Streven. Jaargang 14

[p. 173]

Toneelkroniek
Toneel in Nederland
Jan Ros S.J.

Nederlandse Comedie: Vondel, Gijsbreght van Aemstel en Joseph in Dothan; Harry Mulisch, Tanchelijn; Georges Neveux, De Dievegge van Londen; Augustin Moreto y Cavana, Donna Diana. Haagse Comedie: Shakespeare, Winteravondsprookje; Fritz Hochwälder, De Herberg; Anton Tsjechow, De Kersentuin; Peter Shaffer, Etude voor één hand; 2 × Bonaparte (Bernard Shaw, De man van het noodlot en Jean Anouilh, De honderd dagen); Sacha Guitry, Jaloezie. Rotterdams Toneel: Shakespeare, Het spel der vergissingen; Anton Tsjechow, De Meeuw; Max Croiset, Kettingreactie; Lionel Hale, Wie het eerst lacht.... Theater: Ray Lawler, De zomer van de zeventiende pop; Dimitri Frenkel Frank, Blaffen tegen de maan; Lillian Hellman, De kleine vossen; Eugène Ionesco, Onbezoldigd moordenaar. Ensemble: Ugo Betti, De vluchtelinge; Lo van Hensbergen, Het Tuinfeest; Gabriël Aroût, Mijnheer die en die. Puck: Erwin Sylvanus, Korczak en de kinderen; John Mortimer, De pro Deo zaak en Wat vertellen we Caroline?; Tennessee Williams, Verleden zomer....

WAT bij het toneel te Antwerpen geldt voor de seizoenopening (Streven, augustus-september 1960, blz. 1073), gaat in Nederland enigszins op voor Nieuwjaarsavond. De Haagse Comedie immers schijnt er bijna een regel van te willen maken om dan een stuk van Shakespeare te brengen. Dit maal was de keuze gevallen op Winteravondsprookje, een van de laatste werken van de dichter, een romantisch sprookje, spel van de tijd, stralend van poëzie. De onstuimige jeugd wordt even nadenkend en ernstig, het leed van de ouderen voert tot wijze berusting en rijpe vreugde, zodat verzoening de boventoon behoudt. De voorstelling van dit moeilijk te spelen stuk vertoonde levendige en gevoelige accenten, maar de pastorale bleef zeer rommelig. De nadelen van een buitenlands regisseur kwamen meer naar voren dan de voordelen.

Voor het Rotterdams Toneel was Shakespeare deze avond een uitkomst in de letterlijke zin van het woord. Het oorspronkelijk plan was geweest Cyrano de Bergerac van Rostand te brengen. Toen dit onmogelijk bleek, viel de keuze op Het Spel der Vergissingen, een van Shakespeare's eerste en kortste stukken, dat zonder de naam van deze dichter waarschijnlijk nooit zo populair zou zijn geworden als het is geweest en nog is. Deze elementaire geschiedenis van twee paren tweelingen en de vergissingen, die daarvan het gevolg kunnen zijn, blijft blijkbaar nog steeds zeer genietbaar, verheugend in een tijd waarin vooral ‘beklemmend’ een geliefd adjectief voor het toneel is geworden. Ton Lutz bracht het stuk in de stijl van een komedie uit de tweede helft van de negentiende eeuw, dwaas-overdreven, druk door de vele regie-vondsten, met de volle nadruk op de kluchtelementen, zeer fleurig aangekleed. Alles zeer plezierig, maar soms wat weinig Shakespeare. Ook het gezelschap Arena speelde hetzelfde stuk onder de vindingrijke regie van Erik Vos op meer traditionele wijze.

Dit gezelschap, dat vooral voor scholen optreedt, speelde ook Joseph in Dothan, waarmee het boven zijn kunnen greep. Een boeiende, levendige en indrukwekkende opvoering gaf de Nederlandse Comedie van dit stuk, met zijn genuanceerde karaktertekening een van Vondels meest dramatische werken,

[p. 174]

waarin deze Hollander het leed van het gezin behandelt. Een bijzonder geslaagd decor, snel tempo en beheersing van het vers maakten de voorstellingen na een moeilijk begin tot een verheugend succes, dat Johan de Meester bemoedigen zal in zijn lang gekoesterd plan naast de Gijsbreght van Aemstel jaarlijks ook een ander Vondelstuk te spelen. Voor een toneelfeest zorgde dit gezelschap, dat overigens niet op een zeer geslaagd seizoen kan terugzien, ook met Donna Diana van Augustin Moreto y Cavana, een eenvoudig spel van liefde en spot, waarin Don Pedro de vrouw, die van een huwelijk niet wil weten en voor aanbidders ontoegankelijk is, met haar eigen wapens bestrijdt en daarin dan haar meester blijkt te zijn. Puntige tekst, zwierig spel, prachtige vertaling en aankleding maakten deze Nederlandse bijdrage tot het Holland Festival tot een verdiend succes met de traditionele voorstelling van Elckerlyc en Colijn van Rijssele's De Spiegel der Minnen, in de bewerking en onder regie van Fred Engelen gespeeld door het Nationaal Toneel van België. De overige vrij talrijke toneelbijdragen tot dit Festival bleven in waarde ver achter bij deze opvoeringen.

Bij de Sjarow-traditie die in ons land is ontstaan was het te verwachten, dat de herdenking van Tsjechow's honderdste geboortedag zou worden gevierd. Uit dit toneel hebben wij het Rusland rond de eeuwwisseling leren kennen, ten ondergang gedoemd, levend in verveling, leegheid en een tevergeefs zoeken naar een doel voor het bestaan. In deze stukken gaat het niet zozeer om de handeling als om de onderstroom van de simpele dingen die er gebeuren. Weinig hartstochten bewegen deze mensen, maar veel emoties. Zijn werken, vol van een voor ons vreemde melancholie, is de schrijver hardnekkig blijspelen blijven noemen. De Nederlandse Comedie gaf weer de bijna volmaakte voorstelling van Oom Wanja, die wij reeds vroeger van haar zagen. Met voor een groot deel andere spelers en vele andere nuances speelde de Haagse Comedie opnieuw De Kersentuin even verrukkelijk als acht jaar geleden. Het Rotterdams Toneel tenslotte bracht De Meeuw, met vele voortreffelijke prestaties, maar zonder voor het geheel de betovering te bereiken, die een stuk onder regie van Sjarow kan wekken.

Anecdotes rond dezelfde geschiedkundige figuur geven Shaw en Anouilh, de eerste in zijn in 1896 geschreven De Man van het Noodlot, een romantische spionagegeschiedenis met geestige, spitse conversatie, de tweede met De honderd Dagen, waarin Napoleon tussen Elba en Sint-Helena met bewuste theatraliteit zijn ‘exit’ nog eens komt overdoen, bitter dikwijls en cynisch. De sterkste scène uit het stuk is het tweede bedrijf, zoals ook van Paul Steenbergens twee Bonapartes zijn Lodewijk XVIII het beste was. Lachend-cynisch is Guitry, volgens wie de deugd niet beloond wordt, maar het kwaad succes heeft. Zo is in zijn Jaloezie (1915) hoofdpersoon de man, die zijn vrouw niet vertrouwt, terwijl hij zelf in huwelijkstrouw is tekort geschoten, en door zijn achterdocht haar zover brengt dat zijn jaloezie reden van bestaan krijgt. De Haagse Comedie gaf een zeer amusante voorstelling van dit stuk vlot boulevardtoneel, wat simpel misschien voor de hedendaagse smaak. Een sterk speelstuk, soms wat melodramatisch, bleek nog altijd De kleine Vossen (1939) van Lillian Hellman. Onbarmhartig tegenover hun omgeving, zijn de leden van de familie Hubbard dit minstens even sterk tegenover elkaar en het ergst van allen Regina, die de rest van de familie in haar macht heeft. Deze rol was gekozen om Caro van Eyck te huldigen bij gelegenheid van het uitreiken van de Theo Mann-Bouwmeesterring. Velen hebben het geen gelukkige keuze gevonden, maar wilde men het

[p. 175]

doen naar aanleiding van een modern stuk, dan kan zij voor deze actrice, die op de eerste plaats tragedienne is, geschikt worden genoemd.

Lillian Hellman is ongeveer de eerste geweest die ons op het toneel heeft laten kennismaken met de in het algemeen nogal vreemde en weinig sympathieke bewoners van de zuidelijke staten der U.S. Tot ziektegevallen over tegennatuurlijke neigingen in geperverteerde mensen groeien dergelijke stukken uit bij Tennessee Williams, waarbij Freud voortdurend over de schouder kijkt en Grand Guignol de achtergrond vormt. Verleden Zomer... is in dit genre een onzindelijk hoogtepunt. Het is jammer dat Henny Orri in een dergelijk ziekelijk bedenksel bewijzen moest, welk een groot toneelspeelster zij is. De Vluchtelinge van Ugo Betti heeft ons niet duidelijk kunnen maken, waaraan deze in ons land vrijwel onbekende Italiaanse toneelschrijver zijn grote naam te danken kan hebben. Een uiterst nevelachtige poging in een ideeënspel de grote strijd tussen God en duivel te schilderen kan ons hoogstens leren, dat de schrijver wel iets te zeggen heeft, maar er niet in geslaagd is om het te zeggen. Hetzelfde ongeveer schijnt men te kunnen zeggen over De Herberg van Fritz Hochwälder, dat ook in een ‘herziene’ opvoering bij de Haagse Comedie geen succes werd. De eenvoud van een oprecht stuk treft men hier aan naast langdradig en breed uitgewerkte symbolische figuren in een geheel dat weinig boeiend geworden is en met zijn vraagstukken van recht en macht, schuld en boete wazig blijft. Een misschien niet onbelangrijk stuk, dat of de juiste vorm of de goede voorstelling niet heeft kunnen vinden.

Etude voor één hand van Peter Schaffer brengt vijf speelbare rollen en daar is door de Haagse Comedie geweldig gebruik van gemaakt in een uitstekende voorstelling, die de zwakke kanten en de ongeloofwaardigheid van het stuk deed vergeten. De schrijver van dit werk, waarin door de komst van een vreemd element de spanningen en complexen in een gezin tot uitbarsting komen, lijkt bekwaam maar onrijp. Met Korczak en de Kinderen van Erwin Sylvanus heeft Puck een aangrijpend stuk tijdstoneel gebracht, dat berust op een ware geschiedenis die zich bij de Jodenvervolging in Warschau onder de oorlog heeft afgespeeld en in de gaskamers eindigde. De vorm waarin de jonge Duitse schrijver dit verhaal heeft behandeld, herinnert aan het expressionisme, maar is hier zinvol, omdat het onderwerp niet meer behoeft, misschien zelfs niet meer verdraagt. Dit eerlijk getuigenis werd door de vijf spelers met voile overgave, toewijding en geloof in wat zij deden gebracht en liet niet na diepe indruk te maken.

De blijspelen, die dit seizoen voor het eerst werden gespeeld, kunnen kort worden behandeld. Al was de voorstelling van De Dievegge van Londen van Georges Neveux dan ook een wereldpremière, het bleef om stuk, en ook grotendeels om spel, een minderwaardig geval. Ray Lawler's De Zomer van de zeventiende Pop was waarschijnlijk het eerste Australische toneelstuk dat ooit in ons land is opgevoerd, maar deze slechte en voor ons ongeloofwaardige Heyermans doet niet naar meer verlangen. Wat vlotter, maar niet meer dan een plezierige avond, waren de verwikkelingen rond huwelijkstrouw en speculatie met aandelen in Wie het eerst lacht... van Lionel Hale. Maar het had ook geen pretentie. Een aardige vertoning in sterke bezetting gaf de originele variatie op het dubbelgangermotief in Mijnheer Die en Die bij Ensemble.

Met Ionesco's Onbezoldigd Moordenaar bracht Theater het eerste avondvullende stuk van deze schrijver, dat niet in staat bleek een avond te vullen. De

[p. 176]

wanhopige en tevergeefse strijd van de kleine man tegen het kwaad in de wereld weet de machteloosheid soms beklemmend te geven, maar allerlei onnodige herhalingen, uitweidingen en tussenvoegsels brengen een groot gebrek aan eenheid van stijl aan het licht en werken daardoor irriterend, vooral ook omdat zij ondramatisch zijn en de indruk maken van gezochtheid en aanstellerij. Een bijzondere prestatie leverde Bernard Droog in de hoofdrol. Lang en langdradig was ook de hoofdindruk van twee stukken van Mortimer door Puck gespeeld. Te veel moet dit werk het hebben van één aardige vondst: de ‘omgekeerde’ situatie, waardoor voortdurend het tegenovergestelde gebeurt van wat men in de gegeven situatie verwachten zou.

Van de Nederlandse stukken heeft een ogenblik Tanchelijn van Harry Mulisch het meest de aandacht getrokken. Deze ‘Kroniek van een ketter’, ‘geen historisch toneelstuk in vijf bedrijven’, dat een aantal godslasteringen bevat, beledigingen voor katholieken en een paar scènes die voor elk eerlijk en weldenkend mens pijnlijk zijn, is geschreven ‘in opdracht van de stad Amsterdam’ en beloond met f 1500. -. Overigens probeert het sensatie uit de zonde te trekken en speelt met termen en begrippen, die de schrijver blijkbaar zelf niet begrijpt. Verontrustend is dit allemaal niet. Het Katholicisme heeft wel degelijker en verstandiger aanvallen overleefd. Veel verontrustender is het dat de kritiek in het algemeen bijna niet tot de ontdekking is gekomen, dat de schrijver van toneel zeer weinig verstand blijkt te hebben.

Dat goede bedoelingen voor een toneelstuk niet genoeg zijn heeft Kettingreactie van Max Croiset bewezen. Vage redeneringen, onwaarschijnlijke situaties, overbodige nevenfiguren en een gezocht gegeven hebben verhinderd, dat hier van een geslaagd werk kan worden gesproken. In Blaffen tegen de Maan heeft Dimitri Frenkel Frank een aantal kleurige typen Nederlanders eenvoudig en menselijk gegeven en enkele karakters goed getekend, maar geen bevredigend slot kunnen vinden van zijn verhaal, waarin de vader-zoon verhouding, tegenwoordig zo geliefd, een hoofdrol speelt. In het verloop van het stuk bemerkt de zoon dat hij een even grote zwakkeling is als zijn vader. Zij ‘blaffen beiden tegen de maan’. Het Tuinfeest van Lo van Hensbergen is zeer uiteenlopend beoordeeld. Zeker is het even goed of zelfs beter dan vele buitenlandse stukken die onze planken bereiken. Eerst krijgt men de indruk van een gezellig familieblijspel, toneelsituaties zijn aanwezig, enige karakters boeiend getekend en de dialogen zijn soms zeer goed. Halverwege echter duiken quasi-diepzinnige problemen op, die voeren tot langademige gesprekken en een vage oplossing. De voorstelling was zeer levendig.

Op bijzonderheden in de stukken zelf en in de opvoeringen is in dit korte - en late - overzicht in het algemeen niet ingegaan. Dikwijls hebben hele voorstellingen of individuele prestaties aan een stuk meer eer bewezen dan het toekwam en het meer succes bezorgd dan het verdiende. Want er kan van een zekere armoede vooral in het moderne repertoire worden gesproken. Gevaar blijft er ook voor geleidelijke daling in het niveau van het spel, als b.v. de spreiding van de aanwezige krachten te groot wordt of al te veel veranderingen de bestaande homogeniteit van een of andere groep bedreigen. En de vraag blijft of het nodig is dat vele gezelschappen zulk een uitgebreid repertoire moeten brengen, wat noodzakelijkerwijze het kiezen van weinig geslaagde en zeer onbelangrijke stukken met zich meebrengt.