Streven. Jaargang 14

[p. 368]

Kunstkroniek
‘De Keerkring’
Dr. C. de Groot

TOEN Tintoretto boven de deur van een der vertrekken in zijn werkplaats de beroemde tekst aanbracht, dat hij de tekening van Michel-Angelo wilde combineren met het coloriet van Titiaan, gaf hij daarmee te kennen, dat hij een tegenstelling wilde overbruggen, of misschien nog beter, dat hij twee stromingen in één bedding wilde verenigen en verder leiden. Tintoretto als bruggenbouwer of als graver van een stroombedding is een boeiend hoofdstuk uit de kunstgeschiedenis. Het brengt ons in contact met een verschijnsel dat alle eeuwen door telkens weer terugkeert in de historie van de kunst: het optreden van twee richtingen in een zelfde tijdsbestek, die elkaars tegenstellingen zijn, of die wellicht elkaar aanvullen. Men zou ze nog het best kunnen zien als supplement van elkander, waardoor zij de gehele mens in zijn strevingen en uitingen kunnen omvatten. Reeds vroeger werd op de tweevoudige mogelijkheid van expressie in de kunst gewezen. Karl Scheffler betoogt in zijn boek: Der Geist der Gotik dat men in de kunst, alle tijden door, deze twee richtingen kan onderkennen. Zij zijn aanwezig bij de Grieken, waar Phidias met zijn beeldengroepen van het Parthenon de ene richting vertegenwoordigt, de Laakoön-groep is een voorbeeld van de andere. De tegenstelling Poussin-Rubens is een welbekend exempel uit een latere periode. Corot en Millet zijn in de 19e eeuw de vertegenwoordigers van beide stromingen. Uit nog latere tijd zou men kunnen wijzen op de expressionisten, die in hun kunst het gevoelsleven benadrukken, tegenover de leden van de Stijl-groep b.v., die toch meer het beredenerend verstand inschakelen. Want het gaat in de diepste grond tenslotte om de tegenstelling gevoel en verstand, die beurtelings een leidende rol trachten te spelen in de uitingen van de menselijke geest. In ieder geval proberen zij minstens om zich nadrukkelijk te laten gelden.

Wanneer Scheffler zijn thesis verder uitwerkt, betoogt hij, dat de ene richting die van het uit-het-spontaan-gevoel gegroeide kunstwerk is, terwijl de andere voornamelijk berust op het scheppen van schoonheid. Men zou deze laatste misschien kunnen aanduiden met academisme, als men dan tenminste de onaangename reminiscenties, die daar in de loop der eeuwen aan verbonden zijn, wil uitsluiten. Men zou dus heel het gebied der kunsten kunnen zien als een indrukwekkend Twee-stromen-land, dat bovendien nog dit met zijn voorbeeld gemeen heeft, dat het 't meest vruchtbaar is, wanneer de stromen buiten hun oevers treden en het land overspoelen. Op de kunst toegepast: wanneer zij zich beperken tot hun eigen beperkte stroombedding, bestaat er gevaar voor een onvruchtbare eenzijdigheid. Slechts waar beide stromen buiten hun oevers treden, elkaar benaderen en samenwerken kan nieuw leven ontstaan.

Ook nu zijn deze twee stromingen te bespeuren en zij hebben een naam gekregen, of zichzelf een naam gegeven die tot een strijdkreet is geworden: figuratief en non-figuratief. In de bedoeling van de kunstenaar, die zich non-figuratief uitspreekt, ligt wel terdege de opzet, zijn kunstwerk het produkt te doen zijn, dat uit het spontane gevoel gegroeid is. Het moet bezitten het ver-

[p. 369]

rassende en onverwachte, dat de vermoeide en verzadigde blik nog kan boeien, het suggestieve, dat uit een niet-bewust-opgezette situatie kan ontstaan. Want men wil van te voren niet zeker zijn van z'n resultaten, tenzij van dit ene, dat er een verrassing moet geleverd worden. Men krijgt soms de indruk, dat bij de kunstenaars van deze richting sterk de gedachte leeft, die de vermaarde wiskundige Cauchy eens zó formuleerde aan een vriend, die hem wilde troosten met de zekerheid van het eeuwige geluk: ‘C'est là précisement ce que je crains, car le bonheur n'est pas de connaître, mais de chercher’.

Het is ongetwijfeld bij de non-figuratieve kunst mogelijk, dat de kunstenaar door zijn kleurenkeuze bij de aandachtige beschouwer gedachten suggereert die hij zelf ook koestert. Manessier weet dit te bereiken met zijn prachtige Passieprenten. Zou de kunstenaar ons echter geen bepaalde gedachte of indruk willen suggereren, dan is het gevaar voor oppervlakkigheid zeer groot. Er wordt dan vooral en bijna uitsluitend een beroep gedaan op onze zintuigelijkheid. Men komt in dat geval niet ver boven dierlijke waarnemingen uit: ook een bij laat zich leiden en beïnvloeden door de kleuren en figuren die zij waarneemt.

De figuratieve kunstenaar zou in de indeling van Scheffler te rangschikken zijn bij de richting die z.g. beredeneerd schoonheid wil scheppen. Hij zou iets, of misschen veel, bezitten van de geest der Grieken, wier scheppingen hoogtepunten van schoonheid trachtten te zijn. Zij zochten bij mensen en dierenverbeeldingen naar de ideale proporties. Men neemt aan, dat de Grieken van verschillende modellen de gemiddelde afmetingen namen, waaruit zij dan de ideale proporties afleidden. Hun beelden werden aldus typen van een klassieke, ideale schoonheid, waarover men misschien als een bezwaar zou kunnen opmerken, dat deze kunst soms te weinig menselijk was.

Wanneer men beide richtingen en hun doelstellingen beschouwt, zou men Paul Valéry willen bijvallen, die beweert dat twee gevaren niet ophouden de wereld te bedreigen: de orde en de wanorde. Wil men dus tot schoonheid komen, dan zou men die alleen daar kunnen vinden, waar beide stromingen elkaar beïnvloeden en samenwerken. Zo ontstaat de vruchtbaarheid in het Tweestromen-land van de geest. Want hoe men het ook draait of wendt: de diepste bedoeling van beide richtingen is toch wel zeker dat zij schoonheid willen scheppen, ook wanneer misschien de een of andere voorvechter propageert, dat het hem niet om schoonheid te doen is, dat het alleen maar gaat om een waarachtig vitalisme of hoe ze anders hun doelstellingen willen noemen.

Wil men de indeling, die Scheffler gaf, aanvaarden, en daar is alle reden voor, niet alleen omdat zij zeer verhelderend werkt, maar ook omdat zij in de belangrijke kunstwerken genoeg bewijskracht vindt, dan staat men ook welwillender en met meer berusting waarschijnlijk tegenover wat ons geboden, om niet te zeggen, soms opgedrongen wordt. Het gaat er niet om, dat men een relativisme huldigt, zo iets van de stemming: het gaat toch voorbij en wij nemen het maar, zoals het is. Neen men kan de kunstenaar en zijn streven en innerlijke bedoelingen nader komen en aldus meer van het kunstwerk begrijpen, nu men beter weet, uit welke innerlijke noodzaak het geboren werd.

Non-figuratief of figuratief wordt dan niet meer een strijdkreet, maar een meer of minder geslaagde poging om zichtbare gestalten te geven aan onzichtbare ideëen en ervaringen van een emotionele mensenziel. Want de opzet van de kunst is toch om beeldend te zijn en het innerlijk zó weer te geven, dat het geobjectiveerd wordt in een werk, dat boeit door zijn zuivere en juiste verhou-

[p. 370]

dingen. Wij mogen veronderstellen, dat St.-Augustinus dan daarin ook zijn ‘splendor ordinis’ terugvindt.

Het kan nuttig, zelfs wellicht nodig zijn om tot een juiste waardering te komen, dat men de indeling met haar consequenties, die Karl Scheffler gegeven heeft, vasthoudt, wanneer men zich bezint op het werk en de bedoelingen van de kunstenaarsgroep ‘De Keerkring’, die deze zomer het 2e lustrum van haar bestaan gevierd heeft met een interessante tentoonstelling in het Stedelijk Museum te Amsterdam. Een tienjarig bestaan van een kunstenaarsgroep in ons atoomtijdperk is een hele gebeurtenis, daar wij zo snel leven en telkens zulke sensaties zich in ijltempo voltrekken, dat nu in korte tijd een ontwikkeling voltooid wordt, waarmede vroeger vele jaren gemoeid waren. Deze tienjarige volharding pleit dus voor de degelijkheid van de groep, ofschoon dit misschien voor sommigen ook een reden kan zijn, om ze juist hierom af te wijzen. ‘De Keerkring’ heeft zijn plaats gekregen in de artistieke samenleving en wij veronderstellen, dat hij deze niet meer gemakkelijk zal afstaan. Toen ‘De Keerkring’ in 1950 werd opgericht, behoorden de meeste leden tot de avant-garde, ofschoon zij allerminst beeldenstormers waren. Zij sloten zich aaneen, niet zozeer om een bepaald vooruitstrevend of revolutionair programma te verwezenlijken, maar vooral om zichzelf te blijven. Juist omstreeks 1950 beleefden wij allerlei artistieke sensaties, met de nadruk vooral op het laatste. Experimentelen en Realisten roerden zich geducht en gingen elkaar te lijf in luidruchtige woorden, terwijl de overtuigende artistieke daden veelal achterwege bleven. Wij beleefden toen nog iets van het prille en jeugdige enthousiasme dat was opgevlamd na de donkere jaren van een lugubere oorlog. Men verwachtte nu een nieuwe wereld, omdat de oude voor een belangrijk deel was ondergegaan door het geweld van brisantbommen en helse granaten. Zelfs schenen de grootste idealisten te verwachten, dat de mens zijn oorspronkelijk karakter had afgelegd, dat niet meer gold ‘homo homini lupus’, maar dat veeleer het messiaanse tijdperk zou aanbreken, waarin het kalf zou grazen naast de leeuw, en het lam met de wolf zou spelen. Hierin zijn wij wel deerlijk teleurgesteld. In de geestdrift van het nieuwe begin na de grote ontreddering hadden de kunstenaars natuurlijk, en terecht, hun mening over hoe het nu moest worden; daarom hoorde men in deze tijd veel debatten en krakeel, maar men zag tenslotte weinig overtuigende daden. Ongetwijfeld werd er nog veel moois gemaakt, maar dit gebeurde vooral door de oudere generatie. In Frankrijk componeerden Dufy en Matisse nog hun verrukkelijke schilderijen, vol kleur en levensvreugde. Utrillo en Tijtgat vertelden op geniale, quasi-naïeve wijze hun fantasieën en fameuze dromen. In ons land hield Charley Toorop de naam van een bescheiden kunstenaarsgeslacht levend en gaf er een nieuwe glans aan door haar eigen stoere, vaak harde, maar steeds belangrijke werken. Met haar hielden andere kunstenaars zoals Sluyters, Wiegers, Le Roy, Piet en Matthieu Wiegman de traditie van een gewaardeerde Nederlandse schilderkunst hoog. Willink, Pyke Koch en Raoul Hynckes maakten hun soms angstaanjagend-knappe werken. Charles Eyck bracht met zijn speelse, briljante tekeningen iets van de Franse zwier in onze Nederlandse stroefheid. Men ziet, er werd nog gewerkt en vaak ook bereikte men schone resultaten. Ook de kunstenaars van ‘De Keerkring’ hebben goed werk geleverd, doordat zij niet zich veel lieten horen maar wel de resultaten van hun inspanning en geestdrift toonden. De naam die zij kozen kon daarom ook veelbetekenend zijn. Met ‘De Keerkring’ kan men de gedachte verbinden aan een rijke,

[p. 371]

vruchtbare zomer en aanstonds een overstelpende oogst. De insinuatie was hoopvol, en men vraagt zich af, of aan de verwachtingen, die men mocht stellen is beantwoord. Men kan nu zeggen, dat de leden van deze groep inderdaad mooie dingen hebben gemaakt en dit stemt tot oprechte vreugde.

Toen ‘De Keerkring’ vijf jaren bestond, werd dit bescheiden maar ook vooral sympathiek gevierd door een tentoonstelling van het werk der leden; het sympathieke gebaar lag vooral hierin, dat men ook niet-leden voor deze tentoonstelling had uitgenodigd. Het was de bedoeling, volgens de samenstellers van de catalogus van het 1e lustrum: ‘.... om een overzicht te geven van de volgens ons belangrijkste facetten van de levende Nederlandse Schilderkunst’. Men trad daarmede uit zijn eigen beslotenheid en gaf aan z'n viering een wijder uitzicht. Bij de genodigden trof men toen aan o.a. Peter Alma, Buning, Corneille, Mevr. Bauer-Stumpff, Van Heel, Mevr. Ritsema en Sluyters. Men ziet, eenzijdig was men niet geweest. De tentoonstelling bij het 2e lustrum bracht werk van eigen leden. Namen noemen heeft altijd voor sommigen iets teleurstellends, omdat de niet-genoemden kunnen menen achteloos voorbij te zijn gegaan. Daarom willen wij hier sober zijn in onze opsomming, maar toch mogen genoemd worden Pieter Defesche, Jutta Metzger en bijzonder ook Arie Kater die in zijn mooiste tekeningen herinneringen oproept aan grote Franse meesters als Daumier en Steinlen. Het werk van deze kunstenaars heeft, althans bij mij, de sterkste indrukken achtergelaten. Maar om allen recht te laten wedervaren, verwijs ik met nadruk naar de map met prachtige litho's, die ‘De Keerkring’ bij zijn 2e lustrum uitgaf. Hierin vindt men werk van de meeste kunstenaars uit deze groep en men kan aan deze oorspronkelijke litho's het talent van de kunstenaars keuren en bewonderen. Er zijn prachtige prenten bij, die beter dan woorden pleiten voor de betekenis van deze kunstenaarsgroep.

Bij de beschouwing van het werk, dat ‘De Keerkring’ toont, is het wel duidelijk, dat men de makers ervan kan rangschikken onder degenen, die Scheffler aanduidde met de scheppers van schoonheid, maar waar toch genoeg spontaneïteit aanwezig is om het ook vitale kunst te doen zijn. Hun werk is wel voornamelijk figuratief. Er is bij enkelen een neiging tot abstractie in de zin van non-figuratief. Wij voegen deze opmerking er aan toe, omdat ieder kunstwerk tenslotte abstraheert van de werkelijkheid, die men in het dagelijkse leven meent waar te nemen. Dit geldt voor Figuratieven en Non-figuratieven. Maar dit is een hoofdstuk apart. Uit de aard der zaak zijn in de map geen litho's aanwezig van de beeldhouwers uit deze groep. En zij telt ook dezen onder haar leden. Wij noemen o.a. Nik Jonk, Goortzen de Jong en Karel Pelgrom. Er is veelzijdigheid, grote werkdrift en ontwijfelbaar talent.

‘De Keerkring’ moge zorgen, dat wij bij het noemen van zijn naam altijd denken aan een hartversterkende, vruchtbare zomer, geladen met vitaliteit, niet aan een trieste, dorre winter.