Streven. Jaargang 13

[p. 859]

Sociale kroniek
De preventie in de jeugdbescherming
D. Sanders

HET vraagstuk van de preventie blijft actueel in België, al rust het betreffende wetsontwerp nu al enkele jaren in de beruchte ‘ministeriële lade’. Wel is het wetsontwerp Lilar niet uitsluitend noch in hoofdzaak aan dit probleem gewijd, maar het pakt er toch een belangrijk aspect van aan. Het wil namelijk de macht van de kinderrechter vergroten die, als alleenzetelende ‘rechter van de provinciale rechtbank voor minderjarigen’, een veel uitgebreider bevoegdheid zou krijgen dan in de wet van 15 mei 1912 op de kinderbescherming was voorzien, en dit ondanks het feit dat sinds vele jaren van diverse zijden, zowel op juridische als op grondwettelijke gronden, wordt aangedrongen op een vermindering van deze macht. Daarbij zoekt bedoeld wetsontwerp zelfs nog naar nieuwe objectieven voor de tussenkomst van deze rechter.

Deze vernieuwing is vooral een gevolg van de meer ‘maatschappelijke richting’ in het recht, en dit is een reden om ze met welwillendheid te bejegenen. Maar de beste bedoelingen leiden niet altijd tot het beste effect. Ze kunnen technisch onvoldoende uitgewerkt worden, zij kunnen zelfs helemaal het tegenovergestelde bereiken van wat zij beogen: de subjecten kunnen b.v. een geheel andere visie op een maatregel hebben dan de magistratuur. Het is daarom nuttig, het probleem eens serieus onder de loep te nemen. We beperken ons daarbij tot de jeugd. En gaan uit van het doel der kinderbescherming zoals dat tot uiting komt in de wet van 15 mei 1912.

Lang als een lichtend voorbeeld gesteld in het buitenland ging deze wet uit van de idee dat minderjarigen, op grond van hun nog onvolwassen aansprakelijkheid, niet strafbaar zijn voor de daden welke zij stellen. Bovendien hield men rekening met het feit, dat velen van hen het slachtoffer waren van hun (onwaardige) ouders. Twee hoofdstukken van de wet beantwoorden aan deze twee constateringen of uitgangspunten.

Hoofdstuk II betreft de heropvoeding van jongeren, die de strafrechterlijke leeftijd niet hebben bereikt en na een misdrijf aan bepaalde beschermingsmaatregelen worden onderworpen. Op het misdrijf volgt hier juridisch gesproken geen ‘straf’, doch alleen een ‘maatregel’; menselijk gesproken is het verschil echter niet heel groot. Daar komt bij dat de maatregel, wat ernst en duur betreft, niet heel veel te maken heeft met het gepleegde feit: dezelfde maatregelen worden opgelegd ‘naar aanleiding van’ zeer uiteenlopende misdrijven. Dit heeft o.m. tot gevolg dat maatregelen welke door wetgever en magistratuur als ‘sociaal’ bedoeld zijn, door de minderjarigen en hun ouders vaak als onrechtvaardig worden beschouwd. Vooral willen we er de nadruk op leggen dat we hier niet te doen hebben met een direct preventieve maatregel, maar met een maatregel die erop gericht is door afschrikking (berisping en voorwaardelijke veroordeling) of heropvoeding verdere recidive te voorkomen van jongeren, die het slechte pad reeds zijn opgegaan.

Hoofdstuk I handelt over de ontzetting uit de ouderlijke macht en hier is het

[p. 860]

moeilijker uit te maken wat in deze voorzieningen ‘bestraffend’ is, wat zuiver ‘preventief’. Men kan zich b.v. af vragen, tot wie de rechterlijke macht zich feitelijk richt bij een ontzetting: wil men vooral de onwaardige ouders ‘straffen’ (door hen hun kinderen voor een lange periode af te nemen b.v.) en hoopt men aldus verder geestelijke of lichamelijke schade te ‘voorkomen’, of wil men vooral de betrokken jongeren in een gunstiger atmosfeer ervan weerhouden de verkeerde weg op te gaan? In dit laatste geval is de bedoeling zuiver preventief, voor zover sommige van deze kinderen (b.v. na herhaalde aanslagen op hun eerbaarheid) eigenlijk niet reeds dringend behoefte hebben aan een heropvoeding, zodat men dus weer moeilijk van een preventie in de enge zin kan spreken. Wie regelmatig met ‘kinderen van de kinderrechter’ en ‘van de procureur’ heeft omgegaan weet dat de laatsten niet altijd het gemakkelijkst te behandelen zijn en dat men in deze gevallen eigenlijk niet van preventie, maar wel degelijk van heropvoeding moet spreken.

De wet van 1912 heeft dus eigenlijk niet de bedoeling vóór te zijn op de feiten. Er wordt pas ingegrepen wanneer er bepaalde daden gesteld zijn die tegen de wet indruisen en het onheil reeds is geschied. Dat sommige kinderrechters van hun macht wel eens gebruik maken om jongeren die slechts een zeer kleine misstap begaan hebben, voor lange tijd van huis weg te nemen en deze maatregel als een preventie ‘tegen erger kwaad’ rechtvaardigen, neemt van deze stelregel niets af.

Zijn de eigenlijke wetten op de kinderbescherming dus niet zuiver preventief, er zijn wel andere wetten welke vooral tot doel hebben, de misdrijven bij kinderen te voorkomen. Zij beschermen niet in het bijzonder die kinderen die het meest blootstaan aan kwade invloeden, maar alle jeugdigen in het algemeen. Aldus: het verbod om bepaalde films te vertonen aan jongeren, of andersom, het verbod om jongeren onder een bepaalde leeftijd tot sommige films toe te laten; het verbod om schunnige of oneerbare prenten op de openbare weg ten toon te stellen of aan te bieden; het verbod om jongeren toe te laten in dansgelegenheden, herbergen met diensters, renbanen met weddenschappen, enz. Over deze vormen van preventie kunnen wel een paar bemerkingen gemaakt worden.

In de eerste plaats dienen deze bepalingen vooral gezien te worden als een voorkomen van de jeugdmisdadigheid en niet als een middel om de gevallen van kinderverwaarlozing of mishandeling te verminderen. Wat de efficaciteit van de maatregelen betreft: praktisch iedereen gelooft erin, en velen vragen zelfs nog een verstrenging van de wetgeving (unificering van de politiereglementen op de danszalen, strenger optreden van het parket tegen druksels en affiches, gedifferentieerde leeftijd voor de toegang tot de bioscoop), maar dit alles steunt veel meer op de overtuiging dat deze wetten inderdaad belangrijk zijn (en ook wij delen dit geloof) dan op precieze bewijzen. Door de publieke opinie wordt de film b.v. algemeen als de zondebok gedoodverfd, en vele jongeren verklaren zonder blikken of blozen voor de kinderrechter dat zij slechts gedaan hebben hetgeen ze in de film voorgedaan zagen. Toen men deze verklaringen eens stelselmatig onderzocht, bleek er slechts weinig van overeind te blijven. De bewering als zou de liefdesfilm de meisjes zomaar tot sexuele delicten aanzetten en cowboy- en politiefilms de jongens geweldpleging en inbrekerstrucjes leren, bleek helemaal niet met de werkelijkheid overeen te stemmen.

[p. 861]

De vraag naar de efficiëntie van de andere reglementeringen (op het dansen en op de weddenschappen b.v.) is nog moeilijker te beantwoorden. Wel stelt men bij nader onderzoek vast, dat men, afgezien van de al of niet intrinsieke gevaren van deze ontspanningsvormen, uiteindelijk praktisch steeds terechtkomt bij het gezin. Is het gezag er te streng of te laks, is er geen of een half gezag, in bijna alle gevallen van jeugddelinquentie (en zeker van verwaarlozing en mishandeling) mankeert er iets in het gezin. Fenomenen als danswoede, filmverslaafdheid en herbergbezoek zijn vooral ernstige aanduidingen omtrent het falen van het gezin. En daarom moet met klem benadrukt worden: zo de openbare besturen al hun best doen om de jeugdmisdaad door bovengeschetste maatregelen te verhinderen of te voorkomen, een ware preventie is slechts mogelijk wanneer men naar de kern zelf gaat, naar het gezin.

Vooraleer echter daarop in te gaan, eerst nog het volgende. Naast de zogezegd preventieve maatregelen bestaan er nog een hele reeks initiatieven, die alle, zonder opzettelijk daarop ingesteld te zijn, werkelijk preventief zijn. We bedoelen: jeugdbewegingen, jeugdgroepen, clubhuizen (welke de laatste tijd zeer dikwijls uit maatschappelijke overwegingen opgericht worden), beter aangepaste onderwijsmethoden voor minder begaafden en achterlijken, familiale opvoeding in jeugd- en volwassenengroepen. En heel het streven naar geestelijke volksgezondheid, zo breed als het maar kan worden opgevat, brengt ons tot hetzelfde doel.

Wie echter bezorgd is om een echt preventieve actie, moet terug naar het gezin. Maar hier ligt juist een grote moeilijkheid: al is ‘het gezin’ als zodanig in onze wetgeving praktisch niet bekend, toch geniet het - en wie zal er zich over beklagen? - een zeer sterke wettelijke bescherming. De ouders hebben b.v. het primordiaal recht op de opvoeding van de kinderen. Het is dan ook slechts bij grove nalatigheid, en dan nog na rijp beraad van de rechterlijke instanties, dat men tot een ontzetting uit de ouderlijke macht overgaat. In de laatste tijd bestaat zelfs de tendens, de wet, waar ze in ons land nog een automatische ontzetting inhoudt, te versoepelen en elk geval aan de beoordeling van de rechter over te laten. De rechter mag slechts een beslissing treffen na een ernstig onderzoek in het gezin en een prospectie van de verschillende instellingen of pleeggezinnen die het eigen gezin eventueel het best kunnen vervangen. Steeds meer wordt overigens rekening gehouden met de mogelijkheid om het kind in het eigen gezin te laten en het gezin als geheel op te voeden.

Maar hier begint het moeilijker te worden. Hoe krijgt het gerecht immers vat op het gezin? Zodra er ‘feiten’ zijn gepleegd, is het blijkbaar vrij gemakkelijk om met het gezin in contact te treden en er eventueel druk op uit te oefenen. Maar dit roept al enkele restricties op. Eerst en vooral drukt hier het feit dat de rechterlijke macht geen gezag, geen zeggenschap heeft over alle leden van het gezin. Kunnen de ouders ‘strak gehouden worden’, dan gaat dit al veel moeilijker met de andere, vooral de meerderjarige kinderen die nog thuis zijn. Tenzij men zijn toevlucht zou nemen tot een of andere vorm van chantage, en de fout van de ouders zou uitspelen tegenover de niet-betrokken kinderen, of die van de ‘misdadige kinderen’ tegenover de ouders. Daarnaast kan men zich afvragen in welke mate men tot een werkelijke binding met het gezin kan komen, om langs een case-work-methodiek (of heet dit hier reeds group-work?) verbetering te brengen? De specialisten inzake deze technieken zijn het nog altijd

[p. 862]

verre van eens over de vraag of de gunstige beïnvloeding van de patiënten niet juist door de dwang, door de stok achter de deur, wordt verhinderd of sterk bemoeilijkt. En bovendien, in hoeverre zijn deze technieken bij ons werkelijk reeds voldoende uitgebouwd om een geheel gezin op efficiënte wijze te helpen?

Wat hier ook van zij, wanneer het gerecht ingrijpt na gepleegde ‘feiten’ is er eigenlijk, zoals we boven reeds opmerkten, geen sprake van preventie in de strikte zin. We moeten dus nog een stap verder gaan in de richting van een ‘ingrijpen vóór het te laat is’. Hiervoor zou men zulke ruime wettelijke beschikkingen kunnen treffen, dat de rechter praktisch altijd, ook zonder dat er reeds iets misgelopen is, tussenbeide kan komen, of men zou maatregelen kunnen voorstaan welke door andere instanties dan de rechterlijke macht zouden uitgevoerd worden. De laatste oplossing laten we echter liefst helemaal buiten beschouwing: onze Westerse opvattingen over het gezin en de gemeenschap zouden er van nature heftig tegen opkomen. De andere oplossing: zo ruim mogelijke preventieve bevoegdheid van de rechter, is die van het wetsvoorstel Lilar.

Art. 4 luidt als volgt: ‘De provinciale rechtbank is bevoegd ten opzichte van de minderjarigen die de leeftijd van volle achttien jaar niet hebben bereikt: 1. Wanneer hun gezondheid, hun veiligheid of hun zedelijkheid in gevaar wordt gebracht, ofwel door het milieu waarin zij worden grootgebracht, ofwel door de bezigheden waarmede zij zich ophouden....’. Het voorstel gaat dus zo ver, dat het o.m. maatregelen laat nemen tegenover minderjarigen zonder dat de ouders uitdrukkelijk, op een strafbare wijze, hun kinderen verwaarlozen of zonder dat de betrokkenen zelf iets strafbaars hebben gedaan. Vroeger bestond reeds de mogelijkheid om kinderen die bedelend aangetroffen werden of zich ophielden met spelen die tot ontucht kunnen leiden, voor de kinderrechter te brengen. Deze feiten worden nu apart behandeld onder 2. van hetzelfde artikel 4. In 1 schijnt men dus nog heel wat verder reikende bedoelingen te hebben en werkelijk preventief tewerk te willen gaan, weliswaar door tussenkomst van de rechtbank en met alle waarborgen van dien.

Welke argumenten kunnen voor en tegen deze wijze van handelen aangevoerd worden? In het kort eerst de argumenten pro: de noodzaak om de jeugdmisdadigheid zo vroeg mogelijk aan te pakken; de juridische praktijk, waarbij de kinderrechters reeds nu de bestaande wetgeving zó breed interpreteren, dat de nieuw voorgestelde tekst (althans wat de jeugdmisdrijven betreft) slechts de oude gewoonten consacreert in een aangepaste juridische vorm.

Contra valt iets langer uit: er zijn bezwaren van grondwettelijke aard, en ook andere. De grondwettelijke bezwaren zijn neergelegd in het advies van de Raad van State, dat het betrokken ontwerp vergezelt. Het feit dat de kinderrechters sinds lang op hun eigen houtje de wet van 1912 breder zijn gaan interpreteren, is nog geen argument voor de toelaatbaarheid ervan. En verder, zegt het advies, op grond van beschouwingen over de oorsprong van sommige bepalingen onzer grondwet: ‘Een politiek van voorkoming van misdrijven kan zelf, wanneer zij met bepaalde maatregelen tot behoeding of bewaking gepaard gaat, leiden tot miskenning van een essentieel beginsel, namelijk dit, dat ‘niemand kan worden vervolgd dan alleen in de gevallen, voorzien bij de wet’. Zonder te wachten tot een door de wet verboden handeling is gepleegd, alleen met een beroep op zijn discretionaire bevoegdheid, zou een rechter iemand die niets laakbaars heeft gedaan zijn vrijheid kunnen ontnemen.... Het optreden van de rechter is op zichzelf niet voldoende om te verzekeren dat de waarborgen worden geëerbie-

[p. 863]

digd, waarmede de grondwetgever de vrijheid van de persoon zeer beslist heeft omkleed en waarvan de rechtvaardiging nu nog geheel geldig blijft.

Naast deze grondwettelijke bezwaren zijn er andere welke we hier niet alle in detail kunnen weergeven. Ze steunen meestal op de bevindingen van de wetenschappen (criminologie e.a.) welke zich rechtstreeks of onrechtstreeks met de misdadigheid en haar oorzaken bezighouden. Preventie veronderstelt dat men een bepaalde graad van zekerheid heeft over de vraag of iemand, als persoon of onder invloed van een bepaald milieu, misdadig zal worden. Het is van belang, met zekerheid te weten in welke mate een bepaald gezin (of gezinstype) meer speciaal misdadigers zal kweken. Deze kennis is van essentieel belang voor de toepassing van een wet die (zoals het betrokken voorstel doet) wil ingrijpen ingevolge de bezigheden waarmede de minderjarigen zich ophouden of het milieu waarin zij worden grootgebracht. De waarschijnlijkheidstabellen van de Gluecks betreffende de misdadigheid bij de jongeren zijn nog immer stof voor wetenschappelijke discussie, en zijn voorlopig door niets beters te vervangen: niemand kan met zekerheid zeggen in hoeverre een a-sociaal gezin noodzakelijkerwijze misdadige kinderen voortbrengt. Van de andere kant: welke normen zal men aanleggen om het gevaar te meten van de effectieve verwaarlozing in de niet-als-onmaatschappelijk bestempelde gezinnen? Want met een mes dat slechts langs de kant van de lagere bevolkingsklassen snijdt neemt onze tijd geen vrede meer.

Ons besluit kan kort zijn. De zorg voor een efficiënte preventie is een zeer lofwaardige zaak, die ons aller aandacht en inspanning verdient; maar we moeten ons hoeden voor de gevaren van een ongerechtvaardigd ingrijpen in het gezinsleven, en van de rechtsonzekerheid die er het gevolg van zou kunnen worden. Hoe men het ook wendt of keert, de gezinsvoogdij of ‘opvoedende bijstand’ (zie art. 29 e.v.) steunt immers op een grondwettelijk zeer wankele, om niet te zeggen uiterst betwistbare basis. En zelfs als dit niet het geval was, lijkt ons de uitbreiding van de bijstand tot alle gezinsleden niet verantwoord. Wij geven dan ook de voorkeur aan een aanpassing en verbetering van de wet van 1912, boven de uitbreiding van de rechterlijke bevoegdheid tot een preventie zoals deze in het besproken ontwerp is neergelegd.

Wat de preventie in de ruimere zin betreft, geloven wij minder in de zgn. verbodsbepalingen (op danszalen, cinemabezoek e.d.) dan in de velerlei opbouwende initiatieven voor de jeugd (clubs enz.) en het gezin. Vooral echter op dit laatste terrein liggen er nog heel wat mogelijkheden te wachten op breedheid van visie en belangstelling. Mensen en instellingen die niets te maken hebben met het gerecht, kunnen waarschijnlijk - wanneer zij tenminste voldoende lange tijd met deze gezinnen ‘werken’ - veel meer bereiken dan de rechterlijke diensten, die bij een doorgevoerde preventieve actie in een nog moeilijker verhouding tot deze gezinnen staan dan vroeger: de rechtsgronden waarop hun actie steunt zijn immers veel minder zeker, hetgeen bij een stelsel van dwang niet onderschat mag worden. Iedereen heeft hier zijn taak te vervullen. Nog al te weinig is dit tot het brede publiek en tot de grote groep van sociaal werkenden doorgedrongen.