Streven. Jaargang 14

[p. 181]

Brief uit Jordanië
De wording van een jonge staat
J. de Wit

HEEL geschikt als introductie tot dit land van het Midden-Oosten is een beschouwing van de landkaart. Allereerst dan frapperen ons de rechte lijnen van de meeste van zijn grenzen. Zij doen vermoeden dat hun ontstaan meer te danken is aan overwegingen rond een recente conferentietafel dan aan een eeuwenoud proces waarin een bevolking haar eigen zelfstandigheid verovert. Inderdaad dankt de staat Jordanië zijn oorsprong aan een conferentie gehouden in Cairo in 1921, bij welke gelegenheid de Engelsen de enigszins chaotische situatie van na de eerste wereldoorlog opnieuw in studie namen. De Turken immers die het Arabische schiereiland eeuwenlang ‘beheerden’, hadden zich na de nederlaag van 1918 in hun stamland teruggetrokken. Het aldus ontstane vacuum werd opgedeeld in invloedssferen tussen Engeland en Frankrijk. Toen in het jaar 1921 Emir Abdullah uit Mekka was verdreven en in Jordanië met eerbetoon werd begroet, grepen de Engelsen deze gebeurtenis aan om een bestuursvorm van groter bestendigheid te creëren: het emiraat Transjordanië werd opgericht, hetgeen het begin werd van de Hasjemitische dynastie.

De onvaste zelfstandigheid van de pasgeboren staat deed Emir Abdullah streven naar vereniging van zijn gebied met Syrië, waarmee zijn land zowel geografisch als etnologisch een innige overeenkomst vertoont. De Fransen verlieten Syrië echter eerst na de tweede wereldoorlog, terwijl de recente, haastige vereniging van Syrië met een ander Arabisch land de plannen tot eenheid van Jordanië en Syrië naar lange datum verschuift. De verhouding tot de zuidoostelijke buurstaat Saoudië-Arabië, waar de Wahabieten het heft in handen hadden, dezelfden die de Hasjemieten uit Mekka verdreven hadden, was aanvankelijk méér dan koel. Nog in 1925 werd een grootscheepse plundertocht van duizenden Wahabitische ruiters, welke de hoofdstad Ammân en het koninklijk paleis ten doel had, nog maar juist op tijd tot staan gebracht door de Engelsen die over moderne wapenen beschikten. De gezamenlijke belangen bracht deze landen echter nauwer tot elkaar, zodat het mogelijk was dat in 1957 de huidige vorst Hussein de hoofdstad Riyadh bezocht voor een bezoek aan koning Saoud. Een verbond met Irak bleef van kortstondige aard, wegens de omwenteling in dat land die generaal Kassem aan het bewind bracht.

Na de tweede wereldoorlog voegde Abdullah het Palestijnse gebied langs de rivier de Jordaan aan het emiraat toe; het emiraat Transjordanië noemt zich voortaan het koninkrijk Jordanië. In 1948 brak de Joods-Arabische oorlog uit, die in Jordanië méér veranderingen heeft teweeggebracht dan in enig ander Arabisch land. Niet alleen kartelde de westelijke grenslijn hevig, maar tevens verdubbelde de bevolking door het toestromen van de Palestijnse vluchtelingen. Deze nieuwe bevolkingsgroep vormt niet slechts een probleem voor de hulp van internationale lichamen zoals de UNWRA. De Palestijnse Arabieren behoren tot de meest ontwikkelde Arabieren: hun aanwezigheid betekent een pressie op de meer landelijke bewoners van Jordanië. Verdreven van hun land en hun bezittingen onderhouden zij een grote vijandschap jegens de nieuwe bewoners van Israël. Men kan zich in het Westen nauwelijks een denkbeeld vormen van de haat der Arabieren ten opzichte van de Joden. Weinig geïnstrueerd als zij zijn, beschouwen zij Hitler daarom als hun grote weldoener....

[p. 182]

Zoals wij boven hebben gezien, vervulden de Engelsen een gewichtige rol in de vorming van de jonge staat Jordanië. Het concept van de grote Lawrence van Arabië, die in de eerste wereldoorlog in de strijd van de Arabieren tegen de Turken ondernam hen te leiden op de weg naar zelfstandigheid, vond zo een partiële vervulling. De Engelsen zijn echter ook niet weg te denken in de verdere ontwikkelingsjaren. Onontbeerlijk was de jaarlijkse financiële bijdrage van Groot-Brittannië, grotendeels bestemd voor het leger. Orde en veiligheid waren een conditio sine qua non voor de nieuwe politieke eenheid: geen sinecure in een gebied van een legendarische onveiligheid. Onder leiding van de Engelse officier Peake werd een begin gemaakt met wat later zou uitgroeien tot het bekende Arabische Legioen.

Om in te zien hoezeer stabiliteit een eis is in dit land moet men weten dat Jordanië uiteenvalt in twee ongelijke delen. Een westelijk min of meer bergachtig deel waarin juist voldoende regen valt om landbouw niet onmogelijk te maken; een groter gebied in het oosten van oudsher in bezit van de als nomaden levende Bedouienen. Nu stond bij deze laatsten roof aangemerkt als een verdienstelijke en onderhoudende bezigheid in hun moraal: zij hadden de gewoonte om door plundertochten een substantiëte bijdrage te zoeken voor hun uiterst karig levensonderhoud. Met name de sedentaire bevolking die door hen, een volk van kameelruiters, veracht werd, moest het hierbij ontgelden. Op den duur ontstond er een toestand waarbij een jaarlijkse schatting een zekere, hoewel geen absolute garantie betekende tegen de periodieke overvallen. Onder deze omstandigheden bleven het landbouwareaal klein en de dorpsbewoners behoeftig. Voor een staat echter is een landbouwende bevolking - die belasting op kan brengen - van veel vitaler belang dan een woestijn, dun bevolkt door oorlogszuchtige en beweeglijke Bedouienen. Peake Pasja stelde derhalve paal en perk aan de knechting van de boerenbevolking, hetgeen het gelukkige resultaat had dat het bebouwde areaal zich uitbreidde en nog steeds in omvang toeneemt. Men geeft zich weer rekenschap van de vroegere betrekkelijke welvaart onder de Romeinen - die eveneens een krachtig leger handhaafden - en men krijgt weer aandacht voor de in puin gevallen irrigatiewerken uit die tijd.

Na de vereniging van Cis-Jordanië met Trans-Jordanië en vooral na de toevloed van de Palestijnse vluchtelingen heeft deze tegenstelling de vorm aangenomen van een oppositie van Palestijnen en Jordaniërs. Zoals de grote kenner en vriend van Saoudië-Arabië, de Engelse schrijver Philby, opmerkt, is de aanwezigheid van de veel meer gecultiveerde Palestijnse Arabieren voor het land wellicht wel een aanwinst, maar tevens een voortdurende bron van onrust. Hun eis tot groter medezeggingschap in het bestuur doorbreekt de monarchale regeringsvorm die in de tijd van koning Abdullah sterk patriarchale trekken toonde. Hussein die in 1953 Abdullah opvolgde, gaf in grote mate toe aan hun eisen. Het partijenstelsel ontwikkelt zich; de Engelsen die ingevolge een verdrag troepen in het land handhaafden en ook overigens een belangrijke vinger in de pap hadden, werden naar huis gestuurd. Het groeiend nationalisme kon de aanwezigheid van de vreemdelingen niet meer dulden. Daarmee werd echter de economie in gevaar gebracht: wie zou het groeiend nationaal deficit aanvullen?

Want in de loop der jaren is de economische positie hachelijk gebleven. Een rapport over de mogelijkheden tot industriële ontwikkeling, uitgaande van een UNO-organisatie, spreekt zich niet optimistisch uit: er valt kortweg weinig of niets te ontwikkelen. Boringen naar olie, onder meer verricht door Philips tussen

[p. 183]

Karak en de Dode Zee, leverden niet veel op. Onder dwang van de omstandigheden heeft het land de Eisenhower-doctrine aanvaard, aarzelend, vanwege de niet onduidelijke politieke eisen die aan de economische hulp gekoppeld zijn. De Amerikanen zijn niet geliefd, maar men kan hun hulp niet missen. Point IV heeft een aantal werken ondernomen, waarvan men nu reeds de concrete resultaten kan aanschouwen als men het land binnenkomt: een uitstekende weg verbindt sinds kort de hoofdstad Ammân met het noorden, alsook met Jerusalem. Aan de lange weg die de hoofdstad zal verbinden met zijn enige zeehaven Aqaba, in het zuiden aan de Rode Zee, wordt hevig gewerkt, zoals trouwens ook aan de haven zelf, die haar inwonerstal sterk ziet aanwassen. De fosfaatindustrie aan de Dode Zee is zonder twijfel van belang. Het tourisme naar het Heilig Land vermeerdert zeker de nationale deviezen. Een aanzienlijk deel van de bevolking is op een of andere wijze betrokken bij het leger dat tot het beste wordt gerekend van alle Arabische landen; van grote betekenis voor de ontwikkeling van het land, eist het echter tevens een aanmerkelijk deel der inkomsten voor zich op. Al met al is het te vrezen dat het land het ook in de toekomst voornamelijk zal moeten stellen met zijn landbouw, door het waterarme klimaat aan beperkingen gebonden. De noodzaak tot het aanvaarden van financiële hulp brengt een voogdijschap met zich mee, die het sensibele nationale sentiment niet weinig krenkt. De toestromende miljoenen kweken een soort kunstmatige bedrijvigheid, die het nadeel heeft de zelfwerkzaamheid - bij de Arabiren een precair punt - te verlammen, en een eisende houding aan te moedigen.

De politieke bedrijvigheid in de vijftiger jaren bedreigde tenslotte het bestaan van de monarchie. Vooral na de Suezkwestie keerde men zich af van het Westen; een belangrijke groep zocht toenadering tot Egypte en Syrië. In 1956 had een aanval plaats op de christenen in Madaba. In dat jaar worden de interne moeilijkheden accuut; achter elkaar vluchten twee legercommandanten naar Damascus. Tenslotte deed koning Hussein een beroep op het volk. De politieke vrijheid wordt sterk besnoeid. De niet talrijke Majali-stam uit Karak en omgeving, wiens chefs tijdens de politieke onlusten trouw gebleven zijn, krijgt een zeer grote plaats in geheel het regeringssysteem. Evenals andere Arabische staten geeft ook Jordanië blijk van nog weinig rijp te zijn voor een meer democratische besruursvorm. Leger en politie houden het land krachtig in de hand en verzekeren aldus de zo broodnodige stabiliteit. De invloed van het onderwijs en de uitgebreidere communicatiemiddelen bereiken echter meer en meer alle bevolkingslagen; zeer veel studenten bezoeken buitenlandse universiteiten; het nog steeds strakke stamverband wordt losser. Op den duur zal derhalve het strakke bewind wat moeten inbinden; laat ons hopen dat dit zal gebeuren op een tijdstip dat de economische situatie rooskleuriger is.

Zijn nog korte geschiedenis overziend is men geneigd te denken dat Jordanië bestemd is op den duur in een grotere eenheid op te gaan. Franse schrijvers laten zich soms laatdunkend uit over de politieke eenheid die Jordanië heet; zij schrijven zijn bestaan toe aan een handige Engelse manoeuvre. Gaarne vergeten zij hun eigen rol in Syrië, waar zij spoediger dan de Engelsen in Jordanië verdreven zijn en waar zij nu nog ernstig gehaat worden. Al met al is men gerechtigd aan de Engelsen een grotere politieke wijsheid toe te schrijven. In deze jonge staten waar het imperialisme dagelijks voor de radio en in de dagbladen wordt uitgekreten, is een oppositie tegen de vroegere ‘beschermheren’ een noodzakelijke fase voor de prille zelfbevestiging. De weg naar de zelfstandigheid verloopt nu

[p. 184]

eenmaal niet 20 vreedzaam en zonder schokken als men wel zou wensen. Glubb Pasja, de invloedrijke Engelse chef van het Arabisch Legioen, werd op smadelijke wijze naar huis gejaagd; de erkenning van zijn ontegenzeggelijke capaciteiten op dit tijdstip is geheel onverenigbaar met het opvlammend nationaal sentiment. Zal de grotere eenheid waar Jordanië, gezien zijn betrekkelijk zwakke zelfstandigheid, op aangewezen is, de Arabische Liga heten? Men vergadert er met veel enthousiasme; de jongste conferentie dateert van 22 augustus, bijeengeroepen buiten de gewone vergaderingen die in oktober beginnen. Terecht heeft men opgemerkt dat de punten tien jaar geleden ook al op het programma figureerden: de hulp aan Algerije tegen de Fransen, vervolgens de interarabische betrekkingen, en tot slot de altijd dankbare kwestie Palestina. Het eerste punt werd geblokkeerd door een veto van de kant van de Libanese republiek en van Marokko; bij het volgende programmapunt zocht men olie op de golven te gieten van de venijnige pers- en radiocompagne die sinds jaar en dag tussen Jordanië en Egypte aan de gang is. Ernstige onenigheid komt aan het licht bij punt drie: het oprichten van een palestijnse staat. Het betreft het gebied dat ten westen van de rivier de Jordaan ligt, maar omdat zulk een gebeurtenis de vereniging van Cis-Jordanië met Trans-Jordanië weer ongedaan zou maken, is het wel duidelijk dat de Hasjemitische monarchie van Jordanië geen oren voor dat voorstel heeft. Een dusdanige verzwakking van de Jordaanse staat is de nabuur niet onwelkom. Met een vage verwijzing naar een comité die de zaak weer eens zal bestuderen, is de conferentie uiteengegaan.

Als een soort affirmatie van de boven geschetste inwendige moeilijkheden komt het bericht van de moord op de Jordaanse Eerste Minister, Hazzaa Majali. De explosie van de tijdbom die aan elf personen het leven kostte en vele anderen verwondde, viel juist na het beëindigen van de conferentie van de Arabische Liga; vanzelfsprekend werd er verband gezocht. De moeizaam verbeterde betrekkingen tussen Jordanië en de Verenigde Arabische Republiek (Egypte en Syrië) veranderden terstond. Ammân aarzelde geen ogenblik, maar beschuldigde zonder omwegen de V.A.R. Buitenlandse kranten lieten niet na op te merken dat het niet per se noodzakelijk is de oorzaak van de moordaanslag buiten de grenzen te zoeken: het Majali-gouvernement regeerde over een meerderheid van Palestijnse Arabieren, wier ontevredenheid met de gang van zaken algemeen bekend is. De daders schijnen de wijk genomen te hebben naar Damascus, een weg die overigens gebruikelijk is bij degenen die de woede van de overheid in Jordanië duchten. Het geweld van de ontploffing - meer dan 50 kg dynamiet werden gebruikt - doet niet slechts de grondvesten van de jonge staat Jordanië schudden, maar veegt ook de eventuele resultaten van de jongste conferentie van de Arabische Liga van de kaart. En dit terwijl men opnieuw tracht bevestiging van het statuut van de Arabische Liga te verwerven als een soort regionaal lichaam van de UNO. Maar er is een begin gemaakt.

Christenen van diverse riten vormen een kleine hoewel kwalitatief belangrijke minderheid. Na de onlusten van Madaba sprak de koning zich duidelijk uit voor een co-existentie tussen de godsdiensten. Ook hier doet zich de invloed van het onderwijs gevoelen. De vroegere xenofobie die de vreemdeling verdreef op grond van zijn niet-islamiet zijn, maakt geleidelijk aan plaats voor een van een ander gehalte: het godsdienstig onderscheid wordt minder belangrijk, wellicht kan men spreken van een toenemend godsdienstig indifferentisme.