Streven. Jaargang 14

[p. 261]

Historische kroniek
De man van Oudewater
Jacobus Arminius (1560-1960)
P. Kasteel

ALS de messenmakerszoon Jacob Hermans geboren wordt zijn de Nederlanden juist verrijkt met een nieuwe hiërarchie maar staat ook de politieke rebellie voor de deur; als hij nog geen halve eeuw later sterft, is de hiërarchie ondergegaan, zijn de Nederlanden gespleten en begint de republiek der Zeven Provinciën haar précaire, zelfstandige bestaan, gebonden aan de hervormde kerk, die de positie zou innemen van de oude kerk welke eeuwenlang ondergronds zou gaan. Maar in de nieuwe kerk woedden reeds ernstige leerstellige twisten die, gelijk Lipsius had voorspeld, gedurende de met Spanje gesloten wapenstilstand nog heviger zouden ontbranden. Het leerstuk der voorbeschikking vormde de kern van het geding dat naar de vorm liep over het gezag van de kerkelijke belijdenis, maar wezenlijk neerkwam op het moeilijke vraagstuk van de wilsvrijheid ten opzichte van de voorzienigheid Gods.

In deze strijd was Hermans, in de geleerde wereld als Arminius bekend geworden, een centrale figuur. Hij werd geen trouw belijder van de hervormde leer geacht door rechtzinnigen, terwijl een vrijzinnige als Pierre Bayle hem later ver van vriendelijk zou bespreken in de fameuze Dictionaire. De man, die anderen verdragen wilde, werd tenslotte door maar weinigen - doch onder hen waren zeer talentvollen - verdragen. In dit opzicht herinnert hij aan Erasmus, evenals hij afkerig van ‘scholastiek’ en gelijk hij ook optredend als verdediger van de vrije wil. En zoals Erasmus even uitvoerig als geëmotioneerd door Luther werd te woord gestaan, zo zag Arminius zich fel bestookt door de trouwe volgelingen van Calvijn.

De verheviging van de twisten viel samen met een mede door het sluiten van de wapenstilstand ontstane verkoeling tussen stadhouder Maurits van Nassau en Johan van Oldenbarneveldt, de regeringsleider. Barneveldt wilde in kerkelijke aangelegenheden geen wensen toestaan die hij in strijd achtte met het belang van de Staat. Staatsbelang, zoals hij dit zag, schreef hem voor de kerkelijke eenheid onder de protestanten te handhaven en niet te dulden dat een der twistende groepen de andere zou overheersen, laat staan uitwerpen. Voor hem waren trouwens de tegenstanders van Arminius niet degenen, die de offers voor de Nederlandse vrijheidsstrijd hadden gebracht. Bij herhaling verzocht hij de ambassadeur te Londen er de in theologische kwesties zo geïntereseerde koning James op te wijzen, dat de oppositie tegen Arminius vooral voortkwam uit immigrantenkring. Al zei hij er dit in zijn instructies niet bij, de oppositie beschouwde hij als een even gevaarlijke factie als die zich vroeger rond Leycester had gevormd. Voor de raadspensionaris ondermijnde deze oppositie door haar felheid de rust van de nog zo zwakke republiek en doorkruiste zij vanwege haar contacten met de Engelse koning en de Franse hugenoten zijn buitenlandse politiek met het al of niet welslagen waarvan hij 's lands onafhankelijkheid zag gemoeid.

Arminius, als kind door nieuwgezinden geadopteerd, had gestudeerd in Marburg, Leiden en Genève. Hier was hij het al niet eens met Beza, zodat hij als theoloog met voor velen verdachte beginselen predikant werd in Amsterdam.

[p. 262]

Hij wierp zich met Hollandse ijver in de theologische strijd. Zijn Erastianisme verzekerde hem de steun der overheid, zolang Barneveldt de onbestreden nationale leider bleef. De Hollandse theoloog had in Genève luisteren maar ook disputeren geleerd. Heel zijn theologisch werk waarvan zijn kinderen later de Latijnse uitgave bezorgden, lijkt wel een onafgebroken debat. Zijn verklaring voor de Hollandse Staten, zijn uitgebreide apologie, zijn uitvoerig schrijven aan de Haagse ambassadeur van keurvorst Frederik, zijn ‘vriendelijke samenspraak’ met de Fransman Junius, die hij in Leiden zou opvolgen naast diens Vlaamse zwager Gomarus, het uitgebreide antwoord aan de nu onbekende Engelsman, William Perkins, alles draait om dat probleem van vrije wil en uitverkiezing. Wat Arminius daarvan hield zette Vondel, later zelf zo heftig politiek partijganger, in verzen om:

De vrye willekeur, in 't mikken evenschoon
Op 't een en 't ander wit, ons voorgestelt ten toon,
En 't wisselbaer gemoet des menschen zijn dan d'ader
Van 't quaet, in 't overslaen ten quaede: maer de vader
Der goetheit draegt geen schuit, al drijft dees Turksche leer
Den vryen wil, als slaef, tot schennis van zijn' heer.

‘De Turkse leer’, de door Calvijn zo scherp gestelde voorbeschikking, bestreed Arminius eveneens als professor in Leiden. Door zijn politieke benoeming kreeg het gematigder Hollandse element in 1603 voor 't eerst een kans in de theologische faculteit van de jonge hogeschool en Arminius liet zich die niet ontgaan. Disputen waren aan de orde van de dag en de hoogleraar had er geen bezwaar tegen dat zo'n dispuut over het meest omstreden leerstuk eindigde met een beroep op St.-Bernard.

‘Wat de vrije wil doet? Hij redt. Neem weg de vrije wil en er valt niets meer te redden. Neem weg de genade en er is evenmin redding. Geen redding zonder deze twee, want van de een komt de redding en in de andere wordt zij bewerkt. God redt, maar de vrije wil kan slechts gered worden. God alleen bewerkt het heil, maar alleen in vrijheid wordt het aanvaard’. (Disp. 21; het citaat is ontleend aan het begin van St.-Bernard's De gratia et libero arbitrio).

Met Hollandse vasthoudendheid handhaafde Arminius zijn opvatting tegen Gomarus, eens zijn promotor, nu zijn collega, spoedig zijn besliste bestrijder. Beide mannen gaven hun naam aan de richtingen wier aanhangers in onze geschiedenis bekend zijn geworden als Arminianen en Gomaristen. Als Remonstranten en Contraremonstranten brachten zij de strijd over op politiek terrein.

Arminius had gepoogd de strijd te beëindigen vóór deze zulk een dramatische wending nemen zou. In de zeer uitvoerige rede waarmee hij op 8 februari 1606 het Leidse rectoraat neerlegde, bepleitte hij een door de burgerlijke overheid bijeen te roepen synode om tot overeenstemming te geraken. Want de burgerlijke overheid betekende voor hem ook in kerkelijke aangelegenheden het hoogste gezag. Dat was zijn leer over de burgerlijke magistraat (art. 28) en deze leer was de door hem in Leiden verkondigde (Disp. 25).

Ook dit standpunt, voor ons nu zo vreemd, moet in historisch perspectief worden gezien. Wat Arminius verdedigde, was ook de leer van een zo erudiet en Rome zo dicht naderende reformatorische figuur als Isaac Casaubon. Ons lijkt nu de gedachte dat de burgerlijke overheid kerkvergaderingen zou bijeenroepen, een onmogelijke. Maar wij kennen niet meer de oude zekerheid van één door de overheid erkende Kerk, noch beider enge verbinding, terwijl de positie

[p. 263]

van de Paus, nog zo onhelder voor velen in de zeventiende eeuw, veel klaarder is geworden. De opstand der Nederlanden was goeddeels een reactionaire beweging tegen het Habsburgse centralisme. En ook in de reformatie stak een sterk reactionair element. Een uiting ervan was het verzet tegen het pauselijk gezag. Bepaalde verschijnselen in de uitoefening van dit gezag maken dat verzet verklaarbaar. Niemand droomde echter van het rechtmatig bestaan van twee of meer Kerken. Maar het gezag van Rome verwerpend, eiste het ideaal van één Kerk een substituut. Wat lag in onze republiek meer voor de hand dan dat de Staten die de souvereiniteit hadden ‘overgenomen’ van de landsheer, zich ook in het kerkelijke gevoelden als opvolgers van keizer Karel of koning Filips? De bedoeling van een Casaubon of Arminius was niet dat de burgerlijke overheid over kerkelijke aangelegenheden zou beslissen, maar met haar schild beslissingen van kerkvergaderingen zou dekken. Zo raakten de Fransen in hun Gallicanisme verstrikt en scheelde het maar een haar of hun van Rome zo onafhankelijke praktijk haakte perfect in de Anglikaanse Rome verwerpende theorie. Arminius bewoog zich op dat spoor. Koning James van Engeland, ‘de wijste gek der Christenheid’, kon op dit punt gerust zijn over de Arminianen. Maar het was deze theologiserende Stuart, die zich als onfeilbaar wanende defensor fidei ook toezichthouder over het ware geloof in de Zeven Provinciën rekende, weinig duidelijk hoe zulk gezag over de Kerk kon worden uitgeoefend door republikeinen, wier onafhankelijkheid hij nauwelijks erkennen kon en wier provinciale souvereiniteit hem volkomen duister was.

Zelden zijn buitenlandse politiek, inheems constitutioneel recht en godgeleerde vraagstukken zo vervlochten geweest als in de jonge republiek wier bestaan nog altijd bedreigd bleef door de niet te onderschatten macht van Spanje en mede afhing van de goede betrekkingen met de hoven van Frankrijk en Engeland. Arminius kon niet vermoeden, welk lot zijn geestverwanten zou beschoren zijn op de door de Staten bijeengeroepen, namens haar geopende en ook door haar betaalde synode van Dordt. Teringlijder als hij was, had het aanhoudende gedisputeer hem voor zijn vijftigste jaar naar het graf gesleept op 19 oktober 1608; zijn slechts drie jaar jongere tegenstander Gomarus zou hem ruim dertig jaar overleven.

Tot in zijn testament toe toonde Arminius zijn afkeer van Rome. Met alle heftigheid had hij zich heel zijn leven tegen het primaat van de Paus gekeerd; een epicopaals stelsel heeft hij niet verworpen (Dis. 21). Doch ook ten aanzien van de Kerk van Rome was de Hollander afkerig van te radicale Prinzipienreiterei. Hij kon moeilijk alle katholieken, toen trouwens zeker nog de meerderheid zijner landgenoten, geheel als christenen afschrijven en tot grote ergernis van scherpslijpers liet hij de woorden vallen dat ‘God nog geen scheidbrief had gegeven’ aan de Moederkerk. Zulk een schijnbaar slechts theologische uiting had in die tijd ook politieke betekenis, daar zij het tolerantiebegrip raakte en het recht van opstand. Even kwalijk als Oldenbarneveldt zijn verklaring werd genomen dat hij in de rebellie tegen de landsheer geen loutere religiezaak zag, even euvel duidde men Arminius zijn te relatief geachte afwijzing van Rome. Hij verdedigde zich dan ook uitvoerig in een brief, op 24 september 1608 gericht aan de Amsterdamse stadsbestuurder Egbert. Daarin maakt hij onderscheid tussen de volgens hem getyranniseerde katholieken en de paus, die de tyran is, een onderscheid voegt hij er met milde ironie aan toe, dat toch ook Gomarus had gemaakt.

[p. 264]

Leek deze ironie nog in 1727 aan Gaspar Burman, de samensteller van Hadrianus VI, te gevaarlijk? In dit boek treedt Arminius als een der lofredenaars van de Nederlandse paus op met zijn brief aan Egbert, maar het slot ervan is gesupprimeerd. De man van Oudewater laat ook in dit epistel geen twijfel bestaan aan zijn gevoelens over de ‘Roomse Opperpriester’. Maar als hij zich heeft uitgeput in een hele reeks weinig fraaie uitingen aan het adres van de paus en ze ademloos besluit met een etc., haast hij zich eraan toe te voegen dat hij al dit lelijks toch niet zou durven zeggen van een Adriaan van Utrecht - illum ego istis nominibus adpellare non audiam.

Hij kon het blijkbaar niet over zijn eerlijke Hollandse hart verkrijgen tegen beter weten in de nagedachtenis te schenden van zijn vrome landgenoot die nog geen eeuw geleden Paus van Rome was en geloofde maar liever dat deze vermoord werd door de Italianen. Het oordeel over Adriaan moet een der laatste stukken zijn geweest die Arminius schreef.

Noch dit heengaan noch het vrij spoedig daarop volgende vertrek van Gomarus uit Leiden betekenden het einde der theologische twisten. Op de burgerlijke overheid hadden de Arminianen zich beroepen, naar de steun van stadhouder Maurits zagen de Gomaristen uit. Jarenlang duurden de voorpostengevechten, eindigend in ‘de scherpe resolutie’ waarmee Barneveldt dacht de partijen tot coëxistentie in de hervormde kerk te hebben gedwongen. Hij misrekende zich. De sterke arm van de man geworden Maurits, door hem als jongeling opvolger van de Zwijger gemaakt, keerde zich tegen de staatsman. Hij werd de gevangene van de Staten-Generaal, zoals de remonstranten de gedaagden werden op de inmiddels bijeen geroepen synode van Dordt. Op 5 mei 1619 werden zij uit universiteit en kerk gebannen, op 13 mei 1619 viel het hoofd van Barneveldt, op 18 mei volgde de veroordeling van Huig de Groot. Zwaar was Barneveldt aangerekend, de contraremonstranten als vreemdelingen te hebben bestempeld en diep gewond moet Maurits van Nassau zich hebben gevoeld door spotdichten als waarin hij niet slechts met Alva werd vergeleken maar als vreemdeling gedoodverfd.

Het Arminianisme scheen vernietigd. Zelden leek zoveel talent in zo korte tijd met zo weinig moeite overmeesterd. De Dordse synode onder leiding van Bogerman brak het religieuze element in de Kerk, de Haagse rechtbank ad hoc onder leiding van de Voogd begon met een bloedige streep een nieuwe politiek in de staat. De vonnissen in Dordt en Den Haag maakten een einde aan de Erastiaanse droom der Arminianen. De hervormde kerk zou niet onderworpen zijn aan de staat. Maar de vroeg afgeleefde Maurits en de zegevierende dominocratie bleken te zwak om van de republiek een tweede Genève te maken. Arminius' optreden plus het passieve verzet der katholieken verhinderden een compleet calvinistisch succes. De stalen kling kon de Arminiaanse minderheid tijdelijk onderdrukken, maar niet beletten dat zij herrees. Want voor èèn keer toonde Huig de Groot, per boekenkist door de onvergetelijke Elsje van Houwelingen uit zijn levenslang gevang ontvoerd, dat hij niet alleen Ad Pacem schrijven kon, maar stond hij als vrij man uit Parijs de overwinnaars te woord in zijn Verantwoordingh (1622). Het boek kostte hem blijvende ballingschap maar werd de klaroenstoot voor de neergeslagen remonstranten. Zoals de Calvinisten de georganiseerde stoottroepen leverden tijdens de opstand tegen Filips, zo werden nu de Arminianen de spits van staatsgezinden, van patriotten, van liberalen.

Zij werden de heersers in twee stadhouderloze tijdperken en de tijd kwam dat

[p. 265]

de laatste stadhouder verdween. Een Lutheraan Thorbecke die aan ware calvinisten de herboren Barneveldt leek, schrapte met katholieke steun alle contra-remonstrantse suprematie uit ons staatsrecht. Snel herwonnen de Arminianen terrein. Het staatsgezinde element werd het heersende in de liberale partij en kreeg, voor zover remonstrants, vrij sterke invloed in de universiteiten. Overmoedig geworden diende het zich aan als ‘het denkend deel der natie’, waande zich meerderheid en verklaarde aggressief dat de minderheid, vlieg die de zalf bedierf, maar onderdrukt moest worden. Die fatale vergissing in de werkelijke politieke machtsverhoudingen werd de factie wederom noodlottig. Zij dreef calvinisten en katholieken hier opeen, zoals neo-Erastianisme een halve eeuw eerder Belgische liberalen en katholieken in elkaars armen had gejaagd. In beide gevallen leidde samengaan tussen zo verschillende groepen tot de vorming van de geestelijk pluriforme rechtstaat.

Wellicht nergens werd de strijd tussen geestelijke vrijheid en Erastianisme zo bitter gestreden als in Nederland. De vrije school werd hier de inzet voor de politieke strijd, die zijn hoogtepunt bereikte toen de calvinist Kuyper het monopolie van universitaire keuring aan de burgerlijke overheid ontnam. Dat was een zware slag voor het oude Arminiaanse ideaal, al lag deze ontwikkeling juist in de lijn van de Arminiaanse eerbied voor de persoonlijke conscientie, die staatssuprematie verwierp. Deze tegenstelling ligt ook in de gedachte van Arminius zelf. Een Groen van Prinsterer zag het Arminianisme als een beweging die gelijkelijk naar Rome en de revolutie leidde, zonder zelf zich ooit bewust te schijnen van de oorzaak der tegenspraken die anderen in zijn opvattingen meenden te zien.

Arminius is voor veruit de meeste Nederlanders slechts een naam. Wie zijn Opera Theologica nu ter hand neemt, ziet in de schrijver eerder een protesterende katholiek dan een romaniserende protestant. Zo heeft de gedachte kunnen post vatten dat hij niet slechts de terugkeer naar Rome van zijn boezemvriend Bertius en van Oldenbarneveldts zoon en de zo sterk roomse neigingen van Hugo de Groot heeft beïnvloed, maar ook de overgang van tal van bekende Nederlandse figuren naar Rome in de tweede periode van de zeventiende eeuw. Het enige dat men veilig stellen kan is, dat de op leven en dood gevoerde godsdiensttwisten tussen de protestanten de wederopluiking van de katholieke Kerk in Nederland hebben begunstigd.

Veel sterker lijkt Arminius' invloed geweest op de na hem komende vrijzinnige richting. Deze ziet in hem haar voorganger, hoe moeilijk dit vaderschap een huidige lezer van zijn werk ook bewijsbaar lijkt, want hij was een orthodox man, al gingen zijn leerlingen reeds spoedig verder dan hij durfde gaan, en voerde ook hier het subjectivisme tot verflauwing van de door de traditie gestelde grenzen.

Arminius blijft een der merkwaardigste figuren uit onze geschiedenis. Zelden heeft een zo gematigd man zoveel hartstocht ontketend en zoveel talent aan eigen, weinig oorspronkelijke persoonlijkheid gehecht. Men kan hem niet noemen zonder te denken aan onze geniaalste jurist. Het tragische einde van onze grootste staatsman is zonder Arminius onverklaarbaar. Vondel kan niet geheel gelezen worden zonder de theoloog te kennen. En ook Rembrandt betreedt dit toneel: hij schilderde Barneveldts vrouw en Uytenbogaert, Maurits' ‘hoftrompetter’ en Arminius' mentor.