Streven. Jaargang 13

[p. 976]

Brief uit Polen
Een nieuwe Poolse encyclopedie
O. Forst de Battaglia

HET verschijnen van dit werk was voor Polen een met spanning tegemoet gezien gebeuren. De eerste uitgave, in 50.000 exemplaren, was nog voor de publicatie uitverkocht. Met de volgende druk gebeurde hetzelfde. Op het ogenblik zal het aantal der in enkele maanden verkochte exemplaren de 200.000 wel overschreden hebben. Men mag dus beweren dat de Mala Encyclopedia Powszechna P.W.N., de Kleine Algemene Encyclopedie van de Wetenschappelijke Staatsdrukkerij, richtinggevend zal inwerken op de openbare mening en de algemene kennis van het volk. Nu is natuurlijk de buitenstaander benieuwd naar het wat en hoe dezer verspreide kennis. Dit werpt een licht op de geestelijke situatie en het politieke klimaat van Polen.

Vooreerst de presentatie. Het werk is, gezien de lage prijs, een wonder van verzorging, druk en smaakvolle illustratie. De landkaarten staan niet ten achter bij die van de volks-Brockhaus of de kleine Herder. Bibliografisch staat alles op een aanmerkelijk hoger niveau dan we dit bij Poolse boeken gewend zijn. Naast de voortreffelijke buitentekstplaten, die veel beter zijn dan die der Russische ‘Grote Encyclopedie’ met haar kinderachtige propaganda, maken de zwarte illustraties een wel wat sjofele indruk; de weergave is vaag en primitief. Men tracht wel het volk het allerbeste te bieden, doch is nog niet in staat dit te bereiken en moet zich, als zo vaak in Polen, met enkele topprestaties tevredenstellen.

Van groter belang echter is de inhoud: de keuze der stoffen, de ruimteverdeling, de wijze van behandeling. Natuurlijk draagt dit lexicon onmiskenbaar het stempel van zijn geboorte in een communistisch milieu. Er heersen de nodige taboe's, doch men volgt een eigen, Poolse weg. Daarin voelen wij een nawerken van de ‘lente in de herfst’ van 1956, die de Polen zo hoopvol begroet hadden. Het concept dezer encyclopedie is blijkbaar in die tijd ontstaan. Zou zij thans, drie en een half jaar later, er zo uitgezien hebben? In alle geval getuigt zij van een open Marxisme à la polonaise, dat voordelig afsteekt bij de starre kleingeestigheid van het overigens imponerende en monumentale Russische werk.

De wetenschappelijke, technische en mathematische thema's zijn ongewoon helder en knap behandeld. Geen spoor van enige onwetenschappelijke tendens. Als voorbeeld wijzen wij op het artikel over de in communistische kringen tot ‘reactionair’ pseudo-geleerde gedegradeerde Mendel: ‘beroemd Tsjechisch bioloog; abt (sic) van het Augustijnenklooster te Brünn. Door kruising van meerdere bonensoorten ontdekte hij de wetmatigheid van erfelijke eigenschappen. Het werk Versuche über Pflanzen-Hybriden, verschenen in 1866, werd eerst in 1900 door Correns, Tsjermak en de Vries naar waarde geschat’. Over Henri Bergson, die bij de Nazi's een ‘Joodse modefilosoof’, bij de Bolsjewieken een ‘reactionaire schijnfilosoof’ heette, wordt hier kort en zakelijk gezegd: ‘Franse filosoof, loochende de waarde der kennis door de loutere rede, stelde de intuïtie op de eerste plaats. Hij beschouwde de werkelijkheid als veranderlijk, dynamisch en oneindig variërend, in zich dragend het “élan vital”, dat ontoeganke-

[p. 977]

lijk voor het verstand, intuïtief kenbaar is’. De afschuwelijkste idealistische filosofen, wier naam reeds een materialist in het harnas jaagt, worden zonder hatelijke adjectieven vermeld, van Husserl tot Ingarden, ja van Maritain tot Soloviëf en Berdjajef. Het wemelt hier overigens van agrarische feodalen, uitbuiters, lakeien der bourgeoisie, van lieden, die, wanneer ze al in de Sovjet-encyclopedie hun (schand)plaats hebben, ten minste van het epitheton ‘jaryj vrag Soveckago naroda’ (bittere vijand van het Sovjetvolk) voorzien worden en van tallozen, die wegens hun verdorven gezindheid geen talent of betekenis gehad hebben. Zo vinden we hier b.v. Barrès en Bourget, Claudel en Léon Daudet, Mauriac en Maurras, Montherlant en Morand, Péguy en Rostand; Belloc, Chesterton (met portret en de vermelding ‘vriend van Polen’), Graham Greene, Papini, Bacchelli, Merezkoski, Bunin, Pasternak (‘belangrijk lyricus: Dokter Zjiwago werd als anti-sovjetisch beoordeeld’).

Het wordt echter nog erger. In de USSR en in de volksdemocratieën worden slechts portretten van ‘progressieve’ persoonlijkheden in de lexica opgenomen en dat volgens graden: kleurfoto, foto van een bladzijde, (meestal erbarmelijke) zwart-wit-weergave in de tekst. In dit Poolse lexicon echter paraderen keizer Frans Jozef, koningin Victoria, Lodewijk XIV, koningin Elisabeth II, Eisenhower, MacMillan, Churchill, Richelieu, Metternich, Disraeli, Foche, Joffres, zelfs Frederik de Grote, Bismarck en Adenauer, bovendien een aantal Poolse grootheden, die bij de communisten in een slecht blaadje staan.

De katholieke dichters en schrijvers, bijzonder uit Polen, Frankrijk en Engeland, zijn in een gelukkige en representatieve keuze vertegenwoordigd. De Duitsers komen er minder goed af; enkel Heinrich Böll vindt er plaats, terwijl b.v. Th. Häcker, Gertrud von le Fort, R. Schneider, El. Langgässer, Bergengruen, en van de Oostenrijkers Max Mell, en Handel-Mazzetti ontbreken. Trouwens, die gedeelten die over Duitsland of het katholicisme handelen, vormen de zwakste zijde van het werk. Hier voelt men de nationele en communistische vooringenomenheid en de dwang van boven.

Het Poolse volkslexicon vermijdt de plompe strijdmethoden tegen de godsdienst, die de Grote Sovjet-encyclopedie kenmerken. Daarin wordt God eenvoudig als ‘mificeskaja licnost’, als ‘mytisch wezen’ afgedaan; hier is Hij slechts ‘terriblement absent’, zonder aparte vermelding. Daar wordt de figuur van Christus in de trant van het vulgaire materialisme der 19de eeuw voorgesteld: hier staat: ‘Christus.... de in het O.T. door de profeten beloofde bevrijder van het Joodse volk; in het N.T. (werd) Jesus als Godmens de titel gegeven van Verlosser, die de mens overeenkomstig de christelijke leer, bevrijdde van de erfzonde’. Agressiever beweert het artikel ‘Katholieke Kerk’: ‘in de Middeleeuwen en in de latere tijd remde zij vaak de ontwikkeling der wetenschappen;.... in de 19de en 20ste eeuw trad zij op tegen de progressieve sociale bewegingen (encycliek Rerum Novarum)’. Dan echter lezen we: ‘In de Middeleeuwen vervulde de K.K. in Polen een zeer belangrijke culturele en politieke rol. De overwinning der contrareformatie en de machtsverovering van de K.K. bevorderden in de 17de eeuw het toenemen van fanatisme en bijgeloof en later het verval van beschaving en wetenschap. Temidden van het algemene marasme werkte echter een gedeelte der geestelijkheid ten tijde der verlichting mee aan de culturele vernieuwing en de sociaal-politieke hervormingen. In het in drieën verdeelde Polen verzette zich de hiërarchie doorgaans tegen de opstanden, die vaak door de met het volk verbonden lagere clerus ondersteund werden.... In

[p. 978]

het huidige Polen bestaat een entente tussen de regering en het episcopaat sedert 1930, aangevuld in 1956, op basis van scheiding van kerk en staat, van godsdienstvrijheid, van eerbied voor de wetten en de regering door de Kerk’. Hieruit kan men de principiële houding der encyclopedie in haar politiek t.o.v. de Kerk aflezen. Dat het met de culturele sector beter staat werd reeds aangetoond.

Wat Duitsland betreft zijn niet zo zeer de overigens gematigde en niet al te talrijke propagandistische slagwoorden te betreuren, als wel het opschroeven der belangrijkheid van als ‘progressief’ geroemde stromingen en figuren, vanaf de boerenoorlogen tot aan de D.D.R. en haar leiders. Daarmee in overeenstemming is de verplichte, in communistisch jargon opgestelde verheerlijking van elke revolutie, bijzonder van de bolsjewistische van 1917. Dit alles zijn echter, wel is waar drukkende, hypotheken op een kostbaar en, zoals de Mala Encyclopedia honderdvoudig bewijst, onverwoestbaar overgeërfd bezit van nationale en Europese cultuur, weten en goede smaak, van openheid en kunde, die zich overal manifesteren, waar zij niet hun tribuut te betalen hebben aan, nu ja,.... aan de bestaande verhoudingen.