Streven. Jaargang 13

[p. 1032]

Kunstkroniek
Jean Bazaine: ‘L'énorme présence des choses’
K.N. Elno

ZELDEN voltrekt de ontwikkeling van een kunstschilder zich zonder inzinkingen en afdwalingen, als een geleidelijk proces waarvan de éénlijnigheid als het ware bij voorbaat is uitgemeten en onverstoorbaar vastgelegd. De evolutie van Jean Bazaine vertoont zulk een onverstoorbare voorbestemdheid; zij beschrijft de ongelooflijk juiste boog van een magisch gemikte worp. Zelden ook onthult het levenswerk van een schilder, langs al zijn vervloeiingen en in al zijn tekens van groei, gestaag het opperste doelwit zijner kunst: visualisering van een menselijkheid die immer bezig is zich te gaan oplossen in louter geest. In iedere fase, bij de geringste kentering van Bazaine's werk blijkt uitsluitend dàt avontuur van belang te zijn: schilderen als sublimeringsdaad van een leven dat de spiritualiteit is toegewend. De doeken en schetsbladen worden aaneengeregen tot een kantiek zonder decrescendo's: één durende intensivering van een hulde aan de verscholen levenskiem in de Schepping.

Deze twee uitzonderlijke eigenschappen, waarin heel de gaafheid van dit kunstenaarschap zich ontvouwt, mogen wel beschouwd worden als onmiddellijke consequenties van een unieke introspectie. Uniek omdat de augustiniaanse verkenning en kennis van het eigen wezen als voorwaarde voor bevroeding van het mysterie in leven en dingen, in deze inkeer gepaard gaan met het besef onvergankelijk geïdentificeerd te zijn met de dingen en hun duur. Het is een vorsend onderduiken in een ik dat zich reeds duizendvoudig door mirakuleuze navelstrengen verbonden weet met alle zinnelijke en bovenzinnelijke geschapenheid en er altijd inniger deel van wil worden.

Zulk een schilderen betekent grote eenzaamheid in een wereld van extraverte talenten en in een tijd waarin naarstig en overtuigd tegen de dingen wordt ààngekeken. Nooit werden woorden als object, ding, voorwerp, e.d. veelvuldiger en met feller lust uitgesproken. Nooit heeft de mens zich misschien verder van hun kern verwijderd. Te midden van de in hechte stellingen van wetenschap en beredenering ingegraven bekijkers die de verschijnselen en dingen beoordelend schilderen en van de passieve vertolkers der duistere impulsen welke de objecten en fenomenen in hen verwekken, staat Bazaine als een trotse en tegelijk deemoedige eenzame, vervreemd van zulk een omgang met de wereld, zeker van een geheel andere, naar de grens tussen waan en werkelijkheid verlegde taak. Hij is de schilderende deelnemer in de dingen en het gebeuren, hij staat er buiten noch tegenover, hij kan er maat noch nut van bepalen, want ze bezitten hem, en slechts om het bewustzijn in deze bezetenheid te handhaven, veredelt hij dag-in dag-uit het bedrijf met verftafel, kwasten en linnen.

Eer die taak hem volslagen in haar macht heeft en hem kluistert in een hiernamaals van de schilderkunst, waar het creëren door het onveranderlijk refrein van zijn intenties schijnbaar stilstand wordt, verloopt een tamelijk lange tijd

[p. *135]

2

3

[p. *136]

4

[p. *137]

5

6

[p. *138]

7

[p. 1033]

van ‘ongeborenheid’. Een literair ouderhuis, waarin het vliegwezen, door vaders beroep, de betovering van de oneindige ruimte verspreidt; zeer jeugdig reeds de weerstandloze inlijving in het beeldhouwers- en schildersacademisme van de Ecole des Beaux-Arts om zich eerst op twintigjarige leeftijd uitsluitend, maar steeds in schools verband, aan de schilderkunst te wijden; gelijktijdig rustig voltooide studies in de wijsbegeerte; ontelbare zondagen van ademloos ontzag in het Louvre; een verterende eerbied voor Cézanne en Bonnard; en voor het overige een bijna onverschillige onwetendheid over het in ateliers, galerieën en cenakels kolkende ‘actuele’ kunstleven, - dit zijn zowat de eerder meer dan min extrinsieke elementen van deze eerste fase, die gaat van het geboortejaar 1904 tot de oorlogsjaren 1939-1941. Er is geen bewogenheid, niets aankondigends in dat trage leven waaruit de tijd van jeugd en vorming weerspannig wijkt. Wel veel gelijkmoedigheid als rimpelloze neerslag van een christelijke opvoeding - ‘et c'est pour moi une chose importante’ - die geen aan evenwicht en middelpunt ontrukte verwachtingen doet koesteren.

Ook de daaropvolgende ‘feiten’, waaruit men een curriculum vitae pleegt samen te stellen, kunnen moeilijk als markeringen van de innerlijke voorbereiding tot de bestemming van dit kunstenaarschap geïnterpreteerd worden. Van lieverlede blijkt hij terechtgekomen onder de jongeren die omstreeks het begin van de oorlog direct of indirect bij de oudere eenzaat Roger Bissière aansluiten - Manessier, Singier, Le Moal, en, enigszins, Estève en Lapicque -, maar dan meer omdat hij een volbloed fransman is, uit de stuwkracht van een ras dat aardse bedwelmingen en ontvankelijkheid voor transcendentie kan laten samenklinken tot een levensgevoel als een cantilene van fijnzinnigheid, dan uit bewuste voorkeur, artistieke smaak of intellectuele tendens. Tijdens de Duitse bezetting staat hij aan hun zijde in de symbolische tentoonstelling Peintres de la Tradition française, doch weer meer als lid van de natie dan als medeondertekenaar van een schilderkunstig programma.

En toch heeft zich ergens op de reisweg van al die jaren de diepere zin van zijn pact met de schilderkunst brandhelder afgetekend, ergens was er de ‘geboorte’. Niet in de periode van Le Jongleur (1932) waarin het voluptueuze opgaan in het schilderen als ‘een doen’ nog vrijwel totaal overheerst, en ook nog niet in de tijd van Le Port (1938, afb. 5) ofschoon in dit doek reeds duidelijk gespeurd wordt naar het geheime fluïdum dat zee, strand en dingen verbindend doorstroomt. Leest men echter uit de reeks werken van 1950 (cfr. afb. 6) of uit Orage au Jardin (1952, afb. 4) de zelfzekere overstijging van het slechts-schilderkunstige af, dan wordt men niettemin gewaar dat de verende spanning van waaruit die metafysische vlucht genomen wordt, toch al trilde in Le Port en zelfs in Le Jongleur. Het is een raadselachtige continuïteit waarin rijping en ontplooiing van gaven, toespitsing van het uitdrukkingsvermogen én bemeestering van het enig-belangrijke objectief waaraan ademtocht, handeling en belijdenis moeten besteed worden, vrij en langs niet te ontdekken wegen hun loop hebben gevonden.

Ineens wordt de schilder een extatisch duiker die uit een afgrondelijke communie met het in landschappen, gewassen, dieren en mensen evoluerende universum, in iedere tekening of schilderij naar boven komt met een altijd nieuwe expressie van de structurele eenheid die we ‘leven’ noemen en die overal, in alles overweldigend aanwezig en in eeuwige beweging is. In lijnenzwervingen en kleurstellingen incarneert hij zijn totaal betrokken-zijn in deze eenheid.

[p. 1034]

‘J'incorpore’. Of de tekening Danseurs of Lutteurs, het schilderij Les Chataigniers, La Cascade of Le Grand Rocher heet, - om het even, het waren telkenmale wel dansers, worstelaars, kastanjelaren, een waterval of een rots, maar nog méér 's schilders vervoerd waargenomen deelneming in dit alles en tezelfdertijd de verrukking over de tijd- en grensloosheid van deze tellurische toestand.

Dit schilderen is beklijving-in-kleuren van een staat. Geen integratie, doch een geïntegreerdheid. De kunstenaar treedt de natuur niet binnen om er te oordelen, te kiezen, op de overgehouden waarden zijn eigen wereldje af te stemmen, er zijn denken en voelen op te wetten en er zelfverheerlijkend uit terug te keren met een kunstwerk-als-zelfportret. Ik en de wereld om hem heen zijn niet gescheiden. Er vindt geen confrontatie plaats, geen verovering, geen gesprek. Deze schilder is in Hadewijchse zin ‘so wijt’. Hij is medium van een ‘enorme’ waarheid zonder begin of einde. Twee kleuren naast elkaar beduiden niets anders dan uitdrukking van die authenticiteit, de almachtige feitelijkheid van een verborgen levensritme dat, zichzelf immer gelijk, door alle dingen pulseert.

In zulk een stadium kan schilderen geen afbeelding maar ook geen abstrahering meer zijn. Het beleven is op een smeltpunt gekomen waardoor het bekijken verder reikt dan het nauwkeurig onderscheiden: de diepst-innerlijke structuur van een boom blijkt dezelfde te zijn als die van een zeespiegel, van een vrucht of een menselijk gelaat; de verscholen bouw van deze stoffelijke substanties blijkt identiek aan die van 's schilders ademen, gewaarworden, waken en weten. Beurtelings wendt hij zich tot Normandische, Spaanse en Hollandse landschappen, tot gebergten en zeeën, tot Amerikaanse steden; gedurende lange periodes tekent en schildert hij stenen, takken en de plooien van donkere aarde - een ‘geologische droom’ -, dan worden het stormen, regens, wolken en de ontmoetingen van hemels en plassen, de sprong van de zwemmer uit lucht naar water, de stille bevreemding van een naakt op een balkon of het zwijgend wonder van nacht die ochtend wordt, - altijd opnieuw dringt zich in onzegbare veelvoudigheid en met mateloze macht een groot geheim aan hem op.

Een hiernamaals van de schilderkunst. Wààrmaking, in kleur, van een strakke ambivalentie: het verblijven hier en aan gene zijde van de werkelijkheid tegelijk. De kleurvormen zelf zijn niets anders dan zijn vereenzelviging met alles waarin zijn blik verzinkt, een optilling, een zielsvereniging buiten tijd en ruimte.

Een particulariteit op zichzelf is nog dat de jarenlange onverpoosde hervatting van het steeds eendere ‘thema’ nooit enige eentonigheid in Bazaine's kunst veroorzaakt. Wars van alle streven naar een behagende beelding, ver van de bedoeling talent te ontplooien en vaardig te opereren aan modellen van wat men ‘schone kunsten’ noemt, spreidt hij een rijke schilderspolytonaliteit ten toon, een genereuze ambachtelijkheid, verrassende concepties van factuur en compositie, en subtiele zekerheden in de openwerking der koloristische valeurs over het vlak. Men zou van een twee- of driejaarlijkse vernieuwing in de keurbehandeling kunnen gewagen. Na de skeletachtige, bij wijlen als met visgraten gewapende doeken uit de jaren 1944-1947 volgen er, tot omtrent 1950-1951, die meestal diagonaal opgebouwd, met een vaart van spiralen doorschoten zijn en waarvan de gebroken kleurpartijen gewoonlijk sterk belijnd worden (afb. 6

[p. 1035]

is daarvoor enigszins representatief). In 1952 en 1953 is de hardheid van het vlakken-legwerk verdwenen en vloeit de kleur donzig en glanzend uit (afb. 4). Spanje brengt hem in 1954 tot een voorliefde voor een kloeke, synthetische constructie uit doffer geworden, wat krijtachtige, van onweerswarmte verzadigde roden, okers en blauwen (afb. 1). In de laatste schilderijen, waarvan Orages 1957 (afb. 7) uit de verzameling van het Eindhovens van Abbe-Museum speciaal mag worden vermeld, worden de op het randje af zoetelijke kleuren, aan de antipode van alle lineaire duidelijkheid, aan flarden gescheurd en vlokkig in tegengestelde richtingen gesmeten tot een desondanks vast weefsel, bont en van hoge helderheid.

Aldus bekeken, alleen om der wille van de vlugge visuele vreugde, is het een uitermate boeiende kunst. Eenmaal echter binnengedrongen in haar hart zelf en gedwongen haar waarheid in het gelaat te zien, krijgt men soms de koude angst dat zij ‘onmenselijk-objectief’ is, in een ultieme hardheid teruggetrokken, in een ongenaakbare perfectie gepantserd.

Gesitueerd in de hedendaagse kunst - bijvoorbeeld in 't bijzonder naast de veel zachtmoediger kunst van Manessier - moet men Bazaine's werk wel als zeer hermetisch aanvoelen. Wellicht verklaart dat waarom er tot nog toe in de internationale kritiek zo zelden iets van wezenlijke betekenis over geschreven werd? Uitgezonderd een paar gedachtenflitsen van Pierre Courthion en vooral enige zeer indringende stukjes van E.L.L. de Wilde in het Museumjournaal, blijft het allemaal ontmoedigend bij het oppervlakkig jargon, dat zulk een kunstenaarschap bijna ontheiligt. Het is of hijzelf die onmacht van zijn ‘toeschouwers’ heeft bemerkt: in een kostbaar boekje, Notes sur la Peinture d'aujord'hui (Parijs, Editions du Seuil), dat hij reeds tweemaal bewerkte en aanvulde, heeft hij als kunstenaar, lettré en wijsgerig geschoolde, over anderen en over ‘de’ schilderkunst mijmerend, de zuiverste klaarte over zijn eigen creativiteit uit een prachtig gesmede taal laten opflakkeren.

Ergens in dit boekje leest men: ‘Le sacré, c'est le sentiment mystérieux d'une transcendance éclatant dans l'ordre naturel du monde, dans le quotidien’. Dit is een sleutelzin voor dieper begrip voor zijn kunst als kunst, maar ook ter benadering van de kunstenaar als godsdienstig schilder. De kerkramen die hij ontwerpt (in 1937 voor een privé-kapel, in 1944-1946 te Assy en in 1955 voor de beroemde doopkapel van de kerk te Audincourt, afb. 3) vormen geen isolementen in zijn gehele werk. Het ‘eeuwige thema’ zet er zich in voort. Men vindt er de bevestiging in van een uitspraak van Ben Nicholson: ‘Painting and religious experience are the same thing; it is a question of the perpetual motion of a right idea’.

Amper binnen in de onvergetelijke doopkapel van Audincourt weet men met beklemmende stelligheid: de wateren stijgen. Maar toch weer is het niets anders dan wat alle andere werken van deze meester belichamen: de alomtegenwoordigheid van het grote geheim.

Illustraties bij dit artikel naar foto's van M. Coppens, ter beschikking gesteld door het Stedelijk van Abbe-Museum, Eindhoven.