Streven. Jaargang 13

[p. 452]

Internationale kroniek
Polen 1960
Cyrille Boldirev

DE topconferentie van de maand mei werpt nu reeds een schaduw vooruit of, als men het liever anders zegt, de ontmoeting, welke in september l.l. heeft plaats gehad tussen Chroestsjef en Eisenhower in Camp Davis sorteert nu reeds een effect. In Polen - testland en proefobject voor de wereldpolitiek van de ontspanning en de coëxistentie (of van het gemeenschappelijk overleven, zoals Herter dat laatst een beetje luguber noemde) - wordt de toenadering tussen de twee groten met onverdeelde vreugde door het Warschau-regime begroet, maar het volk staat er met gemengde gevoelens tegenover, al naar deze ‘verzoening’ een weerslag heeft op Polens binnenlandse ontwikkeling of op zijn positie tegenover het buitenland.

Wat dit laatste aspect betreft kan de zaak heel eenvoudig gesteld worden: de westerse machten, zowel de Angelsaksers als Frankrijk, zijn bereid, de Oder-Neisse-grens te erkennen. Of dit nu door een formele akt geschiedt, wat nog te betwijfelen is, of door middel van verklaringen van de leidende staatslieden - zoals reeds gebeurd is door de Gaulle en Debré - of alleen maar stilzwijgend, is van weinig belang. Adenauer geeft zich duidelijk rekenschap van deze situatie en hij probeert alleen een formele stap te vermijden; hij wil dit, zowel om inwendige moeilijkheden te vermijden en zijn prestige te handhaven, alsook om Duitsland niet aan een hypothetische toekomst te binden. Hoe dan ook, we moeten de dingen bij hun naam durven noemen en ze niet in een nevel van geruststellende commentaren hullen. Dat déze zijde van de toenadering tussen de V.S. en de U.S.S.R., van de diplomatie van McMillan en de Gaulle, door alle Polen met vreugde begroet wordt, mag ons niet verwonderen. Maar heel anders staat het met de gevolgen van de huidige wereldpolitiek voor Polens binnenlandse situatie.

Kort na zijn terugkeer uit de V.S. en uit China, heeft Chroestsjef een zesdaags bezoek gebracht aan Roemenië, van 19 tot 25 oktober. Op 17 oktober vergaderde in Warschau het Centraal Comité der Communistische Partij. Ochab (minister van Landbouw) is daarvoor uit Amerika teruggekeerd, Rapacki (minister van Buitenlandse Zaken) uit Londen. Vóór of na deze bijeenkomst schijnt Chroestsjef een geheim gehouden ontmoeting met Gomulka gehad te hebben. In ieder geval hebben Chroestsjefs reisindrukken uit Amerika en China hem ertoe bewogen, hetzij het bevel, hetzij de permissie te geven om de teugels in Polen strakker aan te halen. Meer dan waarschijnlijk heeft de verzekering van hun westergrens het de Polen gemakkelijk moeten maken, vrede te nemen met een strengere koers op binnenlands gebied, en dit juist in de drie meest delicate sectoren: de economie (industrie en landbouw), de verhouding tot de Kerk, en het culturele leven.

De terugslag op deze sectoren is onloochenbaar. Juist daarom wil men hem met alle middelen verdoezelen. Toen Rosenthal, de correspondent van de New York Times, over deze wijzigingen schreef op een wijze die nu niet precies vriendelijk was voor de gezagdragers, heeft men hem willen afstraffen. Maar de fei-

[p. 453]

ten worden daardoor niet ongedaan gemaakt. Evenmin door de plechtige en herhaalde verzekering, dat men niet wil afwijken van de in oktober 1956 ingeslagen weg. Men denke maar even aan een leerrijk voorbeeld: in Oostenrijk bleven de opvolgers van Dolfuss ook zogenaamd de politiek van de kanselier trouw, maar dit leidde toch maar tot de bekende gebeurtenissen van maart 1938....

Laten we eerst de zakelijke veranderingen beschouwen. De industrie heeft te kampen met grote moeilijkheden: de reeds zeer lage salarissen en lonen nemen nog af in koopkracht. Dat de arbeiders aan het drinken gaan, is begrijpelijk; dat ze van het werk wegblijven, is met te verontschuldigen. De bedrijfsleidingen worden nu verplicht normen op te stellen voor maximum-prestaties, die zin en fysisch vermogen van de arbeiders ver te boven gaan. Op het platteland wordt van de boeren geëist, de prijzen opnieuw tot een groteske hoogte op te voeren en daartoe wordt van hen de betaling gevorderd van aanzienlijke achterstallige belastingen; wie niet kan betalen, wordt bedreigd met confiscatie van zijn bezittingen.

Ook de geestesarbeiders wordt een strengere tucht en een nauwgezettere aanpassing aan de eisen van de socialistische opbouw opgelegd. De strakke censuur wil nu niet alleen meer dat men het negatieve verzwijgt, maar dat men zich ook positief inzet voor het communistische systeem, dus voor het collectief bezit, de arbeid, de verdediging van het socialisme tegen de dwalingen der bourgeoisie, en de propaganda van het wetenschappelijk denken tegenover het ‘religieuze obscurantisme’. Wetenschappers, schrijvers, kunstenaars hebben zich aan deze richtlijnen te houden, anders geraken ze wel met meer in de gevangenis, maar worden ze afdoende geboycot.

De Kerk ziet haar vrijheid van handelen buiten de eigenlijke eredienst steeds meer beknot. Vooral het godsdienstonderricht in de staatsscholen, dat na 1956 opnieuw ingevoerd was, schijnt bedreigd. Buiten de zo juist genoemde concrete veranderingen, is er een verslechtering van de algemene sfeer te bespeuren. De meeste intellectuelen, de gelovigen, de boeren voelen zich bang en onbehaaglijk te moede: wat is er nog allemaal op til? Bij de vroegere middenklasse en bij vele arbeiders komt daar nog bij dat men de indruk krijgt, door het Westen verlaten te worden: uit Amerika zijn alleen wat schone woorden te verwachten en wellicht, ja, ook een beetje hulp - door Ochab beloofd bij zijn terugkeer uit de Verenigde Staten - in de vorm van voedingsmiddelen, machines en industriële grondstoffen; deze hulp gaat echter niet ver: slechts zo ver als ze de Russen geen aanleiding tot ergernis geeft.

Wie de koerswijziging in de weg staat, wordt opzij geschoven. Kort na elkaar zijn aldus verwijderd: de minister voor cultuur en kunst, Kuryluk; het lid van het Politbureau Jerzy Morawski, die in oktober 1956 een der negen toen gekozen leden van dit hoogste partij-orgaan was en die lange tijd onder de machtigste mannen van Polen werd gerekend; de minister voor opvoeding Wladyslaw Bienkowski, die tot voor een jaar tot de intiemste vrienden van Gomulka behoorde; de leider van het Instituut voor internationale aangelegenheden, Professor Hochfeld; de leider van het centrum voor sociologisch onderzoek Professor Chalasinski; de president van de schrijversvereniging Slonimski. Al deze mannen zijn van verschillende afkomst, en van verschillende partijen. Morawski, Bienkowski en Kuryluk zijn van oudsher communist. Hochfeld en Slonimski stammen uit de rijke Joodse burgerij; de een was een gematigde socialist, de ander een radicaallinkse zonder tot enige fractie te behoren. Eén ding hadden allen echter gemeen-

[p. 454]

zij stonden een liberale houding voor en wezen elke beperking van geestelijke vrijheid af. Zij zijn niet eenvoudigweg geliquideerd, men heeft hen niet vervolgd - dit onderscheidt Polen nog steeds van andere volksdemocratieën -, men heeft ze slechts op een zijspoor gezet, Morawski werd vice-president der staatscontrole, een ambt dat Gomulka bekleedde na zijn val, vóór hij in de gevangenis geraakte. Kuryluk werd gezant in Wenen, Bienkowski werd voor de tweede maal directeur van de nationale bibliotheek, Slonimski blijft deel uitmaken van het directie-comité der schrijversvereniging.

Veel belangrijker nog dan deze degraderingen is de vraag, wie de vrijgekomen plaatsen innemen. De portefeuille van kunst en cultuur en die van opvoeding zijn gegeven aan weinig briljante partijlieden, die de nieuwe koers onverbiddelijk toepassen; het zijn wisselbare figuren. Aan het hoofd van het Instituut voor internationale aangelegenheden kwam de ziekelijke ex-journalist Ostap Dluski, een beproefde en strijdbare theoreticus, en als helper kreeg hij Kiriluk toegewezen, ook een ‘harde’. Van niet minder belang is de vervanging van Slonimski door de internationaal bekende schrijver Jaroslaw Iwaszkiewicz. Bewonderaar van Pilsudski, afstammeling van een geslacht van oud-adellijke grootgrondbezitters, gehuwd met de erfgename van een van de grootste industriebedrijven van Polen, is deze man er steeds voortreffelijk in geslaagd zich aan alle situaties aan te passen. Met het gevolg dat hij nu nog in zijn prachtige domeinen bij Warschau woont en als een van de heel weinig geprivilegieerden een rijkdom bezit welke men ook in het Westen zou benijden. Over hem wordt een anecdote verteld, die niet alleen voor hem typisch is. Toen Koningin Elisabeth van België haar bezoek bracht aan Warschau, was hij haar ere-begeleider. Hij vergezelde haar zelfs naar de H. Mis op zondag en maakte zorgvuldig alle gebruikelijke gebaren en gebeden mee. Toen de koningin hem daarna vroeg: ‘ik heb gehoord dat u een communist bent, maar nu ontpopt u zich als een gelovig katholiek?’ antwoordde Iwaszkiewicz: ‘Catholique croyant, si, mais je ne pratique pas. Communiste pratiquant, si, mais je n'y crois pas’. Vooral omdat hij aldus zogenaamd niet tot de partij behoort, is hij president van de schrijversvereniging geworden: daar zetelen nu zes communisten en acht partijlozen, die allen de opdracht hebben, voortaan alle regime-vijandig dichterschap te verhinderen en de ‘ingenieurs van de geest’ slechts in de zin van de socialistische opbouw te laten werken.

Terwijl de zuiveringen in de literatuur- en de universiteitswereld de brede massa niet raken, zijn de benoemingen op de leidende posten in de economische departementen voor iedereen minder licht verteerbaar en van beslissende invloed op het gehele openbare leven. Figuren die bekend stonden als trouwe Stalinisten of, laten we zeggen, als markante persoonlijkheden in de Bierut-periode, bevinden zich nu weer aan de top: Tokarski en Szyr zijn beiden plaatsvervangend minister-president geworden, Gede is tot plaatsvervangend directeur van het planningsbureau benoemd. Eugeniusz Szyr was de vertrouweling van de begaafde, doch fanatische en gehate economie-dictator Hilary Minc, die een tijd lang directeur was van het planningsbureau; na de gebeurtenissen in Posan (28 juni 1956) moest hij zijn plaats afstaan aan een vriend van Cyrankiewicz. Julian Tokarski was minister voor de motorenindustrie en machinebouw, als zodanig verantwoordelijk voor de onlusten van Posan en daarom ook door Cyrankiewicz doorgezonden. Tadewsj Gede, minister voor buitenlandse handel en vice-premier, was vijf jaar lang gezant in Moskou, waar hij de bijzondere gunst van Chroestsjef verwierf. De pijnlijkste herinnering bewaart men in Polen evenwel aan

[p. 455]

Kazimierz Witasewski. Deze vroegere meester der communistische propaganda in het leger, verwierf de bijnaam ‘Generaal Gaspijp’, omdat hij in oktober 1956 de raad gaf, tegen de opstandelingen machinegeweren (gazrurki) in te zetten. Nu zijn ze allemaal weer terug, de vertrouwde, onvergefelijke figuren van de voorbij gewaande Bierut-tijd. En het doet er weinig aan toe dat men ons wil geruststellen met de bewering als zouden zij helemaal veranderd zijn.

Al deze nieuwe benoemingen hebben een ingrijpende omkeer teweeggebracht in de tactiek tegenover de Kerk. Toen in 1956 een eind gemaakt werd aan de brutale Kulturkampf van het Bierut-systeem, maakte niemand zich illusies omtrent de motieven die hierbij voorzaten: de communistische leiders, die persoonlijk tegenover de godsdienst niet alleen onverschillig, maar zelfs vijandig stonden, hadden slechts één zorg: de nationale eendracht en rust in het land. Maar nu blijkt duidelijk dat deze mildere koers op den duur geen stand kan houden. Morawski, die van een radicale anti-clericaal een voorvechter van de geleidelijke samenwerking tussen Kerk en Staat was geworden en die naast de cultuuraangelegenheden ook de betrekkingen tot de confessie onder zijn bevoegdheid had, is in beide sectoren vervangen door Ochab. Deze man, die tot nog toe minister van landbouw was en Gomulka's voorganger is geweest als eerste partijsecretaris en nu zijn plaatsvervanger - algemeen wordt aangenomen dat hij Gomulka binnen afzienbare tijd zal opvolgen -, is allesbehalve een vriend van de godsdienst. De minister voor opvoeding, die voor kunst en cultuur, die voor het hoger onderwijs, zijn dat evenmin. En in de gelijkgeschakelde pers, in de partijhorige culturele tijdschriften, in de redevoeringen der politieke leiders, overal wordt een grimmige anti-kerkelijke toon gevoerd.

Ach, oktober 1956 is een verre herinnering geworden en oktober 1959, een gevolg van Camp Davis en reeds een effect van een topconferentie die nog in voorbereiding is, reveleert ons daarentegen de harde realiteit.