Streven. Jaargang 13

[p. 1055]

Kunstkroniek
Collages van Matisse
Overpeinzingen bij kinderlijke oppervlakkigheid of verruiming der stilte
Marius van Beek

‘HET wordt leeg op de Parnassus van de schilderkunst, angstig leeg. En de kille adem van de dood, die erover blaast, voert geen fluistering mee van nieuwe beloften. Er zijn geen nieuwe figuren, die te lang overschaduwd werden door anderen, wier dood haast kwam als een bevrijder. Er zal te veel tijd zijn om bloemen te strooien op de graven, felkleurige bloemen, zoals Matisse ze zelf had kunnen schilderen’. Dit schreef Jac van der Ster in De Groene van 13 november 1954. Hij duidde een emotie aan, die ik vooral ervoer bij het zien van de tentoonstelling ‘50 jaar moderne kunst’ op de Expo te Brussel: wat zijn er een wonderlijk aantal krachten in het begin van deze eeuw in Europa en daar buiten werkzaam geweest, verrassende exponenten, die de tijdgenoten weinig of nauwelijks gekend hebben en wat is er van over? waar liep dit alles op uit?

In de eerste wereldoorlog ontvielen ons de vroege pioniers: Macke, Marc, Apollinnaire. Anderen werden iets ouder, doorgaans veel ouder; Modigliani, Lehmbruck, Soutine, Klee, Schlemmer, Paula Modersohn, Kandinsky, Barlach en de zo zwaar geteisterde Käthe Kollwitz. Na de laatste oorlog begon de afbraak der sterken: Dufy, Permeke, Vlaminck, Mondriaan, Charley Toorop, Raedecker, Tijtgat, Beckmann, Utrillo, Léger, Sluyters, Matisse.... Het zijn namen, die u bij een quizz zo uit de mouw zou kunnen schudden. Een kerkhof van namen, allen met dierbare herinneringen. En bij de doden leeft men niet, heeft Michel Florisoone eens gezegd, hoewel aarzelend voeg ik er aan toe: en bij de doden begint men te leven. Al wordt het dan leeg, angstig leeg op de Parnassus, al bestaan de grote figuren van nù dan voor tachtig procent uit schijnsuccessen, goed voor kunsthandel en blasé-publiek, we doen er goed aan te beseffen dat de moed der kunstenaars uit de eerste helft der twintigste eeuw gelegen is in de wellustige afbraak van oude vormen. Er is met veel liefde geploegd en geëgd, er zijn meer lupine, brandnetels en distels gezaaid dan tarwe of rogge. De aarde scheen in kunstzinnig oogpunt kapot te gaan, in werkelijkheid viel er veel schoons te oogsten terwijl de aarde letterlijk in bloed gesmoord werd. Er zijn mensen die meer het land hebben aan Picasso dan aan Eichmann.

Picasso zal als enig antwoord de ‘Guernica’ tonen en daarna komen de pennen in beweging... Picasso leeft nog, maar ook de doden zijn nog levend. Dat bespeurde ik bij de felle reacties op de collages van Matisse, die de vorige maanden in het Amsterdams Stedelijk Museum te zien waren. Infantilisme van een oude man, dat was de algemene uitspraak. Bij al dit infantilisme is echter een boodschap vervat voor de toekomst der hedendaagse beeldende kunst. Want waar de moedigen uit het begin van onze eeuw een wellustige afbraak hebben gepleegd, daar is aan ons de taak een nieuwe aarde te bebouwen. Alles is nu wel uitgezegd, de felste kreten zijn geuit, het grofste cynisme wordt plagiaat, het nieuwste nummer van Museum-journaal met de sinistere foto van Claus, Boontje en Vinkenoog met de naakte meiden-portretten op schoot, is na een maand al weer verouderd, lekker gedurfd maar oud-modisch, loopgraaf-romantiek.

[p. 1056]

Enfin, Matisse is infantiel in zijn geplakte gouaches, maar was Van der Leck dan ook infantiel, of Mondriaan, of Malevitch!

Allen die ooit iets van Matisse begrepen hebben zullen weten, dat zijn ideaal slechts was ongecompliceerd te schilderen.



Zei hij niet ooit: ‘Ik wil een kunst die elke werker kan ontspannen, hetzij hij schrijver is of zakenman, een kunst die zoiets is als een goede leunstoel, waarin men van de psychische moeilijkheden kan uitrusten’. Een leunstoel dus, waarin je op je gemak kunt zitten, niet het projectiel dat je uit die leunstoel doet opschieten zoals in hun tijd Rembrandt of Goya of Picasso geboden hebben. Maar aan die leunstoel laat Matisse voorafgaan: ‘Waar ik van droom is een kunst in evenwicht, van zuiverheid en sereniteit, ver van moeilijkheden en depressies’.

In 1956 had ik het geluk de grote overzichts-tentoonstelling te zien van Henri Matisse in het Musée National d'Art Moderne te Parijs. Wat mij toen vooral trof was de impressie van een geniaal schilder van het oppervlak, de man die een onbeperkt vermogen had al het overbodige weg te laten. Daarbij wist hij het essentiële zo scherp te situeren, dat men bij hem nooit die consequentie zou trekken, waardoor zijn gehele kunst overbodig wordt. De essentie is namelijk altijd in kleur en vorm vastgelegd en dit was zijn enig levensprinciep, zo zou men haast zeggen. De onderwerpen van zijn schilderingen doen er minder of in het geheel niet toe, hoewel men anderzijds ook kan zeggen dat de geladenheid van zijn werk bepaald wordt door de herkenning van zijn onderwerpen, maar dat is dan een herkenning die weer volkomen gemengd gaat met de kleur. Bij Rubens of Tintoretto kan de voorstelling volkomen overheersen, bij Mondriaan of Miro heersen kleur en ritme als absolute machten, bij Matisse weet men niet wat prevaleert. Zijn de odalisken vol erotische spanning door de voorstelling of alleen maar door de kleur, leven de landschappen bij de gratie van het geziene perspectief of bij de realisatie van louter koloristische drift? Men weet het niet: ‘Si c'est la fleur qui chante ou l'oiseau qui fleurit?’

Datzelfde zou men kunnen zeggen van het andere element, dat hem dikwijls, zij het minder denigrerend dan bij Dufy, in de schoenen geschoven is: zijn liefde voor decoratieve elementen. Zeker Matisse is bijzonder decoratief in bijna heel zijn oeuvre, hij mint de details, maar ook hier moet men oppassen een scheiding te maken tussen zijn monumentaal, decoratief of vrij schilderkunstig, zelfs zijn grafisch werk. In alles is hij altijd even absoluut gebleven en tot hoge ouderdom is hij voortgegaan zijn werk te bevrijden van manieristische insluipsels. Daarbij werkt hij eigenlijk als een kind, tenslotte knippend in papier in de vorm van bladeren, geplakt op een wit stuk karton. Jean Cassou noemt dit zijn hoge graad van intelligentie, het ‘Cogito ergo sum’ in de schilderkunst, het

[p. 1057]

eindeloos doorgedachte, waardoor een geestelijke picturale bevrijding ontstond.

Ik geloof dit zomaar niet. Een man als Matisse handelt daarvoor veel te intuïtief. Zijn raffinement en vorm van intelligentie (vorm van redeneren is niet hetzelfde) verlopen geheel volgens de banen van gevoel en directe aanvoeling van situaties. De intuïtie bij zulke lieden geeft feilloos aan hoe het moet en de rest volgt haast vanzelf. Het komt mij voor dat een man als Picasso daarentegen veel meer beredeneerd handelt, veel meer zijn stijl overdenkt, zijn gegevens rangschikt en verwerkt. De intuïtie van Matisse leidde ook tot zijn geniale oppervlakkigheid, maar toch liggen aan ieder schilderij vele studies ten grondslag. Van het bekende schilderij Meisje in Roemeense blouse heb ik wel vijftig voorstudies gezien en toch zou men van het eindresultaat zeggen dat het in een handomdraai, in een achtermiddag gedaan is, zonder dat er een enkel probleem heeft bestaan. Matisse behoudt altijd een ongekende frisheid. Zo werkten de oude Chinezen en Japanners. Zijn tekening is nooit vermoeid beschreven, zijn kleuren zijn nimmer doodgewerkt, zelfs niet in details. Tot aan zijn dood lijkt het alsof hij de verf er zo opgesmeten heeft, in één ruk zonder aarzeling. Tot het laatst toe blijft Matisse fel en het schilderij Interieur met Egyptisch gordijn is in de beweging van kleur getourmenteerd te noemen. De bladeren van de boom achter het venster



deden mij denken aan een sneeuwjacht, waar men met felle koplampen pal op inrijdt. Dan duizelt het je voor de ogen, dan warrelt en draait het met geweld. De schilder zelf was toen al bedlegerig.

‘Matisse doet meer kwaad dan de alcohol’ heeft men eens in krijt op de muren van Montmartre geschreven. Dat was bij het begin van de eeuwwisseling toen de touristische uitvalspoort nog een boeiend woonoord was. Vele kunstenaars hadden zich er gevestigd omdat er mooie huizen met een prachtig uitzicht op de stad waren. Matisse leefde er als hoofdman van de fauves, de ‘wilden’, een titel, die hij overigens aan de kritiek van de pers te danken had. In 1905 is de revolutie uitgebroken bij een expositie van de Salon d'Automne, waar Matisse met Vlaminck, Derain, Rouault, en Marquet exposeerde. De criticus Louis Vaucelles beschreef de schilders als wilde beesten. Sindsdien is de naam van de ‘fauves’ ontstaan. De groep groeide snel; Picasso, Braque, Dufy en verscheidene anderen sloten zich aan en spoedig was de ‘Ecole de Paris’ geboren, de school die weldra toonaangevend zou zijn voor geheel West-Europa, tot Soutine geheel onkundig van zijn potentie een nieuw expressionisme zou invoeren. De Lithause Jood stierf in Frankrijk in bijna even ellendige toestand als zijn vele rasgenoten in de kampen. Kokoschka en later Jorn en Appel konden de vruchten van zijn exploratie plukken. De leider der ‘fauves’, de schilder der absolute

[p. 1058]

kleuren, der naakten en der arabesken vinden wij in 1948 terug in Vence, een kapel bouwend voor de Dominicanessen.

Wij zoeken bij kunstenaars altijd naar de sleutel voor hun ontwikkeling; bij Matisse ligt het voor de hand die sleutel voor zijn laatste knipsels te zoeken bij de kapel, die zoveel toeristen trekt, dat de nonnen het kerkgebouw nog maar twee maal per week open stellen voor bezoek en dan staan de touristen tijdens het seizoen en queue. Zoals bekend heeft Matisse voor die kapel de architectuur ontworpen na een belofte, wanneer hij tijdens de oorlog gespaard zou blijven. De zusters verzorgden hem in die tijd.

Hij maakte voor de koepel ook de decoraties en deze werkte hij tot in details uit, profielen van deuren incluis, ook de betegelde en beschilderde wanden. Daar verrijst een Dominicus, één lijn op een bijna wit tegeltableau; de uiterste simpliciteit was geboren. Datzelfde spel heeft hij doorgevoerd in zijn later werk. Velen hebben dit als een Fröbelschoolachtige werkzaamheid van een door ouderdom tot infantilisme gedoemde grijsaard uitgelegd; wie het gehele oeuvre van deze kunstenaar overziet, weet, dat de laatste collages een soort slotsublimering van een werkzaam leven betekenen, een boodschap voor een volgende generatie en tegelijkertijd een leunstoel voor handelsreizigers.

Met de kapel verwierf Matisse zich een groep voor zijn zieleheil biddende devote nonnetjes. De laatste jaren bracht hij zittend in bed door en hij was onmachtig tot expressief leven. Met de schaar knipte hij bloemmotieven uit van papier en een uitvoerster, (Hollands meisje) die de ouderdoms-dwingelandij van de meester volgt, plakt het papier op karton. Grote vlakken beziet hij van op afstand. Hij was wijs en oud; platonisch minnend, zocht hij naar essentie in de chaos.... en zie, daar verschijnt de jongelingsdroom op de wanden, danseressen bukken en krommen zich, zetten onzekere passen, bladeren vergroeien met dit ijdel spel. De vele gaatjes in het papier, de ronde buigingen van de koppen der punaises verraden hoe dikwijls het spel uitgewogen is, rondingen geven borsten aan, trillingen in het papier zoeken het lijf, charmant bewegen de armen, hoog gaan de heupen op boven losgeprikte benen, koel is de erotiek, als een heimwee ligt de spanning uit de jaren van Montmartre verborgen. Gezegende ouderdom, die zo gesublimeerd en zo intensief de jonkheid weet te vangen. Men moet er niet veel woorden over vuil maken. De St.-Dominicus van Vence is mooi, de laatste danseressen zijn mooier. Men moet een kunstenaar nooit met kwaadwillendheid te lijf gaan, dan wordt hij kwaad, rancuneus of ongelukkig. En als Matisse had horen spreken over het infantilisme had hij misschien gezegd: ‘als u de leunstoel niet eens prefereert, gaat u dan op de grond zitten’. Besef dan wel, dat u nog altijd aan de voeten van de meester zit.