Streven. Jaargang 13

[p. 761]

Brief uit Marokko
Kerk en Islam in Marokko
B. Dubois
J.-M. Van Hille

IN mei hebben in Marokko verkiezingen plaats: de allereerste keer in de geschiedenis van dit land, dat na het verwerven van zijn onafhankelijkheid in 1951 nu de weg in wil slaan van een constitutionele monarchie. De juiste datum van de verkiezingen staat op het ogenblik dat wij dit schrijven nog niet vast, maar de koning heeft ze vast beloofd voor deze maand. Een van de belangrijkste kwesties die daarbij, minstens indirect, op het spel staan, is de positie van de Kerk. Een kort verblijf in Marokko stelt ons misschien in staat u daar een en ander over mee te delen.

Zolang Frankrijk het beleid in handen had, kon de Katholieke Kerk in Marokko ongestoord haar werk uitoefenen onder de Franse ingezetenen, maar van een directe bekeringsactie onder de Marokkaanse bevolking onthield zij zich. Het Frans centraal bestuur en met name Lyautey stonden erop, dat de inlanders niets gemeen zouden hebben met de Europese gewoonten en opvattingen, en dat de Europeanen zich niet zouden mengen in de inlandse aangelegenheden. Indien het thans aan de Europeanen verboden is de Marokkaanse moskeeën te betreden, is dit nog steeds te wijten aan een decreet van Lyautey. Deze politiek, welke op alle gebieden werd doorgedreven en nu door de Marokkanen heftig bekritiseerd wordt, had tot gevolg dat beide rassen, Arabieren en Fransen, gescheiden leefden, zonder veel contact met elkaar, maar meteen werden daardoor ook alle nutteloze twisten, welke een Franse inmenging zeker zou veroorzaakt hebben, vermeden. Ook op godsdienstig gebied bleef aldus een kloof bestaan tussen katholieken en muzelmannen. Iedere bekering tot het katholicisme was de inlanders door hun caïds verboden; elke poging daartoe vanwege de Kerk lokte in dit islamitische land, waar godsdienst, recht en politiek één geheel vormen, onvermijdelijk politieke relletjes uit.

Na de Onafhankelijkheid

Toen Marokko na de besprekingen te Aix-les-Bains in 1951 zijn onafhankelijkheid verwierf, werd deze toestand grondig gewijzigd. De godsdienstige leider, de Sultan, werd nu ook het soevereine staatshoofd; de nationalistische leiders, allen overtuigde muzelmannen, kwamen aan het bewind.

Uiterlijk veranderde er niets. De Kerk bleef voortbestaan zoals vroeger. De vrees, dat de nieuwe overheid door middel van een dahir of wet de Katholieke Kerk zou verbieden, bleek voorbarig. Deze gunstige evolutie was ongetwijfeld mede te danken aan de verstandige houding welke de katholieke overheid had aangenomen ten aanzien van de Marokkaanse nationalisten. Reeds in 1950 erkende Mgr. Lefèvre, Aartsbisschop van Rabat, het onafhankelijkheidsrecht van de inlanders. Deze stellingname, op een ogenblik dat niets liet voorzien hoe vlug deze onafhankelijkheid werkelijkheid zou worden, stemde de nationalisten gun-

[p. 762]

stig ten opzichte van de Kerk. Gedurende de jaren van het terrorisme werd geen enkel priester of kloosterling gedood, geen enkele kerkelijke eigendom aangetast.

Een tweede verklaring voor de huidige welwillendheid van de regering moet gezocht worden in de evolutie van sommige islamitische gedachtenstromingen zelf. Vooral onder diegenen die lange tijd in het buitenland hebben verbleven, is een beweging ontstaan die aanstuurt op een gedachtenverruiming en op een grotere verdraagzaamheid t.o.v. de vreemdelingen en hun godsdienst. Sommige vooraanstaande leiders wensen een soort van concilie bijeen te roepen dat, zonder de geest van de Koran te verraden, de islamitische leer zou aanpassen aan de gewijzigde omstandigheden. In een rede te Rabat, in juli van het vorig jaar, heeft Mohammed El Fasi, rector van de Universiteit en oud-minister van Onderwijs, dergelijke gedachten publiek verdedigd. Voorlopig echter vinden ze slechts gehoor bij de rechter vleugel van de Istiqlal-partij, welke onder de leiding van Allai El Fasi (El Fasi is de naam van bijna alle adellijke families van de heilige stad Fez), vooral de traditionalisten en intellectuelen groepeert, die in Marokko vaak samen gaan. Deze vleugel van de Istiqlal-partij bevindt zich op dit ogenblik echter in de oppositie.

Tot een goede verstandhouding tussen beide godsdiensten heeft ten slotte ook de sociale actie van de Kerk bijgedragen. De Franciscanen hebben zowat overal dispensaria opgericht, en in vele inlandse wijken van de grote steden hebben ze kleine posten uitgezet, waar één of twee paters voortdurend ten dienste van de bevolking staan. Doch zelfs in deze ‘missieposten’ blijft elke directe bekeringsactie door de kerkelijke overheid verboden. Ook bij het bekende Benedictijnenklooster te Tioumliline, in de nabijheid van Azroe, dat oorspronkelijk uitsluitend voor de contemplatieve monniken was bedoeld, was men al spoedig verplicht een verplegingscentrum op te richten. Om de betere verstandhouding te bevorderen tussen Europeanen, Muzelmannen en Joden (in Marokko leven ong. 200.000 Joden), organiseert men daar nu iedere zomer een studiesessie, waarop studenten van alle rassen en alle standen uitgenodigd worden. Deze zeer vruchtbare contactnamen genieten de sympathie van het Marokkaanse hof en van de regering, die niet nalaten er actief deel aan te nemen. Wel verbood in 1958 de linkse vleugel van de Istiqlal elke deelname van de jeugd, maar nadien schijnt men zelfs daar tot andere gevoelens te zijn gekomen.

Tegenover deze positieve tekenen staan echter ook minder gunstige factoren. In de eerste plaats is en blijft het christendom voor de Marokkanen een vreemde godsdienst, erger nog: de godsdienst van de verdrukkers. Het katholicisme is voor de man uit het volk de godsdienst van Fransen en Spanjaarden, twee volkeren waarover men in het vrije Marokko maar weinig goeds hoort vertellen. Iedere bekeerling wordt dan ook beschouwd als een verrader. Nog steeds wordt hij getroffen door een soort van burgerlijke dood. Durft hij zich nog onder zijn medeburgers vertonen, dan loopt hij gevaar vermoord te worden. Verdwijnt hij, dan wordt zijn beeltenis publiek verbrand, zijn huwelijk wordt ontbonden, zijn erfenis valt open. De meeste bekeerlingen gaan zich vestigen in Frankrijk of Zwitserland.

Sinds enige tijd wordt door sommigen voorgesteld, alle vreemdelingen die zich definitief in het land vestigen, te verplichten de Marokkaanse nationaliteit aan te nemen. Aldus zouden echter ineens een aanzienlijk aantal onderdanen van Mohammed V christenen zijn en zou het onmogelijk worden de discriminatie tussen christenen en muzelmannen te handhaven. Verder zouden de christenen daardoor

[p. 763]

ook eigen vertegenwoordigers in de regering krijgen. Dit alles is nog slechts een voorstel, dat heftig bestreden wordt zowel door Fransen als door Marokkanen: de Fransen wensen hun nationaliteit niet te verzaken, de Marokkanen geven niet graag rechten aan een vreemde gemeenschap.

Het aantal christenen neemt overigens zienderogen af. Van de 450.000 Fransen die in 1953 in Marokko verbleven, zijn er nu nog nauwelijks 200.000 over, die voor 80% katholiek zijn. Ten gevolge van de regeringshouding tegenover de Franse ingezetenen zal het aantal emigranten in de komende jaren vermoedelijk nog toenemen.

De Franse bevolking bestaat hoofdzakelijk uit ambtenaren, handelaars en ‘colons’, exploiteerders van grote landbouwdomeinen. De eersten zijn reeds grotendeels door inlanders vervangen; diegenen die nog overblijven, staat hetzelfde lot te wachten. De handelaars en industriëlen ondergaan natuurlijk de gevolgen van de emigratie: de afzet van de ondernemingen is in sommige gevallen met 2/3 verminderd. De nieuwe sociale wetgeving en de bijkomende taksen hebben velen in een onmogelijke situatie geplaatst: ook zij zullen het land moeten verlaten. De ‘colons’ ten slotte worden voortdurend bedreigd met onteigening. In de laatste maanden is deze bedreiging voor velen reeds een werkelijkheid geworden. Naar het voorbeeld van Tunesië eist de Marokkaanse bevolking een nationalisatie op grote schaal van deze grote landbouweigendommen. Alleen de Marokkaanse belangen in Frankrijk, zijn er de oorzaak van dat een dergelijke beslissing, die onafwendbaar schijnt, voorlopig wordt uitgesteld.

Als de Fransen echter uit Marokko verdwijnen, dreigt ook de aanwezigheid der Kerk, die nu ten minste geduld wordt, op te houden. In ieder geval zal de Kerk met twee grote gevaren af te rekenen krijgen: het communisme en het nationalisme.

Communisme

Het kan enige verwondering wekken, dat het marxisme zou doorbreken in een land dat zo sterk aan zijn godsdienst is gehecht; des te meer als men weet dat de communistische partij in Marokko verboden is. Doch het gevaar ligt hierin, dat het marxisme langs een economische omweg voet zal krijgen in dit land dat zich op economisch gebied immers in een netelige situatie bevindt. Alleen door een drastische beperking van zijn invoer kan het zijn budget in evenwicht houden. Aangezien het kapitalistisch systeem geen oplossing meer blijkt te bieden, gaan steeds meer stemmen op voor een collectivisering van de economie. Vooral de U.M.T. (Union Marocaine du Travail) onder de leiding van Mahjoub ben Saddek staat deze zienswijze voor. Dit syndicaat, dat 80% van de arbeiders groepeert, valt praktisch samen met de linkse vleugel van de Istiqlal, die in september van het vorig jaar fusioneerde met de linkerzijde van de ‘Parti Démocrate de l'Indépendance’: samen vormden zij, onder de leiding van Mehdi ben Barka, de ‘Union des Forces Populaires Marocaines’. Deze coalitie schijnt de wind in de zeilen te hebben en zal hoogstwaarschijnlijk zegevieren bij de komende verkiezingen.

Mehdi ben Barka, die ondertussen zelf een studiereis heeft ondernomen naar Communistisch China, had reeds het vorig jaar in juli, in een redevoering te Rabat, zijn bewondering uitgedrukt voor dit rode paradijs en zijn voorkeur voor een marxistisch georiënteerde economie. In een interview, dat hij ons enkele

[p. 764]

dagen daarna toestond te Casablanca, sprak hij zijn overtuiging uit dat de Islam het communisme geenszins zou kunnen tegenhouden als de ellende te groot zou worden. Mohammed El Fasi, die nochtans een traditionalist is, wees ons op de vele overeenkomsten tussen het communisme en de Islam: alleen het Godsgeloof is volgens hem een essentieel onderscheid.

Dit alles geeft de indruk dat men in ieder geval voor een verschuiving naar links staat. Of men echter tot een echte volksdemocratie zal evolueren, lijkt weinig waarschijnlijk: het prestige van de koning schijnt sterk genoeg te zijn om dit te verhinderen. De U.S.S.R. zal zich ook wel tweemaal bezinnen alvorens de economische inrichting en ontplooiing van Marokko helemaal voor zijn rekening te nemen, gezien de enorme kapitalen welke dit zou vergen. Een Russische penetratie zoals in Irak en Egypte is van de andere kant niet uit te sluiten.

Islamisme

Het andere gevaar dat de Kerk bedreigt, is een opflakkering van het Islamisme. De islamitische staten, die een leidende rol spelen in de groep der Afro-Aziatische landen, willen de Islam als basis gebruiken voor de onderlinge eenheid. Dit schijnt trouwens niet moeilijk te verwezenlijken. Hun proselytisme onder de negerbevolking stuit op geen enkele gestructureerde godsdienst. Vele zwarten gaan zelfs tot de Islam over uit reactie tegen het christendom, dat zij als de godsdienst der verdrukkers blijven beschouwen. Te Rabat beweert men dat het aantal bekeringen tot de Islam in Afrika in de laatste jaren acht maal groter is dan het aantal bekeringen tot het geheel van de christelijke godsdiensten. Het is onmogelijk deze bewering te controleren, maar ze schijnt wel te steunen op een grond van waarheid.

Onder de islamitische staten heerst nu een onderlinge strijd om de leiding. Egypte, Irak en Marokko maken alle drie aanspraak op deze titel. Marokko, dat in een toekomstige Maghreb-federatie een hoofdrol hoopt te spelen, stelt nu alles in het werk om de nabuurlanden te overtuigen van zijn sterke muselmaanse gevoelens. Natuurlijk wordt dit niet alleen ingegeven door een politiek opportunisme: ook de Algerijnse kwestie heeft een zeer grote invloed op de Marokkaanse bevolking. Eens te meer verwart men de godsdienst van de meeste Fransen met het universeel katholicisme.

Van deze associatie is de Kerk het slachtoffer. Vele Franse katholieken menen dat er weldra in Marokko voor hen geen plaats meer zal zijn, of althans dat hun toestand daar onhoudbaar wordt. Sommigen onder hen - en zij vinden steun bij enige leden van de clerus, vooral in het progressistische Casablanca - zouden graag overgaan tot een meer directe bekeringsactie onder de inlanders. Naar hun mening zou daar niets bij te verliezen zijn. De repressiemaatregelen die er onvermijdelijk op zouden volgen, zullen ook anders genomen worden. Hun stelling luidt: ‘een inlandse Kerk, of alles is verloren’.

De officiële thesis van de Kerk blijft echter die van een loutere aanwezigheidspolitiek, in de hoop dat het complex van ongunstige omstandigheden wel eens zal veranderen. Of de gevaren die de Kerk in Marokko bedreigen, al dan niet werkelijkheid zullen worden, zal alleen de tijd kunnen uitmaken.