Streven. Jaargang 12

[p. 1050]

Brief uit Wenen
Dr. N. Greitemann
Oude en nieuwe banden tussen Oostenrijk en Freiburg im Breisgau

EEN ‘uitstapje’ van Wenen naar het westelijke grensstation Feldkirch overtuigt de hangerige reiziger er van dat het kleine Oostenrijk eigenlijk veel te groot is. Over dit traject doet een normale sneltrein ongeveer vijftien uur; van Feldkirch naar Parijs duurt de reis korter. Bovendien bemerkt men, hoe veel kleiner en gedrongener Zwitserland vooral in de noordelijke bocht is, want binnen vier uur bereikt men Bazel op het drielandenpunt. Rijdt men vandaar een klein uurtje door Württemberg, dan presenteert Freiburg im Breisgau opeens een kostelijke verrassing, want voor zover deze stad niet werd verwoest, draagt zij nog altijd een onloochenbaar Oostenrijks stempel. Drie kwart werd weggebombardeerd, maar evenals in Wenen, Keulen en Ulm hebben de vliegeniers ook hier zo nauwkeurig maatwerk afgeleverd, dat het prachtige Munster met een klein gedeelte van de middeleeuwse binnenstad op het kantje af gespaard is gebleven. Deze dom is een wonderlijk gotisch bouwwerk, rijzig en van zo grote afmetingen, dat men er een kathedraal in vermoedt; en toch was het eeuwenlang een gewone stadskerk, gebouwd door en voor de burgers. Eerst vanaf 1821 draagt het de naam van kathedraal, toen Freiburg aartsbisschoppelijke zetel werd. Menig huis rondom dit Munster verraadt de typische Oostenrijkse stijl: de brede flank ligt aan de straatkant met opvallend kleine ramen en luiken en een natuurstenen ingangspoort met een gedrongen ronde boog. Het hoofdverkeer verloopt langs wegen die nog altijd Habsburgerstrasse en Kaiser Josephstrasse heten.

Toen de graven van Habsburg in de 13e eeuw de Babenbergers in Oostenrijk opvolgden, hadden zij reeds enkele bezittingen in Breisgau, die zij later - o.a. met die in de Elsass - wisten uit te breiden. Zodoende ontstond hier vlak voor de Bourgondische Poort een bruggehoofd dat - afgezien van allerlei wijzigingen - tot 1806 in Oostenrijks bezit bleef. Zelfs toen dit Württemberg in de vorige eeuw koninkrijk was geworden, nam het nog in 1866 de partij van Oostenrijk op tegen Pruisen. Een zweem van dit verleden vangt men telkens weer op, wanneer men door de enkele nog bewaarde middeleeuwse straatjes wandelt, waar de Stadtbächle van de Dreisau nog langs smalle goten - met de nodige vlonders - door het centrum stromen, waar de trottoirs een fijn mozaïekpatroon van kiezelsteentjes vertonen en waar in de lage gelagkamers nog een gezelligheid hangt, die heel weinig weg heeft van de Pruisische stijfheid, van de Rijnlandse uitbundigheid of de Beierse boertigheid, doch die het juiste midden houdt tussen Zwitsers-Alemannische correctheid en Oostenrijkse blijmoedigheid. Hier droomde Reinhold Schneider van de imperiale grootheid, die hij in Habsburg gerealiseerd zag; en men kan zich voorstellen dat hij zijn leven lang in dit toch kleine Freiburg bang is geweest voor een confrontatie met Wenen, totdat zijn levensavond de verrassing bracht, onnavolgbaar beschreven in Winter in Wien.

Niettegenstaande de staatkundige en politieke veranderingen leeft hier in deze vroegere voorpost van het huis Habsburg een oprechte hoogachting niet alleen

[p. 1051]

voor het oude stamland, maar ook voor de levenswijze, de begaafdheid en het karakter van de hedendaagse Oostenrijkers, zoals men dit elders in Duitsland nauwelijks ontmoet. Ofschoon deze Breisgouwers zichzelf vlijtige Duitsers noemen, bewonderen zij de Oostenrijkers om het gemak en de zorgeloosheid waarmee zij werken en de kunst verstaan van te leven. Bovendien zien zij in de Oostenrijkers en vooral in de vlotte en charmante Weners - misschien iets te welwillend - een geniaal mensenslag, dat weliswaar dun is gezaaid, maar dat het toch in begaafdheid van hen wint.... als het maar wil. De Freiburgers verontschuldigen zich wanneer zij zonder veel omhaal voor hun mening uitkomen en hun bezwaren niet zo ‘elegant’ weten in te kleden als de Oostenrijkers, ze verontschuldigen zich zelfs voor hun koffie die niet zo goed is als de Weense mokka en zij bedelen om een woord van waardering voor hun wijn, die natuurlijk niet kan halen bij de Gumpoldskirchner uit Baden bij Wenen. Hier ook kan men te horen krijgen, hoeveel en welke posten door Oostenrijkers worden bezet aan Duitse universiteiten, in de publicistiek en industrie en hoe schrijvers en vooral dichteressen uit Oostenrijk in Duitsland bewondering, gehoor en.... uitgevers vinden. Men kan in zekere zin van een Oostenrijkse uitverkoop spreken, die zelfs gevaarlijke vormen aanneemt, doch in Oostenrijk zelf toont men zich daarover minder bezorgd, daar men van mening is dat de geestesbron niet uitgeput raakt. Ten gevolge van de grote decentralisatie en vooral door het culturele verlies van de Oost-zone hebben de Duitsers hun vroegere aanmatigende houding prijsgegeven - wat hun zeker niet misstaat -, waartegenover het Oostenrijkse zelfbewustzijn veel sterker is geworden. In Freiburg hoorde ik het bon mot: ‘Wij Oostenrijkers kunnen steeds maar ideeën leveren, waarmee de Duitsers dan zaken doen’. Er heeft zich inderdaad een evenwichtsverplaatsing voltrokken, want nadat Oostenrijk eeuwenlang krachten uit het buitenland had aangetrokken - o.a. een prins Eugenius, Beethoven en onze van Swieten - schijnt het nu krachten uit te stralen en wordt het vooral door Duitsland in beslag genomen. Doch wat de Oostenrijkers thuis niet konden leren, namelijk systematisch werken of hun gedachten ordelijk in een boek samenvatten, dat wordt hun in de vreemde bijgebracht onder zuchten en geklaag. Want dit blijft een van hun kenmerken: een nieuw idee fascineert hen slechts zolang het nog nieuw is.

In Freiburg is de atmosfeer toch anders. Dat bemerkt men in het grote katholieke uitgeversbedrijf van Herder, deze plannende, schrijvende, redigerende en stimulerende hogeschool van katholieke wetenschap en religieus leven, waar niet alleen gebedenboeken en missaals, maar ook lexica in steeds hernieuwde uitgaven - de grosse Herder, een Staatslexikon, Lexikon für Pädagogik, Lexikon für Theologie und Kirche enz. -, wetenschappelijke en praktische tijdschriften en theologische handboeken worden voorbereid, gedrukt en uitgegeven met een ernst en een zendingsbewustzijn, die men in Oostenrijk zelden ontmoet. Toch bezit Herder in Wenen een afzonderlijke uitgeverij, omdat het stamhuis geen afstand wil doen van de bijdrage die Oostenrijk kan leveren. Maar het Weense bedrijf blijft klein in vergelijking met de ideeën- en boekenfabriek van Freiburg, waar men de indruk krijgt dat leken de taak van de docerende en publicerende clerus gedeeltelijk hebben overgenomen. Terwijl men in Oostenrijk het plannenmaken in verband met het komende algemene concilie aan de ‘Romeinen’ overlaat, tonen de Duitsers ook in Freiburg zich bezorgd over deze kerkvergadering die volgens hen ook precaire kwesties ter sprake dient te brengen.

Een katholiek uitgeversbedrijf heeft tegenwoordig geheel nieuwe zorgen.

[p. 1052]

Vroeger moesten de schrijvers van theologische werken en van handboeken een uitgever zoeken, nu echter ziet de uitgever zich gedwongen om zelf op zoek te gaan naar potentiële schrijvers, die hij over de bezwaren van een overmatige specialisering moet heen helpen om hen dan tot het schrijven van een samenvattend werk te overreden, of die hij moet bemoedigen en aansporen, ook wanneer bepaalde opvattingen werden veroordeeld, goede bedoelingen betwijfeld of verkeerd geïnterpreteerd. Bovendien is de tijd van de series handboeken schijnbaar voorbij. In Innsbruck, eens een groot bolwerk, wordt de traditie van een Noldin, Donat, Holzmeister en van grotere collecties niet meer voortgezet. Men publiceert wel artikelen in tijdschriften en soms verschijnt er nog een groot werk, zoals Missarum Solemnia van Jungmann. Ook Hugo en Karl Rahner laten nog van zich horen, doch de laatste beperkt zich tot losse bijdragen (Schriften zur Theologie) of tot Questiones Disputatae. Bijna overal openbaart zich een gereserveerde houding, een afwachten, misschien een concentratie, waarin naar een nieuw uitgangspunt wordt gezocht. Een beroemd handboek voor moraaltheologie, waarvan Herder dertien uitgaven heeft verzorgd, moet nodig worden herzien, maar de uitgever vindt geen enkele jongere ordesbroeder van de schrijver die zich hieraan waagt. De jonge generatie van theologie- en bijbelprofessoren is zozeer gespecialiseerd en ze heeft over opzet, indeling en beginselen zo verschillende opvattingen tegenover de voorgangers, dat zij de omwerking van de vroegere seriewerken niet aandurft of niet aan kan. Ook vraagt de uitgever zich af, of het grote aantal leerstellige en disciplinaire uitspraken geen muur is geworden, die het vrije uitzicht en een zelfstandig oordeel belemmert.

Des te meer bewondert men de moed en het telkens hernieuwde initiatief van die katholieke uitgevers, die ten koste van de grootste offers aan hun religieuze programma vasthouden - want ze zouden ook romans kunnen uitgeven - en die van mening zijn dat het geloofsleven onvermijdelijk wegkwijnt, wanneer de theologen niet meer publiceren. Daarom zoeken zij naar talenten en verwachten ook hulp uit het verre, maar altijd bewonderde en wellicht al te zeer overschatte Oostenrijk; maar de theologische faculteit van Wenen zwijgt, Innsbruck talmt, Salzburg is nog steeds in wording en Graz is zowel wetenschappelijk als muzikaal (opera) de springplank, om elders vaste voet te krijgen.

Ook theologisch maken wij een overgangstijd door. Men twijfelt weliswaar niet aan de juistheid van de beginselen, maar men kan tegenwoordig geen handboek en geen ‘cursus’ meer schrijven zoals vroeger, toen men van een vastomschreven systeem of beter nog van een bepaalde systematiek uitging of toen men de ‘bewijzen’ en citaten met een bewonderenswaardig gemak uit andere handboeken afschreef. De slordig-geniale manier waarop zelfs een Möhler zijn teksten citeerde, is nu niet meer houdbaar; en al wordt het vroegere systeem niet in twijfel getrokken, het is toch in zover tot een probleem geworden, dat men zich gedwongen ziet het anders te ordenen. Bovendien stelt het intellectuele en geestelijke leven een aantal vraagstukken aan de orde, die niet meer in de vroegere systematiek passen. De theologie schijnt niet meer op de eerste plaats van een vaststaande denkconstructie uit te gaan, doch van een nieuw doorleefde werkelijkheid, waarvoor een geheel eigen en nieuwe stelselmatige opbouw moet worden gezocht. De oude ‘bewijzen’ schijnen aan kracht te hebben verloren, omdat zij niet meer ‘aanspreken’. In een technisch tijdperk is het geloven zelf en de mogelijkheid daarvan tot een vraagstuk geworden en moet men zich de vraag stellen, of en in hoever het woord van de H. Schrift nog ‘aankomt’. Hetzelfde

[p. 1053]

geldt - op een lager plan - voor de werken van de klassieke oudheid.

Dergelijke en andere vragen kruisen elkaar in talloze brieven tussen Freiburg en Wenen, in overzichten, op redactievergaderingen, in conferenties, bij opinieonderzoek en persoonlijke contacten. Al is het uitzicht, oppervlakkig beoordeeld, minder hoopvol, toch komt men geleidelijk tot de overtuiging dat de technisch opgeleide mens een zwakke plek heeft, een Einbruchstelle, die veel zwakker schijnt te zijn dan in de vorige generatie, die met scholastiek, Kant, Hegel en veel intellectualisme was gevoed. De hedendaagse mens aanvaardt veel gemakkelijker de mogelijkheid van een wereld die buiten de techniek ligt, met andere woorden: hij leeft in een geestelijk vacuum en het is de taak van de katholieke theologie en publicistiek deze leegte bloot te leggen en haar met inhoud te vullen.

Dit was de vrucht van een reis tussen Wenen en Freiburg, welke laatste stad haar ogen vol verwachting gericht houdt op het land aan de Donau, dat in geen enkel tijdperk grote godgeleerden of wijsgeren heeft voortgebracht, doch waar wel schrijvers - en denkers - als Werfel, Zweig, Hofmannsthal, Joseph Roth, Schaukal, Ebner en een Handel-Mazzetti tot ontplooiing zijn gekomen, waar ook een Pius Parsch de liturgische beweging heeft ingeleid en waar een nu oud geworden Pfliegler nog altijd vruchtbaar werkt en o.a. zijn laatste, ook in het Nederlands vertaalde werk Priesterliche Existenz publiceerde. Uit dit Oostenrijk zijn een Musil en Broch voortgekomen, hier schrijven nog altijd de romanciers G. Saiko en H. von Doderer, om wie Duitsland dit land benijdt, hier ook is de voedingsbodem van die uitzonderlijke, echt Oostenrijkse verschijning: Fr. Heer, die per jaar minstens twee boeken publiceert en die nog niet door Duitsland kon worden op- of aangekocht, omdat hij te sterk aan zijn land is verknocht. Wat dit Oostenrijk en vooral wat dit Wenen betekent, ontdekt men eerst ten volle wanneer men de terugreis van het Westen naar het Oosten maakt, komende uit het romantische heuvellandschap van het Zwarte Woud met het idyllische Freiburg en het meditatieve Tübingen. Dan openbaart zich Oostenrijk eerst met zijn steile bergwanden in Vorarlberg en Tirol, doch hoe meer men het Oosten benadert, des te zeldzamer wordt het brede zadeldak van de Tiroolse boerenhoeve met het klokketorentje en de ruime balustrade vol bloemen. In Opper-Oostenrijk vertonen zich de Frankische vierkantige boerenhoeven, gebouwd rondom een open binnenplaats, de bergen worden geleidelijk lager en wijken meer en meer voor groene weiden. Dan passeert men de laatste grote steden, het vorstelijke Salzburg, het fabriekscentrum Linz en het provinciale St.-Pölten. Langzamerhand krijgt de vermoeide en hangerige reiziger het gevoel dat nu toch eigenlijk de bewoonde wereld zou moeten ophouden. Kan er nog iets groots komen, een laatste verrassing? De bergen worden heuvels, de heuvels vervlakken tot laagland en lopen langzaam over in de Hongaarse vlakte. En dan temidden van groenende bossen verrijst opeens het wonder van Wenen, het vroegere geestelijke middelpunt tussen de twee bruggehoofden, het ene bij de Bourgondische Poort, het andere bij de Pannonische Poort in Hongarije. Het is een miljoenenstad, doch geen woestijn van baksteen, eerder een landelijke metropool, in de greep van een gordel van gouden bossen en groene weiden. Hier overheerst de techniek niet, doch de muziek en hier leeft men niet om te werken, doch men teert er op een melodie, op een goede inval, een woordspeling en een idee. Na dit Wenen, het laatste refugium van de vrijheid en van de christelijk-Europese geest, begint niet de veel gesmade Balkan, doch de ontgoocheling van het geestloze ijzeren gordijn.