Streven. Jaargang 13

[p. *123]

1

[p. *124]

2

[p. *125]

3

4

[p. *126]

5

6

[p. 953]

Vroeger wonen
Dr. J. Weyns

TOEN de mens zijn woning schiep, heeft hij zeker drie dingen op het oog gehad: een bescherming tegen het klimaat; een zo gerieflijk mogelijke inrichting van de binnenruimte; een beveiliging tegen vijanden allerhande, vooral tegen de boze geesten en de kwade invloeden van immateriële aard. Deze drie factoren hebben tot op onze dagen standgehouden, nummer drie weliswaar alleen in de geest van onze boeren: onze huidige ‘rationele’ huizenbouwers houden er geen rekening meer mee. Wij laten dit aspect hier dan ook maar buiten beschouwing.

De eerste zorg was dus, het klimaat te weren. In dit opzicht is de belangrijkste schepping uit de woongeschiedenis de georiënteerde langgestrekte bouw geweest. Hij is geen uitvinding van onze voorouders of van onze cultuur. Hij is oeroud in West-Europa en vindt zijn prototype in het begin van het neolithicum: de eerste sedentaire bevolking, de eerste landbouwers, de zg. ‘Bandkeramiekers’, hebben hem ongeveer 60 eeuwen geleden toegepast. In onze gewesten kennen wij deze lange rechthoekige oervorm het best door de opgravingen te Sittard, Geleen en Elsloo in Nederlands-Limburg en te Rosmeer in Belgisch-Limburg. In ons Openluchtmuseum te Bokrijk vinden we hem terug in een boerderij als b.v. die uit Helchteren, gedateerd van 1815 (links op afb. 1). Zelfs de afmetingen komen overeen: ruim 20 m lang en 5 m breed.

De langgestrekte, georiënteerde bouw, door sommigen nog ‘lang-geveltype’ geheten, is de overheersende huisvorm in ons land. Men ontmoet hem overal, onvermengd echter alleen in de Kempen. Doch ook in de vier-zijden-hoeve (‘open hoeve’) en de vierkant-hoeve (‘gesloten hoeve’) is het woonhuis nog volgens de zon georiënteerd en vormt op zichzelf een rechthoekig bouwstuk.

Natuurlijk was de bouwwijze van 60 eeuwen geleden primitiever dan in de meer recente voorbeelden: in plaats van de in de grond geplante palen die het dak dragen, heeft een verbeterde timmertechniek een huisstoel geschapen met boven de grond staande stijlen. Maar hoe is, voor de rest, die zelfde grondvorm te verklaren? Door een continuïteit in de ontwikkeling? Neen, er zijn onderbrekingen geweest. De verklaring is gelegen in de klimaatfactor, die dezelfde gebleven is, en in het gebruik van dezelfde materialen, in wezen hout. Voor eenzelfde vraagstuk (weren van klimaat) met dezelfde middelen (hout, met bijkomend stro en leem) is dezelfde oplossing redelijk. Adolf Bastian († 1905), de vader van de etnologie, zou hierin een toepassing van zijn ‘Elementargedanke’ hebben gezien: op eenzelfde grondprobleem reageert de menselijke geest fundamenteel overal op dezelfde wijze.

Welke zijn immers de voordelen van deze bouwkundige oplossing? Zij vangt twee vliegen in één klap. Eén langse gevel is naar de zon gekeerd, en ontvangt dus zoveel mogelijk warmte en licht. Tegelijkertijd is een smalle sluitgevel naar het westen, de richting van de te duchten winden, gekeerd. Door deze omstandigheid heeft de bouw het minste te lijden. De wind was immers - na het vuur - de hoofdvijand voor de grote strooien daken: welk een druk zou een dakvlak van ruim 20 m lang en 5 m hoog ondergaan, indien het vlak naar de wind gekeerd zou staan. Afgerukte daken bij slecht georiënteerde lemen

[p. 954]

huizen zijn geen zeldzaamheid geweest. Bejaarde zegslieden hebben mij daarvan verteld.

Niet alleen de oriëntatie, ook de dakvorm was op windafweer berekend. Vooral in schuren en aan de achterkant van de huizen zijn de wanden zo laag mogelijk getrokken, zodat de wind minder vat krijgt op de dakvoet. Verder zijn de dakeinden afgeschuind, m.a.w. er ontstaat een z.g. walm- of schilddak. Onze boerderij uit Houthalen-Kwalaak heeft die afschuining van een schilddak, alleen aan de westkant: een bewijs weer dat die vorm als windafweer is bedoeld. Onze abdijhoeve en haar schuur hebben een walmdak waarvan de westelijke walm lager en zachter van helling is dan de oostelijke: weer om dezelfde reden. Dit zelfde verschijnsel is op te merken aan sommige grote polderschuren van West-Vlaanderen. Pannendaken behoren bij stenen bouwsels. Zoals het walmdak de eigen vorm is voor stro of riet, zo gaat het gebruik van pannen samen met de zadeldakvorm. Ook hier zijn de schuine zijboorden van het dak de kwetsbare punten. Om ze voor de wind te beschutten zijn de muren van de topgevels wat hoger opgetrokken en vormen windweerders. Dat kunnen we in Bokrijk zien aan de als poortgebouw dienende Haspengouwse hoeve uit Heers en aan het Paanhuis uit Diepenbeek.

Aansluitend bij deze oervormen van de woning in onze gewesten, even een woordje over de schuren. Er zijn twee hoofdvormen van schuren. In de Kempen kunnen we ze het best bestuderen, daar komen ze naast elkaar voor. In het ene geval, en bij de grote schuren is dat altijd zo, ligt de dorsvloer naast een van de lange schuurwanden. Gemakshalve noemen we die de ‘langse schuur’; de Duitse onderzoekers maken het zich niet zo gemakkelijk en noemen dit de Seitenlängsttennenscheune. In 't tweede geval ligt de dorsvloer haaks of dwars t.o.v. de schuurrichting. De poort steekt dan in de langse wand, doch gewoonlijk niet juist in het midden. Dit is de ‘dwarse schuur’ (Quertennenscheune). De langse schuur, ook wel Brabantse schuur genoemd, omdat ze bijzonder kenmerkend is voor Brabant, is landbouwkundig zeker de meest ontwikkelde en ook wel de jongste van de twee. Aan de ene zijde rijdt de volle oogstwagen erin en aan de andere kant leeg eruit. Een prachtige schuurvorm dus die theoretisch althans onbeperkt lang kan worden. Het zijn indrukwekkende ruimten, ‘zo schoon als een kerk’, zou men geneigd zijn in sommige gevallen te zeggen. Het driebeukige Germaanse hallehuis zal er weinig anders hebben uitgezien dan b.v. de binnenruimte van het schuurtje uit Mol-Sluis uit het begin van de 19e eeuw (afb. 2).

In twee opzichten is het dwarse schuurtje echter nog belangwekkender: het is schilderachtiger en historisch interessanter. Smits en Baksteen b.v. hebben in de streek waar zij werkten ook wel de langse schuur gekend (nauwelijks twee kilometer van de werkstede van Jacob Smits in Mol-Achterbos stond de kleine langse schuur die nu een plaats heeft gevonden naast de museumherberg in Bokrijk), maar hun voorkeur ging naar de schilderachtige dwarse schuurtjes. Maar vooral op het cultuurhistorisch belang van deze schuurvorm wil ik hier wijzen.

In Jg. XII, n^o 3 (december 1958) van dit tijdschrift is een artikel verschenen van E. Graaf Oxenstierna, getiteld De Noordgermanen. Het beschrijft o.m. de huisvorm van vóór 2.000 jaar op de Jutlandse heide. Welnu, die huisvorm komt helemaal overeen met ons huidig dwars Kempisch schuurtje, zowel in uiterlijke vorm als in de binnenconstructie. En hier kan wel een genetisch verband zijn

[p. 955]

aan te wijzen: de Germaanse oudheid betreft toch ook de oertijd van onze cultuur. En zo zou onze Kempische hoevebouw een traditie hebben van minstens tweeduizend jaar. Een bevestiging van zijn hoge ouderdom vinden we overigens in de grote verspreiding van het dwarse schuurtype. Niet alleen in de Kempen, maar ook in Limburgs Haspengouw (hier niet drie-, doch éénbeukig), het Waasland, Zeeuws-Vlaanderen, de Westhoek van West-Vlaanderen, evenals in Zuid- of Frans-Vlaanderen vinden we dezelfde vorm terug. Bijzonder boeiend vind ik het, dat de grootste schuur van Europa, onze als ‘nationaal’ te promoveren schuur van Ter Doest te Lissewege (1280), dezelfde grondvorm bezit: de hoofdpoort in de langse zijde.

Stappen we nu over naar de gerieflijke binneninrichting. Gerieflijkheid is natuurlijk een betrekkelijk begrip, dat wel altijd in ontwikkeling zal blijven. Ook in het verleden heeft die ontwikkeling niet stilgestaan.

Het beste gerief in huis is van oudsher ongetwijfeld het vuur geweest: voor voedselbereiding en verwarming. Het belang ervan werd door sommige etnologen zo hoog aangeslagen, dat zij niet aarzelden voorop te stellen dat het dak er meer is gekomen om het vuur dan om de mens te beschermen. Oorspronkelijk brandde het vuur in het midden van de woonruimte, b.v. in het Noord-germaanse huis waar we daarnet van spraken. Het is verrassend hoe lang deze stookwijze heeft voortbestaan. Voldoende bekend is het z.g. ‘los hoes’ of open huis uit N.O. Nederland, dat zijn centrale haard tot op onze dagen heeft bewaard. Zulke huizen worden in de vakliteratuur ook rookhuizen genoemd. Ook in Oostenrijk hebben ze voortbestaan tot in de twintigste eeuw. Het is trouwens een Oostenrijks onderzoeker, Victor von Geramb, geweest, die het rookhuis als cultuurhistorisch feit in het licht heeft gesteld, en het enige huis van het enige Oostenrijkse openluchtmuseum te Klagenfurt is een rookhuis. Minder bekend is het feit dat ook in de Kempen de wandhaard met schoorsteenpijp een betrekkelijk jong cultuurelement is. Ziehier de bewijzen. In Vorselaar waren er op ‘de plaetse’, d.i. in de dorpskom, in 1529 nog 29 rookhuizen tegenover 6 met wandhaard of schoorsteenpijp; in 1589 is de verhouding 34/10; in 1646: 17/21; in 1677: 14/34; in 1745: 9/46; in 1789: 7/49. Het laatste rookhuis uit de Kempen waarover ik een bericht heb, is verdwenen na de eerste wereldoorlog. Wel heb ik nog enkele huizen gevonden die oorspronkelijk rookhuizen waren, met een rookgat in het dak, en die pas later een open schouw hebben gekregen. In Bokrijk bezitten we geen rookhuis. Alle boerderijen zijn reeds met schouwhaarden uitgerust.

Deze wandhaard was een verbetering tegenover de centrale stookplaats. Toch had hij een zeer groot nadeel: met de rook die nu beter ontsnapte ging ook veel warmte verloren: ‘van voren verbranden (men beschermde zijn schenen wel eens met lappen van berkeschors) en van achteren bevriezen’. Het is daarom wel heel jammer dat onze wooncultuur niet op het juiste moment heeft overgeschakeld op de verwarmingswijze van de kacheloven, gelijk in Centraal, Oost- en Noord-Europa. In de 16e eeuw is daartoe zeker de kans geweest, want toen waren de kachelovens hier sporadisch bekend, in kastelen. De kacheloven zou onze huisinrichting merkelijk veranderd en grondig verbeterd hebben. Terloops mogen we er wel even op wijzen dat men thans enigszins tot het principe van de kacheloven nadert, nu het vuur van de centrale verwarming uit de kelder wordt gehaald en centraal in het huis wordt geplaatst.

[p. 956]

Toch hebben onze voorouders een zo goed mogelijk gebruik weten te maken van het haardvuur. Er werd op gekookt voor mens en dier. De uitrusting daarvoor is goed bedacht. Voor de zware koeketel werd de draaiboom, kraan of haalpaal opgesteld (afb. 4 en 5). Voor deze grote koeketel hing de haal of hangel tamelijk hoog. Voor kleine ketels, papketels en waterketels, was daarom een verlenghaak, het ‘klein haaltje’ nodig, en voor de spekpan het driehoekige hang- of panijzer, met een ring in zijn basis. Er is een blaaspijp of een blaasbalg, een tang, vuurlepel, asschop, wafelijzer, braadrooster. De turf leverde een goedkope en goed bruikbare brandstof: brandt langzaam en verwarmt in verhouding toch goed. Voor het verder gebruik van de houtskool, vooral die van de oven dan, heeft men goed gerief bedacht. Allereerst de blus- of doofpot, van koper of aardewerk, om de kool vlug te doven. Dan het ijzeren komfoor, om te koken op de kolen; het lollepotje, grispotje of voetstoofje, dat men zelfs kan meedragen; en de koperen bedverwarmer, om de kilte uit de lakens te verdrijven. Maar dat alles, ik herhaal het, heeft een afdoende verwarming niet mogelijk gemaakt.

Om de koude te ontvluchten had de Kempische boer twee woonruimten in gebruik: het ‘huis’, tegelijk inkomhal en centrale ruimte met buitendeur, als zomerverblijf, en de ‘kamer’ zonder buitendeur, die tegelijk slaapkamer is voor de ouders en winterverblijf voor het gezin (afb. 6). De haard was daarom dubbel gebouwd, m.a.w. twee haarden zijn rug aan rug gebouwd en één geweldige piramidaal vernauwende pijp voert de rook door het dak. In al onze Kempische huizen te Bokrijk kan men deze schikking waarnemen. Elders, in Haspengouw b.v., schiep men één bestendige woonruimte, van de buitenwereld afgescheiden door een soort voorhuis, dat in het primitiefste type tegelijk dorsvloer was. Zie ons huisje uit Kortessem.

Van groot belang voor het behoud van de warmte zijn natuurlijk de vensters. Het gebrek aan glas maakte doeltreffende lichtopeningen onmogelijk. Het eenvoudigste venster is een stuk vlechtwerk van de wand dat vrij bleef van leem. In de stal van ons huisje uit Kortessem is zulk een lichtopening aanwezig. De volgende vorm van lichtgat kennen we uit oude prenten en schilderijen: een klein bovendeel is gedicht met een doorschijnende stof (een of ander vlies, perkament, geolied papier, soms glas in lood) en de onderste opening blijft vrij en kan alleen gedicht worden met een draaiend of schuivend houten luik. Dit is de oorsprong van het kruisvenster. Het gebruik van een vlies voor de waaier of het bovenvenster en het open benedenraam heeft in de Kempen voortbestaan tot op het einde van de 19e eeuw, ofschoon toen nog slechts sporadisch. Deze oude vormen van lichtopeningen kan men goed bestuderen aan ons huisje van Heist-op-den-Berg. Om al deze redenen is het echter begrijpelijk dat de lichtgaten eertijds klein waren. Dat was dan weer niet gerieflijk voor de verlichting. Maar de avondbezigheden hadden toenmaals minder verlichting nodig.

De geschiedenis van de vloer is kort. Tot in het begin van de 20ste eeuw heeft men daarvoor gestampte klei gebruikt, ofschoon de gebakken tegel toen zijn intrede reeds had gedaan. In O.-Limburg, waar op de heide de keien voor het rapen lagen, heeft men die niet alleen gebruikt voor de grondvesten of voeting van de bouwsels, doch ook voor de bevloering: grote keien voor het ‘huis’ of de inkom, kleine keien, mozaïekvormig tot patronen verwerkt, in de ‘kamer’. Een tussenvorm is: een afwisseling van gebakken tegels met een vierkant van rolkeitjes (achterkamertje in onze boerderij uit Meeuwen).

[p. 957]

Ten slotte de meubelen. Ik vind het sympathiek dat hier ook de kinderen hun rechten hebben gehad, beter dan op het gebied van de kleding. We bemerken namelijk: de bakermat (afb. 3), waarin bakervrouw en moeder moesten oppassen het kind aan het open vuur niet ‘te heet te bakeren’, het kinderstoeltje en de looptuigen (loopmand en loopbank). Als bergmeubelen hebben eeuwen lang de kist of koffer (de ‘scrine’ zeggen de lijsten van aangeslagen goederen na de slag van Westrozebeke in 1382) en de schapraai kunnen volstaan. De ‘cleerscaprade’ is veel zeldzamer en verschilde weinig van de gewone schapraai of broodschap of etenskast. De eenvoudigste, ééndeurige schapraai vinden op het spreekwoordenschilderij van Pieter Breugel, bij de uitbeelding van het spreekwoord ‘de hond zit in de schapraai’ (= ge komt te laat want de hond likt reeds de pot). Maar de kist is ongetwijfeld het oudste bergmeubel, een oermeubel, waaruit de andere zijn gegroeid. De schapraai zelf, in haar ééndeurige vorm, is immers niets anders dan een rechtop gezette koffer, voorzien van planken of schappen. Ten andere als het huisraad beperkt wordt tot één bergmeubel, gelijk bij de Lappen, dan is dat een kleine kist. De kist, met praktisch alle kostbaarheden, nl. kleren en de geldstukken, kon men meeslepen in tijden van gevaar. De laatsten die er heel hun hebben en houden in hebben verhuisd, waren de boerenknechten. Toch was het niet gemakkelijk, onderaan uit de koffer iets op te diepen. In het midden van de achttiende eeuw heeft men daar iets op gevonden. De vondst werd in Frankrijk gedaan en de naam van het nieuwe meubel is dus Frans. De kist werd vooraan van drie of vier laden voorzien. Dat was gemakkelijker, ‘c'était plus commode’. De intrede van de monumentale, twee-deurige kleerkast, met haar opvallende kop of ‘troon’, moet een gebeurtenis van betekenis zijn geweest. Na eeuwen van kleine lage meubelen, voor het eerst zulk een geweldig stuk in huis! Dit gebeurde in de landelijke woningen echter pas in de 18e eeuw. Vitrinekasten of pronkkasten kwamen er nu spoedig bij. Zij vooral getuigen, met hun porselein en dergelijke delicate dingen, van de verfijning die in de 18e eeuw onze huizen binnendringt.

De laatste grote verbetering in de volkswoning, voor de algehele huisrevolutie van onze eeuw, is de intrede van de steenkolen-kachel in de vorm van de z.g. ‘Leuvense stoof’. Voor het eerst kon nu de volkswoning werkelijk warm worden gestookt, ofschoon dit wel gepaard ging met ongezonde kacheluitwasemingen.

Daarmee zijn we aan het eind van een vluchtige rondgang door Bokrijk en door de geschiedenis van onze woning gekomen. Dit is niet de geschiedenis waar prinsen en andere politieke groten door wandelen, het is de geschiedenis van het volk, van het leven van alle dagen, dat cirkelde rond het huis, van een cultuur in haar stoffelijke verwezenlijkingen.