Streven. Jaargang 13

[p. 853]

Letterkundige kroniek
De pope als romanfiguur
Jeanne Liedmeier

EEN van de vele paradoxen van het Russisch communisme is ongetwijfeld het voortbestaan van het christendom in een staat die officieel het atheïsme belijdt. Bijna alle bezoekers van Rusland weten verhalen te vertellen over volle kerken en ontroerende godsdienstige plechtigheden, over uitingen van diep geloof en respect voor het christendom die zij bij de bevolking hebben waargenomen. De moderne Sowjetletterkunde, geheel gericht op de produktie van strijdbare communistische helden, gaat hieraan meestal voorbij. Pas in de laatste jaren, nu het persoonlijk leven, de gevoelens en de ideeën van de figuren bij sommige schrijvers weer een kans krijgen, is hierop een uitzondering gemaakt: in de kleine roman De wonderdadige ikoon van W. Tendrjakow (1958) wordt zeer nadrukkelijk het religieuze thema gesteld. Een van de hoofdfiguren is zelfs een pope, vader Dmitri. Hij wordt voorgesteld als een man op leeftijd met grijs haar; hij doet denken aan ‘een dorpsintellectueel, een onderwijzer of apotheker die door de verveling van het dorpsleven een zonderling is geworden: een man die lang haar en een baard draagt, er een eigen filosofie op na houdt, zich sceptisch over alles uitlaat en helemaal optreedt als een ongevaarlijk nihilist’.

Zijn tegenspeelster is een dorpsonderwijzeres, een energieke vrouw van middelbare leeftijd, overtuigd partijlid, die al dertig jaar de jeugd heeft trachten op te voeden tot goede Sowjetburgers en nu met ontzetting constateert dat een van haar pupillen met religieuze ideeën wordt besmet.

De intrige is simpel: een kleine jongen, Rodion Goeljajew, vindt bij het spelen aan de rivieroever een ikoon van de heilige Nikolaj die men daar na de revolutie verborgen had. Over deze ikoon waren zeer veel legenden in omloop, er werd wonderkracht aan toegeschreven en de kerk waar ze zich bevond, werd druk door pelgrims bezocht. Het bericht dat de ikoon gevonden is, wekt ook nu grote verwachtingen bij een reeks gelovigen, voor het merendeel oude vrouwen die ziek of ongelukkig zijn. Men ziet in de vinder een uitverkorene van God, een kleine heilige die door zijn gebed wonderen van de hemel kan afroepen. Rodja, tot dan toe een vrolijke belhamel die godsdienst als bijgeloof beschouwde, raakt onder de indruk. Zijn grootmoeder, een fanatieke boosaardige oude vrouw, tracht hem met geweld tot geloof te dwingen; zijn moeder, een veel zwakkere figuur die volkomen onder de plak van de oude vrouw zit, heeft alle levensmoed verloren sinds haar man haar na afloop van de oorlog in de steek liet. Haar geloof is uit angst geboren, het leven is voor haar vol gevaren waarvoor God haar beschermen moet, en de zichtbare uitverkiezing van haar zoon beschouwt zij aanvankelijk als een hemelse genade. Maar al spoedig blijkt het tegendeel: Rodion verzet zich als hij moet bidden en een kruis om zijn hals dragen, omdat hij de plagerijen van zijn schoolkameraden vreest, hij luistert niet naar de pelgrims die hem om zijn voorbede smeken en ontvlucht zoveel mogelijk het ouderlijk huis. Op dat moment grijpt de onderwijzeres in: zij maakt de jongen duidelijk hoe dwaas de ideeën zijn die zijn grootmoeder en zijn moeder hem verkondigen en gaat met hem mee

[p. 854]

naar zijn huis. Daar treft zij de pope aan; zij begint onmiddellijk een fel dispuut over de godsdienstige opvoeding die de beide vrouwen de jongen geven. De pope blijft kalm en vriendelijk en bewijst haar met een beroep op de Sowjetwet dat het gezin het recht heeft de jongen het geloof bij te brengen; hij begrijpt niet dat zij daarin een gevaar ziet. De onderwijzeres wordt verslagen; zij erkent in de pope een gevaarlijke tegenstander: ‘Hij kan niet alleen best overweg met de Sowjetwetten, hij is het ook eens met de moderne wereldbeschouwing.... hij is voor de vooruitgang, voor vrede over de hele wereld en hij staat waarschijnlijk klaar om bij de eerste de beste aanleiding de banvloek over het buitenlands kapitalisme uit te spreken’, denkt zij.

Zij besluit de strijd met andere middelen te voeren. Allereerst maakt zij de angstige moeder duidelijk dat Rodion het in de Sowjetmaatschappij niet ver zal brengen als hij zich bij de gelovigen aansluit. Vervolgens neemt zij het besluit om de jongen, die thuis geen leven meer heeft, zolang bij zich te nemen. En ten slotte gaat zij naar het partijbestuur in het districtscentrum om haar nood te klagen. Zij moet de lange weg naar de stad lopend afleggen; onderweg ontmoet zij de pope die over een eigen paard en wagen blijkt te beschikken, iets wat zij afkeurend constateert. Vader Dmitri is buitengewoon beminnelijk, hij laat haar meerijden en tracht op alle mogelijke manieren haar sympathie te wekken. Waarom staat zij zo vijandig tegenover hem: zij streven immers beiden naar hetzelfde doel: de overwinning van het goede - ieder op zijn wijze. ‘U gelooft niet in Christus’, zegt hij. ‘Ikzelf geloof misschien in Hem met enig voorbehoud. Maar als ik door de naam van Christus het goede bij de mensen kan opwekken, waarom moet dat dan voor iets schandelijks doorgaan? Waarom moet dat uw verontwaardiging gaande maken?’ Zij zijn immers beiden opvoeders van het volk: ‘Wat maakt het uit waardoor het goede bij de mensen wordt gewekt, door God of door iets anders?’

Deze uitdaging prikkelt de onderwijzeres tot een fel verweer; met marxistische argumenten bestrijdt zij een op God steunende moraal: de mens moet uit zichzelf de noodzaak van het goede en de schadelijkheid van het kwade leren inzien. Zij meent dat de oude generatie leeft in voortdurende vrees: ‘Angst voor de woede van God, angst voor de overheid, voor de regen die niet op tijd komt, voor een kat die de weg oversteekt. En dan wilt u hen nog inprenten: je moet alles dulden, alles komt van God, wees onderworpen’. Het geloof leert de mensen niet zelfstandig te denken, onbevreesd naar de oorzaken van de verschijnselen te zoeken. Zo ontstaan ‘geestelijk onvolgroeide, moreel verminkte mensen’.

De pope weet hierop geen goed antwoord te geven, ditmaal triomfeert de schooljuffrouw. Bij het partijbestuur kan zij echter weinig bereiken. Zij verwijt de leider van de propaganda-afdeling dat de gelovigen steeds brutaler worden in hun optreden, dat er te weinig anti-godsdienstige lezingen in de dorpen worden gehouden. Men legt haar uit dat deze methode weinig succes heeft: ‘Het is onmogelijk in een jaar of twee, drie, zelfs in een periode van tien jaar, het volk de ideeën uit het hoofd te praten waarmee het al duizend jaren vergroeid is’. Daarom voert de partij de strijd nu op een andere manier: geen frontale aanval, maar een geleidelijke omsingeling: ‘Wij moeten de gelovigen bewijzen waartoe wij in staat zijn. In de praktijk bewijzen. Eerst een stuk vlees op tafel, warme kleren in de winter, daarna radiotoestellen, elektriciteit, boeken, films. Dat zijn onze bewijzen en daartegen kan zelfs de Heergod geen stand houden....’.

Men keurt haar besluit de jongen bij zich in huis te halen goed en belooft haar

[p. 855]

alle steun. Maar directe hulp wordt haar niet geboden. Als de onderwijzeres thuis komt is de situatie plotseling veranderd. De lang geplaagde Rodja heeft de ikoon - waarin hij de oorzaak van alle ellende ziet - stuk geslagen en daarmee zijn grootmoeder tot zo'n staat van razernij gebracht dat zij hem op haar beurt afranselt: in zijn wanhoop is de jongen van huis weggelopen en in het water gesprongen. Kameraden hebben dit gezien, met moeite wordt de drenkeling uit de rivier gehaald en bij de onderwijzeres gebracht. Nu pas heeft zij een aanleiding om handelend tegen de oude vrouw op te treden. Zij dreigt dat zij haar voor het gerecht zal slepen als zij nog niet van plan is zich voorgoed uit het gezin van haar dochter terug te trekken en de jongen met rust te laten. De moeder staat nu helemaal aan de zijde van de onderwijzeres en keert zich eveneens tegen de grootmoeder. Vergeefs komt de pope nog eenmaal bij de onderwijzeres om zijn bemiddeling aan te bieden bij de ruzie tussen moeder en dochter: hij weet wel een plaatsje om de oude vrouw onder te brengen, als werkster in zijn kerk. Maar zij aanvaardt zijn inmenging niet meer, zij begrijpt dat hij bang is voor ruchtbaarheid, voor een schandaal en zij stuurt hem triomfantelijk weg.

Zoals in de meeste Sowjetromans is ook hierin de tendens scherp gemarkeerd. De pope die de godsdienst met de marxistische ideologie wil verzoenen, wordt ontmaskerd als een gevaarlijke vijand, ‘een mol’ die heimelijk de bodem ondergraaft, want geloof en wetenschap zijn door een onoverbrugbare kloof gescheiden. Dit wordt nog eens onderstreept door een zogenaamd wonder waarmee de grootmoeder het bestaan van God wil bewijzen. Rodja wordt hierdoor overtuigd, maar de onderwijzeres helpt hem uit de droom door hem de juiste wetenschappelijke verklaring te geven. Toch staat zij machteloos tegenover de activiteit van de gelovigen zolang deze de wet niet overtreden. Pas als de kwaadaardige grootmoeder Rodja tot een wanhoopsdaad heeft gedreven kan de onderwijzeres haar met het gerecht achter zich dwingen. Dit optreden van de oude vrouw is tevens de nederlaag van de pope die de mening verkondigt dat het christendom de mensen tot het goede brengt: hij wordt door de feiten weerlegd.

In de karakterisering van zijn figuren is Tendrjakow vrij origineel: de ‘positieve heldin’, de schooljuffrouw, bezit wel in hoge mate energie en voortvarendheid, eigenschappen die zeer hoog staan aangeschreven volgens de Sowjet-waardeschaal, maar verder lijkt ze niet op het cliché: ze is niet mooi, niet lief, ze is in haar optreden eerder afstotend dan aantrekkelijk. Rodions schichtige moeder en de vele andere gelovigen die van de ikoon heil verwachten, passen al evenmin in het kader van een stralende Sowjetwereld. Het beste is Rodion zelf getypeerd: wij zien de dingen meestal door zijn ogen, wij leven mee met zijn jongensachtige bravour en zijn angst voor de geheimzinnige dreigende God waarmee hij opeens geconfronteerd wordt.

Het interessantste is de figuur van de pope. Sinds de dertiger jaren werd het religieuze thema in de Sowjetrussische letterkunde geschuwd; zo er al eens een pope in een roman of toneelstuk voorkwam werd hij meer als politiek tegenstander gedoodverfd dan als verdediger van een religieuze idee. Meestal trad hij op als fanaticus die de bevolking tegen het communisme opstookte - geheel in de lijn van de meest grove atheïstische propaganda: de pope, de landeigenaar en de kapitalist, dat waren van oudsher de onderdrukkers van het volk geweest, zij hadden altijd onder één hoedje gespeeld. Maar ook in de letterkunde uit de eerste tien jaren toen godsdienstige problemen bij sommige schrijvers nog wel eens werden aangeroerd was de figuur van priester of monnik stellig niet erop

[p. 856]

berekend sympathie te wekken voor de leer die hij predikte: het was doorgaans een sombere autoritaire figuur die voortdurend met dood en verdoemenis dreigde. En ook hier werd vaak gesuggereerd dat hij heimelijk samenwerkte met contra-revolutionaire organisaties. Sinds de laatste oorlog is de positie van de kerk echter veranderd: van vervolgd werd ze geduld: dit komt dan ook tot uitdrukking in de rol die in dit verhaal aan de pope is toebedeeld. In politiek opzicht is hij niet meer onbetrouwbaar, hij heeft zich geheel en al aan het nieuwe socialistische stelsel aangepast Daarnaast is het opvallend dat hij een ontwikkeld man is, dat hij beleefd en vriendelijk met de mensen omgaat en ze voor zich weet te winnen. In dit opzicht is hij de tegenpool van de bazige schooljuffrouw die veel meer getekend is als een figuur-uit-één-stuk. De pope behoudt echter een zekere tweeslachtigheid, hij wekt eerder medelijden dan afkeer, hij vertegenwoordigt een ouderwetse wereldbeschouwing die gedoemd is ten onder te gaan en heeft vele trekken gemeen met een soort nonconformisten die men in de eerste periode van de Sowjetletterkunde graag ten tonele voerde: zachtmoedige, besluiteloze intellectuelen, goedige professoren, romantische artiesten, allen zeer humane lieden die de revolutionaire wreedheid tegen de borst stuitte. De ideeën die hun in de mond gelegd werden verschillen niet eens zoveel van het vage humanisme, het geloof in de triomf van het goede dat de pope belijdt.

In hoeverre dit alles met de werkelijkheid overeenkomt kan men natuurlijk niet rechtstreeks uit een literair werk afleiden. Het is bekend dat de leiders van de orthodoxe kerk de noodzaak van een behoorlijke ontwikkeling voor hun priesters inzien: ook het contact met westerse kerken, de kennisname van westerse religieuze literatuur, mogelijk geworden na Stalins dood, hebben hierop een gunstige invloed gehad. Dit blijkt tevens uit de felle uitvallen van de Sowjetpers die het succes van de popen toeschrijft aan hun handigheid ‘om de godsdienst aan te passen aan de hedendaagse levensomstandigheden, de godsdienst met de wetenschap te “verzoenen” en de mensen de overtuiging bij te brengen dat er een blijvende coëxistentie mogelijk is tussen het communisme als wereldbeschouwing en de godsdienst’ (Prawda, 21-8-1959). ‘Door de vreedzame coëxistentie tussen wetenschap en godsdienst te prediken’ lezen wij elders (Kommunist, No. 13, 1959) ‘trachten de priesters de wetenschap in te perken, in boeien te slaan en voor hun eigen doeleinden te gebruiken. Vele priesters en theologen zijn zelfs niet tevreden met coëxistentie. Zij zijn voorstanders van samenwerking tussen wetenschap en geloof’. Wanneer men commentaren leest bij berichten over wonderbaarlijke genezingen, processies, bedevaarten naar een of ander heiligdom vindt men telkens de klacht dat de autoriteiten hiertegen zo weinig ondernemen, vaak zelfs heimelijk hun steun verlenen. Vooral de beïnvloeding van de jeugd wordt hevig betreurd: godsdienst is hoogstens toelaatbaar voor leden van de oudere generatie, jonge mensen dienen echter beter te weten.

De schooljuffrouw in Tendrjakows verhaal handelt dan ook zoals een rechtgeaard communist behoort te handelen: zij haalt de kleine Rod ja uit het schadelijke gezinsmilieu vandaan en weigert iedere vorm van samenwerking met de pope. Dit ‘voorbeeldig’ gedrag van een romanfiguur betekent echter volstrekt niet dat een dergelijke houding in werkelijkheid zo vaak voorkomt: het wijst eerder op het tegendeel, zoals ook uit de persartikelen blijkt. De opbloei van de orthodoxie na de oorlog, de toenemende sympathie van de bevolking voor de kerk zijn gevolgen van de tijdelijke coëxistentie, waarop de partijleiders kennelijk niet gerekend hadden.