip van Merleau-Ponty's wijsbegeerte is wat hij aanduidt met de woorden ‘le moi-corps’. Het lichaam zelf verkeert met de wereld. Het lichaam zelf is een bedoelend bestaan, het is innerlijk doordrongen van ‘intentions’, het maakt de wereld tot een antwoord voor zichzelf.

Wanneer wijsgeren het begrip ‘subject’ analyseren, plegen zij daarbij het bewustzijn centraal te stellen. Het subject zou een subject zijn, en geen ding, vanwege het bewustzijn. In Merleau-Ponty's subjectbegrip is het bewustzijn niet langer centraal. Centraal is de dialectische, zingevende verhouding tot het andere. Er zijn wijzen van zingeving, van dialectiek tussen ‘moi-corps’ en wereld, die vóór-bewust zijn, tot welke het reflecterend bewustzijn niet kan doordringen. Het lichaam als bewegingsintentionaliteit schept de oriëntatie in de ruimte, maakt dat iets voor mij hoog of laag, nabij of veraf, rechts of links is. In een dialectiek met de wereld constitueert het lichaam de kleuren. Al naargelang de lichtsterkte trekt het lichaam de oogpupillen samen of verwijdt het ze. De ogen convergeren op verschillende wijze, alnaargelang het voorwerp dichterbij of verderaf is. Hier is reeds een dialectiek tussen existentie en wereld, zingeving, maar deze zingeving is vóór-bewust, en wordt niet door het bewustzijn beleefd. Als vrij wezen geeft de mens zin, maar de zingevende vrijheid vindt en veronderstelt reeds

[p. 948]

zin, die dialectisch tot stand kwam, doch op een niveau dat dieper is gelegen dan de vrijheid. Het lichaam, aldus Merleau-Ponty, verstaat de wereld beter en eerder dan het bewuste ik. Er is een geheim verdrag tussen lichaam en wereld, waarvan de vrije existentie een opname is.

De gehele menselijke existentie is een uitbloei van dit ‘moi-corps’. Zij is het ‘ik-lichaam’ op vele niveau's van zelfverwerkelijking. Het ‘ik-lichaam’ is dus niet slechts een begin, maar het is ook alles. De mens is niets anders dan zingevend lichaam, maar dan moeten wij het lichaam zelf begrijpen als zingevend subject.

Merleau-Ponty is zeer zeker een fenomenoloog die de grondbegrippen van de fenomenologie, zoals intentionaliteit, reductie, noesis en noema enz. hanteert, maar alle grondbegrippen van de fenomenologie krijgen bij hem een eigen betekenis. De intentionaliteit is allereerst een zijnsverhouding tussen ‘ik-lichaam’ en wereld, en niet in eerste instantie een kenverhouding. Zijn reductie is bedoeld als herleiding van het gehele leven tot de dialectiek tussen ‘ik-lichaam’ en wereld. Het valt te begrijpen dat Merleau-Ponty moeite heeft met de situering van het bewustzijn binnen het raam van zijn denken. Enerzijds wil hij eraan vasthouden dat de meest oorspronkelijke dialectiek tussen lichaam en wereld vóór-bewust is; anderzijds ziet hij heel goed in dat, indien het bewustzijn niet oorspronkelijk is, het nooit meer verklaard kan worden. Het bewustzijn is dus oorspronkelijk, maar niet primair. Hij komt hier niet helemaal uit de moeilijkheden vandaan, zoals uit de aard van de zaak te begrijpen valt.

Merleau-Ponty erkent in vele teksten het eigen karakter, ja, de onherleidbaarheid van de menselijke existentie. Die eigenheid echter wordt door hem niet verklaard door een beroep op een inwonende geest. Zij bestaat in de wijze waarop de mens ‘lichaam’ is. Hij is dan ook zeker geen aanhanger van een goedkoop evolutionisme dat de mens ziet als de vrucht van een causaal, kosmisch proces. Merleau-Ponty schrikt terug voor iedere mensverklaring, hetzij vanuit de blinde oerkracht van de materie, hetzij vanuit een goddelijke schepper. Hij wijst het idee zelf van een mensverklaring van de hand, en wel om een positieve reden. Iedere verklaring bloeit op binnen de dialectiek tussen mens en wereld. Iedere verklaring is een zoeken naar licht, dat plaats vindt binnen het menselijk existeren. Bij iedere verklaring veronderstelt de mens zichzelf als zinwording, als zingevende existentie. Bijgevolg wordt bij iedere mensverklaring de mens, die verklaard moet worden, reeds verondersteld. Merleau-Ponty wijst dus iedere mensverklaring principieel van de hand. Om hetzelfde nog op een andere wijze te zeggen: iedere verklaring is een licht, dat opbloeit binnen onze zingevende existentie. Hoe

[p. 949]

kunnen wij dan dat verklaren binnen hetwelk alle licht ontstaat?

Vandaar is de wisselvalligheid de uiteindelijke horizon volgens Merleau-Ponty. Alle licht, alle zin bloeit op binnen de dialectiek tussen ‘ik-lichaam’ en wereld. Het bestaan zelf van de zingevende existentie die in dialectiek met de wereld treedt, is een wisselvallig grondfeit. Daarom is alle zin, alle licht, alle verklaring, in de diepste grond wisselvallig. Voor degene die dit begrijpt, staat alle zin binnen een oorspronkelijk wonder dat wij niet kunnen verklaren, doch moeten aanvaarden. De wijsgeer, aldus Merleau-Ponty, verklaart uiteindelijk niets, maar verwondert zich over het mysterie van het worden van zin op alle niveau's van de wereld. Het wonder van de zinwording is te groots, te oorspronkelijk, dan dat het tot wat dan ook herleid zou kunnen worden. Het idee van een eeuwige materie of van een eeuwige God die de mens zouden verklaren, komen aan Merleau-Ponty prozaïsch voor in verhouding tot het oorspronkelijke wonder van de zinwording.

Teneinde zijn zienswijze waar te maken, zou Merleau-Ponty moeten aantonen, hoe alle verschijnselen van het menselijke leven, beweging, waarneming, denken en vrijheid enz. begrepen kunnen worden vanuit zijn grondbegrip, het ‘lichaam-subject’. Op dit - beslissende - punt biedt zijn hoofdwerk slechts hier en daar een aanzet. Hij heeft daarbij zijn aandacht vooral gevestigd op het verwoorde denken. Men heeft wel geprobeerd het denken te verheffen boven het woord, en het woord te zien als een bijkomstige uitdrukking van een vooraf bestaande gedachte. Merleau-Ponty probeert aan te tonen, dat de gedachte bestaat in het woord, dat de gedachte het woord nodig heeft, dat de gedachte zichzelf al sprekend aan het licht brengt. Dan komt het woord dichter te staan bij andere uitdrukkingsvormen, zoals muziek, schilderkunst en dans. Evenmin als wij de zin van muziek los kunnen maken van de klanken, de zin van het schilderij van doek en verf, de danszin van de lichaamsbewegingen, evenmin kunnen wij de denkzin losmaken van het woord. Bij alle uitdrukkingsvormen treedt het lichaam op, dat in zijn gestes zin doet worden. Merleau-Ponty's taalfilosofie staat niet los van zijn wijsgerige grondvisie, doch is een poging om deze in één bepaald voorbeeld waar te maken. In zijn taalfilosofie probeert hij het (sprekende) lichaam aan te wijzen als oorsprong van zin, als bron van licht.

Wanneer wij echter de draagwijdte van Merleau-Ponty's grondvisie vergelijken met het bewijsmateriaal, dat wordt aangebracht om die grondvisie waar te maken, dan moeten wij tot het besluit komen dat het tweede in geen verhouding staat tot het eerste. Met andere woorden: Merleau-Ponty heeft een grondvisie uitgesproken die hij niet heeft bewezen, of liever, met het bewijs waarvan hij maar nauwelijks is begon-

[p. 950]

nen. Daarom mogen wij zijn grondvisie aanduiden als een hypothese.

Men had mogen verwachten dat Phénoménologie de la Perception, gezien het feit dat daarin een onvoldoende uitgewerkte grondvisie wordt gepresenteerd, gevolgd zou worden door andere grote werken, waarin het hoofdmotief van Merleau-Ponty's wijsbegeerte nader gepreciseerd en met verdere bewijsvoering gestaafd zou worden. Onder dit opzicht zijn wij echter teleurgesteld. Zijn verdere werken zijn geenszins onbelangrijk, maar kunnen niet in de schaduw staan van zijn hoofdwerk. Zij zijn overwegend bundelingen van artikelen, die hier en daar reeds verschenen waren. Dit geldt voor Humanisme et Terreur (1947), voor Sens et Non-Sens (1948), voor Signes (1960). Les Aventures de la Dialectique (1955) is een bundeling van beschouwingen over politieke wijsbegeerte. In Eloge de la Philosophie (1953) treffen wij zijn inaugurale rede aan, uitgesproken bij de aanvaarding van zijn leeropdracht aan het Collège de France. De tekst biedt een markante samenvatting van de grondperspectieven die reeds in zijn hoofdwerk aanwezig waren. Het oeuvre van Merleau-Ponty is dus wezenlijk onvoltooid. Men zou kunnen protesteren tegen deze uitdrukking, omdat het idee zelf van een voltooide wijsbegeerte vloekt met de zienswijze van Merleau-Ponty. Wij bedoelen echter iets anders, dat nl. het grondmotief van zijn wijsbegeerte wel is uitgesproken, doch niet is uitgewerkt, wel beweerd, maar onvoldoende waar gemaakt.

Het is vanzelfsprekend niet mogelijk, in een kort artikel als dit alle perspectieven zelfs maar aan te raken die in het oeuvre van Merleau-Ponty worden geboden, en die op anderen, o.a. op de schrijver van dit artikel, zo bevruchtend hebben gewerkt. In dit artikel is slechts gewezen op de centrale stelling van Merleau-Ponty's wijsbegeerte, en niet op de vele, vruchtbare perspectieven die daarin worden ontvouwd.

De christelijk denkende wijsgeer, die naar aanleiding van Merleau-Ponty's sterven nadenkt over zijn oeuvre, wordt vooral met twee grondvragen geconfronteerd. Vooreerst, is zijn begrip van ‘lichaam-subject’ als uitdrukking van ons mens-zijn aanvaardbaar? Op de tweede plaats, wat kunnen wij antwoorden op Merleau-Ponty's volstrekte weigering om het mens-zijn te verklaren? Met die weigering immers is het stellen zelf van het Godsprobleem onmogelijk geworden.

Wie Merleau-Ponty heeft mogen beluisteren en wie zijn oeuvre grondig heeft bestudeerd, twijfelt niet aan de ernst en de eerlijkheid van deze wijsgeer, ook niet waar deze afwijzend stond ten aanzien van het Christendom. Merleau-Ponty's oeuvre heeft een grote betekenis, al was het alleen maar omdat het ons leidt tot een diepgaande kritische bezinning omtrent de mogelijkheid van metafysiek.