Streven. Jaargang 14

[p. 70]

Geschiedkundige kroniek
Kosmetische chirurgie of chirurgische oorkondenvervalsing?
Geerto Snyder

TEGENWOORDIG vindt men in alle grote steden discrete klinieken, waar chirurgische specialisten minder fraaie neuzen of oren en andere onvolmaaktheden in het uiterlijk, welke de spiegel hun bezitters en met name ook hun bezitsters verraadt, in orde brengen en vaak zelfs tot verfraaiingen omtoveren. Nauwelijks zichtbare littekens verraden slechts de kenner, dat de kunst hier de natuur te hulp is gekomen. Deze plastische chirurgie dankt grotendeels haar ontstaan aan de moderne oorlog: de afgrijselijke verminkingen maakten voor de aldus verwonden, ook al bleef hun leven gespaard, de omgang met hun medemensen tot een psychische kwelling. De moderne chirurg heeft, door zijn kunstvaardige operaties, hun dikwijls levensvoorwaarden, die verloren schenen te zijn, teruggeschonken. De verminkten - ook ongevallen in het bedrijf of door het verkeer konden de oorzaak zijn - kunnen zich weer zonder schroom onder hun medemensen vertonen.

Ongetwijfeld behoort deze geraffineerde tak der chirurgie tot wat Prof. Lanz in Amsterdam eens haar ‘oorlogswinst’ genoemd heeft. En toch heeft men hier niet met een geheel nieuwe aanwinst, maar veeleer met de perfectie van een zeer oude vorm van operatief ingrijpen te maken. Reeds in de 15e eeuw verschijnen op de kermissen en jaarmarkten in steden en dorpen rondtrekkende chirurgen, die voor hun patiënten neuzen, oren en lippen repareerden, wanneer ze deze verloren hadden of wanneer ze verminkt waren. Zij maakten uit de oude littekens weer verse wonden, benutten dan delen van de bovenarm - huid en vlees - en lieten deze, zonder de levende verbinding met de arm te verbreken, door middel van kunstige verbanden op het gezicht vastgroeien. Eerst wanneer het vergroeiingsproces met het gezicht zich had voltrokken, werd de verbinding met de arm doorgesneden. Een systeem, dat ook nu nog gevolgd wordt.

Toenmaals leek het haast een wonder en men sprak dan ook van de ‘magie der Tropaeërs’, de toverkunst van de mensen uit Tropea. Want het heette, dat deze duivelskunstenaars voornamelijk uit Tropea in Calabrië kwamen. Overal trokken zij rond, deze Zuid-Italianen, en het leek wel, alsof ze ook nog allen familie van elkaar waren. Vooral een familie Bojano of Vianeo beheerste dit handwerk voortreffelijk.

Chirurgie betekent immers eigenlijk ‘handwerk’, en in deze tijd werd de kunst der chirurgen ook geenszins als wetenschappelijke heelkunde, maar veeleer als praktisch handwerk aangeslagen. De chirurg studeerde ook niet aan een universiteit - waar men de anatomie in het gunstigste geval aan het varken bestudeerde! -, maar ging ‘in de leer’ bij een meester en leerde zo het vak, dat ook het snijden van blaasstenen, het opereren van breuken en het steken van de staar placht te omvatten. Want aan een dergelijk gevaarlijk ingrijpen plachten de ter plaatse gevestigde dokters zich niet te wagen. Dat lieten zij bij voorkeur over aan een rondtrekkende wonderdokter, die zich dan rechttijdig uit de voeten kon

[p. 71]

maken, wanneer het met de patiënt misliep, hetgeen natuurlijk bij de gebrekkige hygiëne nog al eens voorkwam. Dat gold echter uiteraard niet voor onze kosmetische chirurgen, die natuurlijk niet konden verdwijnen, voor ze tenminste de nieuwe neus of het oor van de arm, waaruit ze ze gevormd hadden, hadden losgemaakt. Wanneer niettemin van hun ‘magie’ gesproken werd, moeten wij aannemen, dat verreweg de meeste operaties hun goed gelukten. In de grond van de zaak waren het ook tamelijk ‘gezonde’ operaties, want ze bleven aan de buitenkant en door de bloeding, die noodzakelijkerwijze veroorzaakt moest worden, werden de wonden automatisch gedesinfecteerd, wat natuurlijk het genezingsproces zeer bevorderde.

Wie waren nu deze handige Tropaeërs? Wij horen, dat de familie Bojano of Vianeo in Tropea de kunst van een Siciliaan uit Catania geleerd had. Deze, Antonio Branca, repareerde reeds neuzen en oren door ze aan de bovenarm te laten aangroeien. Het is mogelijk, dat hij, of een van zijn leerlingen, in de familie Bojano ingetrouwd was. Branca zelf had de kunst van zijn vader geleerd. Deze had het echter nog niet verder gebracht dan neusoperaties, die hij door middel van lappen huid, welke hij uit de wang en het voorhoofd nam, uitvoerde. Het is mogelijk, dat hij deze kunst van iemand uit het Nabije Oosten geleerd had, want tussen Sicilië en Byzantium bestonden van oudsher nauwe betrekkingen en, naar is overgeleverd, wist men daar ook reeds de plastische chirurgie toe te passen. Wij kunnen zelfs nog verder gaan: reeds de Romeinse arts Celsus (± 30 na Chr.) beschrijft in zijn werken onmiskenbaar kosmetische gezichtsoperaties.

Hoe is het nu te verklaren, dat in het begin van de 15e eeuw deze kunstgrepen plotseling weer in zwang komen en klaarblijkelijk in het gehele avondland een grote belangstelling vinden? Natuurlijk kan toevallig omstreeks die tijd een ter zake kundige wondarts uit het Oosten naar Sicilië gekomen zijn en Branca senior zijn kunst hebben bijgebracht. Maar ook dan blijft het merkwaardig, dat zich terstond zo veel klanten meldden. Men is aanvankelijk geneigd, aan te nemen, dat de oorlog, die toen nog hoofdzakelijk met blanke wapenen gevoerd werd - kogelwonden door vuurwapenen worden pas in 1460 voor het eerst genoemd -, schuld is aan deze talrijke verwondingen in het gezicht. Maar de helmen, die men in het gevecht droeg, beschermden het hoofd vrij goed en wanneer de helm het niet uithield, hield de daardoor beschermde schedel het meestal ook niet uit. Bij de Italiaanse en Franse wondartsen, die in die tijd aan de spits stonden, vindt men dan ook geen voorschriften voor de behandeling van dergelijke verwondingen. Waren het dan zuiver esthetische overwegingen, die de mensen er toe brachten, zich door zulke omslachtige en vervelende behandelingen te laten verfraaien? En hoe kwamen zij dan plotseling aan zulke verminkingen, juist aan neus, mond en oren?

Hier kan ons nu een bericht uit Indië verder helpen. Want ook daar had men namelijk, en wel reeds vóór het jaar 1000, neuzen gerepareerd of liever vervangen, en weliswaar op dezelfde wijze, die de oude Branca volgde, door vervorming van een lap huid, die men uit het voorhoofd nam. Hier vernemen we nu ook, waarom de mensen soms neus en oren kwijt raakten: deze werden als straf voor bepaalde misdrijven afgesneden.

Dat kon in West-Europa ook gebeuren, vooral sinds, na de ‘Zwarte Dood’ (1348), tallozen hun vaste woonplaatsen hadden verlaten en een avontuurlijk zwerversleven begonnen waren. Juist de landloperij - want daarbij bleef het

[p. 72]

natuurlijk gewoonlijk niet - werd in de late middeleeuwen een vreselijke plaag en ze werd zwaar bestraft. De eerste veroordeling betekende in de regel een geseling en de landloper werd bovendien ‘aan de kaak gesteld’, waarbij hem dikwijls als geraffineerde toegift de neus met een aangedraaid stuk ijzerdraad werd afgeklemd. Bij de eerste recidive werd dan een oor afgesneden, bij de tweede verdween ook het andere - wanneer de ‘onverbeterlijke’ niet meteen maar werd opgehangen. Ontbrekende oren, een afgesneden of afgeklemde neus waren dus allerminst alleen maar onaangename, ontsierende verminkingen, maar ze vormden tevens het ‘strafblad’, dat men de veroordeelde in deze tijd, waarin berichtgeving en post nog nauwelijks of niet functioneerden, op zijn verdere levensweg meegaf. De rechter, die een vagebond zonder oren of neus voor zich kreeg, was onmiddellijk op de hoogte. Men mag dan ook gerust zeggen, dat het ontbreken dezer versierselen de weg naar de galg aanzienlijk bekortte!

Welke gewoontemisdadiger zou heden ten dage niet dankbaar zijn, wanneer hij een of ander in zijn strafblad kon uitvlakken? Welnu, dat is nu juist, wat de landloper op het eind van de middeleeuwen met de vriendelijke medewerking van de rondreizende wonderartsen uit Italië, de ‘Tropaeërs’, kon doen, wanneer hij zich weer een neus of een paar oren - ze behoefden immers niet bepaald mooi te zijn! - liet aanmeten.

Het zou de moeite lonen laat-middeleeuwse schilderijen eens met speciale aandacht voor neuzen, oren en lippen te bekijken. Reeds een oppervlakkige beschouwing leert, met welk een voorliefde bedelaars, vagebonden en ook pelgrims - want er waren ook heel wat professionele ‘pelgrims’, de zgn. ‘palmers’, die hun hele leven al bedelend door Europa rondzwierven! - zich blijkbaar met extra oorlappen uitrustten en daarmede de oren, of althans hun normale plaats, bedekten. Maar ook als deze plaats zichtbaar is, kan men merkwaardige ervaringen opdoen. Ten voorbeeld zij hier verwezen naar het grote schilderij met de ‘Zeven werken van barmhartigheid’ van de ‘Meester van Alkmaar’ (1504) in het Rijksmuseum te Amsterdam. Op het tweede paneel, waar de dorstigen gelaafd worden, zien wij in het midden een hoogst ongunstig individu, dat blijkens zijn kaalgeschoren schedel kortelings met de rechter in aanraking geweest is. De man heeft een neus, maar deze is sterk misvormd, hij heeft ook oren, maar het exemplaar, dat wij zien, heeft, een eigenaardig-kunstmatige vorm. Bovendien is de man zeker ook nog aan één oog blind. Men gelove niet, dat de schilder niet in staat zou zijn geweest natuurlijk gevormde oren te schilderen: de Christusfiguur, die op dit paneel, evenals op de andere, onder ‘de geringsten der broeders’ voorkomt, heeft een uitstekend gevormd, naturalistisch oor. Op het volgende paneel, waar de naakten gekleed worden, verschijnt vlak voor de Christusfiguur een ook weer vrij onguur type: men kan daar, waar het oor zou moeten zijn, bij hem in het geheel geen oor ontdekken! Het vijfde paneel laat het herbergen der pelgrims zien. Gelijk reeds gezegd, bevond zich onder deze vromen menigmaal gespuis, dat van de weldadigheid van het publiek misbruik maakte en de pelgrimstocht tot in het oneindige voortzette. Ook hier zien we in het midden van het tafereel een bejaard man met een ongunstig gezicht. Hij draagt weliswaar de schelp van Santiago de Compostella en de palmblaadjes als ‘pelgrimsinsignes’ aan de hoed - maar onder de rand van zijn hoofddeksel is van een oor niets te zien.

Met dit enkele voorbeeld zij hier volstaan. Ongetwijfeld zal men, het werk van andere schilders uit deze tijd nauwkeurig nagaande, nog vele voorbeelden kun-

[p. 73]

nen vinden. Men zou met Hieronymus Bosch en Pieter Breughel eens kunnen beginnen. Met name de laatste had steeds bijzondere belangstelling voor pathologische gevallen en misvormden. Men zou vermoedelijk stof genoeg voor een omvangrijke verhandeling vinden. Want vanuit dit criminalistisch-cultuurhistorisch gezichtspunt is de laat-middeleeuwse schilder- en tekenkunst nog niet beschouwd.

Daarbij zou dan tevens bijzonder duidelijk worden, waarom de ‘toverkunst der Tropaeërs’ zo hoog aangeslagen werd en deze op hun omzwervingen overal genoeg te doen vonden. Het was zeer zeker niet, wat men tegenwoordig ‘kosmetische chirurgie’ noemt, die hier beoefend werd, maar een hoogst praktisch bedrijf, dat op geheel andere wijze zijn loon opbracht. Waar de ‘patiënten’ het honorarium vandaan haalden, zal de wonderdokter gewoonlijk wel niet gevraagd hebben. Het feit, dat hij in de grond van de zaak - sit venia verbo! - ‘oor’- konden vervalste, gevoegd bij de waarschijnlijk hoogst twijfelachtige herkomst van de beloning die hij verlangde, zal er toe hebben bijgedragen, dat deze soort van chirurgijns door de officiële artsen niet erkend werd. Tot 1600 wordt in de geleerde medische literatuur, die voornamelijk in het Latijn geschreven was, dit soort operaties dan ook in het geheel niet genoemd. Merkwaardig is echter, dat de wondarts Pfalzspeint, die zijn kennis in de praktijk en niet aan de universiteit verworven had en omstreeks 1460 het oudste Duitse leerboek over de verbandleer schreef, de neusplastiek zeer goed kende en uitvoerig en duidelijk beschreef. Hij werkte als heelmeester in de huurlegers van zijn tijd, maar behoorde blijkbaar ook tot het gilde van de rondtrekkende wonderdokters, wanneer hij, evenals de huurlingen, tegen het winterseizoen uit de dienst ontslagen werd en noodgedwongen zich bij het rondtrekkende volk aansloot.