Streven. Jaargang 12

[p. 544]

Missiologische kroniek
Misvattingen over Technische Hulp en Missie
Dr. J.A. Ponsioen S.C.J.

IN gesprekken, discussies en zelfs voordrachten over deze onderwerpen blijken er telkens een aantal feitelijkheden over het hoofd gezien te worden of opvattingen over feiten rond te spoken, die elk goed gesprek onmogelijk maken. De bedoeling van deze bladzijden is dan ook niet een stelling voor of tegen een of ander te verdedigen, maar vooral een aantal misvattingen recht te zetten, om een goed gesprek mogelijk te maken.

Onwerkelijke opvatting omtrent de taak van de missie

Uit de publikaties van het laatste jaar pluk ik twee extreme stellingen die beide op onmogelijkheden afstuiten. Prof. Mohr heeft op de laatste algemene vergadering van het Thymgenootschap gesteld dat de technische hulpverlening de organische levenswijze van de Afrikaanse natuurvolkeren verstoorde en hen naar een mechanische levenswijze dreef; reden waarom de missie zich volledig van deze hulpverlening zou moeten distanciëren, ja zelfs de Afrikaanse volkeren daartegen zou moeten beschermen. De missie zou het meeste succes hebben, wanneer zij zich zou beperken tot het met hart en ziel toeleggen op haar religieuze boodschap. Telkens hoort men een dergelijk geluid; telkens wordt de vraag gesteld of wij omwille van materiële vooruitgang de bestaande, harmonische samenleving wel mogen verstoren. Het antwoord hierop is zeer verschillend voor de verschillende typen van gebieden: het Verre Oosten, het Midden-Oosten, Afrika en Zuid-Amerika, en zelfs daarbinnen vindt men zeer grote variëteiten. Maar met een veel te grote generalisatie kunnen wij toch zeggen dat er twee grote probleemvelden bestaan. Het ene is dat van een materieel bestaansniveau tegen de grens van het biologisch bestaansminimum aan. Typerend hiervoor zijn de overbevolkte gebieden van het Verre Oosten (India heeft evenveel bevolking als geheel Afrika en Zuid-Amerika samen). Dit bestaansniveau leidt ten eerste tot een doffe berusting, een biologisch vegeteren, ten tweede tot de onmogelijkheid om enig risico te kunnen nemen: een mislukking wordt met de hongerdood gestraft. Vandaar dat deze maatschappijen zeer statisch zijn en ons de indruk geven van rust en harmonie, waar in werkelijkheid niets heerst dan apathie.

Het andere probleemveld kan globaal getekend worden door Midden- en Zuid-Afrika. Hier is de modernisatie aangeslagen en bestaat een bijna wilde drift naar ‘westernization’. Iedereen wil de school doorlopen en kans hebben op nog meer onderwijs. Ieder wil een westerse taal spreken, westerse kleren dragen, westers werk doen. De mannen verlaten de dorpen, hun stamverband en trekken naar steden. Brazzaville en Leopoldstad zijn de beruchte voorbeelden. Men moet zich goed realiseren wat dit betekent. De levensvormen, de morele normen, de cultuur van deze mensen liggen sinds onheugelijke tijden verankerd in hun stamverband. Wanneer dit wegvalt en er zich mensen opeenhopen zonder stamverband, valt alles weg, ontstaat een geestelijk, zedelijk en cultureel nihilisme, dat verborgen wordt achter wat nieuwe westerse uiterlijkheden.

Plaatst men nu de missie in deze twee situaties, dan is het m.i. duidelijk, dat als zij zich buiten de behoefte en het verlangen naar een ontwikkeling op zijn

[p. 545]

Westers plaatst, zij zichzelf uitrangeert. In een volkomen statische, apatische, in het biologische verkerende maatschappij kan zij niets uitrichten; in een maatschappij, die zich koste wat het koste wil verwesteren kan zij zich niet buiten dit proces stellen, of er alleen maar tegenin gaan. Zij zal, alleen al om praktische redenen, hieraan mede leiding moeten geven.

De tweede extreme stelling haal ik uit een advertentie van het Kardinaal van Rossum-Instituut op het omblad van Sociaal Kompas. Daar biedt het Karosi zijn bemiddeling aan voor 't verschaffen van kredieten voor ontwikkelingsprojecten.

Nu is er grote behoefte aan twee soorten kredieten. De eerste is die voor financiering van de zgn. infrastructuur. Dit zijn de voorwaarden waarop pas een ontwikkeling kan starten. Er moeten eerst wegen, kanalen en spoorwegen, dijken zijn, er moet water, energie, en bevloeiingsmateriaal zijn vóór men kan beginnen. Wij mogen nooit vergeten dat onze eigen welvaart van nu gebaseerd is op enorme, gedwongen besparingen van vroeger. Hard werken en een laag loon met hoge investeringen in infrastructuur en basisindustrieën is een gelijk procédé geweest van het kapitalisme en het communisme. De koloniale landen hebben bovendien de koloniën duchtig mee laten ‘sparen’. Vele zgn. onderontwikkelde gebieden nu leven op een te laag peil dan dat zulke besparingen voor hen nog mogelijk zijn. Deze zullen van de rijkere landen moeten komen. Maar kredieten voor de infrastructuur gaan pas op zeer, zeer lange termijn, nl. als de daarop gebouwde ondernemingen ruim rendabel zijn en een mogelijkheid van rente en aflossing bieden. En zelfs dan! Als de nieuwe ondernemingen rendabel worden, zullen de overschotten heel hard nodig zijn voor verdere investering.

Het inzicht is daarom groeiende, en de Nederlandse regering is daarvan een der grootste verdedigers, dat er een fonds van de Verenigde Naties gesticht moet worden, de SUNFED, waarin alle regeringen regelmatig hun bijdrage moeten storten, en dat de gelden voor deze infrastructuur à fond perdu afstaat. Meer dan een plan is dit nog niet. Maar zou iemand serieus kunnen denken dat een missie-instituut hiertoe in staat kan zijn? En de sommen én de technische kennis welke hiervoor vereist zijn, gaan de krachten van zo'n instituut volstrekt te boven. Wel zal de missie bij kunnen dragen tot het scheppen van de zgn. sociale infrastructuur. Er wordt immers niet alleen kapitaal en technische kennis vereist, maar ook moet de mentaliteit van de bevolking vaak bouwrijp gemaakt worden om deze te gebruiken. Zulks moet vaak aan het technisch-economische proces voorafgaan, opdat dit inderdaad slagen zal. Pijnlijke ervaringen hebben de noodzaak hiervan wel bewezen. Als de missie op het gebied van zo'n project aanwezig is, kan zij zeer goede diensten bewijzen. Misschien moet hiervoor de missie zelf soms bouwrijp gemaakt worden.

De tweede vorm van krediet wordt gevraagd, waar de infrastructuur althans enigermate aanwezig wordt geacht, voor het financieren van ontginnings- of industrialisatieprojecten. Daarvoor is opgericht de International Bank of Reconstruction and Development, de zgn. Wereldbank. Deze geeft krediet tezamen met technische adviezen tegen normale voorwaarden van rente en aflossing. Het is een zakelijke instelling, die alleen krediet kan geven als de rendabiliteit gegarandeerd is. Dit lijkt ons in genen dele een taak van een missie-instituut.

Men zou zich een derde vorm van kredietverlening voor kunnen stellen, nl. het lenen voor het oprichten van sociale diensten als onderwijs, adult-education, gezondheidsverbetering (veel harder nodig dan ziekenverpleging!), landbouwvoorlichting, opbouwwerk (veel harder nodig dan gewoon sociaal werk!), enz.

[p. 546]

Maar ieder die enige kennis van zaken heeft, weet dat rente en aflossing hierbij een ondragelijke last op deze werken zouden leggen. Kredietverlening via een missie-instituut is dus een andere onreële benadering van het probleem.

Wat doet de technische hulp?

Eerst moeten wij enkele bijkomstige misvattingen wegruimen. De UNTA (United Nations Technical Assistance) is geen aparte organisatie, maar is een der bureaus van de Verenigde Naties, welke zelf een soort coöperatie is van regeringen, meer niet. Aparte organisaties zijn de Unesco, de Wereld Gezondheidsorganisatie, de F.A.O. (voor landbouw) en de I.L.O. (samen met de vakverenigingen). De UNICEF en de UNRA zijn typisch charitatieve organisaties, voor het kind en voor vluchtelingen. Deze aparte organisaties zijn er niet alleen voor de onderontwikkelde gebieden, maar voor alle deelnemende regeringen. De UNTA is dit in beginsel ook, maar werkt praktisch voor de onderontwikkelde landen.

Er zijn tal van valse opvattingen over het werk van de technische hulpverlening. Velen denken dat de Verenigde Naties geld geeft. Dat doet zij niet, althans niet direct. Dit bureau bemiddelt wanneer een regering een bepaalde deskundigheid wenst, maar deze niet vindt in eigen kring. Zo'n regering vraagt dan aan dit bureau b.v. een deskundige om een bepaalde ziekte van gewassen te bestrijden. Dit bureau stuurt deze verzoeken door aan zijn leden, de regeringen. Als nu een land zo'n deskundige ter beschikking heeft, neemt de Verenigde Naties hem op advies van de regering van dat land in dienst en betaalt zijn salaris. Deze deskundige wordt uitgeleend aan het verzoekende land, om adviezen aan die regering uit te brengen. Het bureau van de Technische hulp heeft geen gelden om uitvoering van deze adviezen te financieren. Wel is dit bureau een stap verder moeten gaan. Regeringen vroegen nl. om kennis, die er niet was, die nog ontwikkeld moest worden, althans voor de klimatorische of sociale situatie waarin zij gevraagd werd. Daarom is dit bureau overgegaan tot het stichten van pilot-projects, van technische, landbouwkundige of sociale proefvelden, waarin de kennis of methoden uitgedokterd konden worden. Natuurlijk moeten deze regionaal zijn: wat in Zuid-Amerika opgaat, gaat daarom nog niet op in het Midden-Oosten of in Midden-Afrika. Velen nu verwarren zulke pilot-projects voor wetenschappelijke doeleinden met ontwikkelingsprojecten, de toepassing van de gevonden methoden. De laatste worden niet door de Verenigde Naties gefinancierd. Ook de technische hulp wordt vaak verward met het Punt-Vier-Programma van Truman. Hierdoor beschikt de President van de Verenigde Staten over een belangrijk deel van de belastinggelden der Amerikanen voor de ontwikkeling van onderontwikkelde gebieden buiten de V.S. Deze hulp financiert niet alleen voorlichting, maar ook de uitvoering van projecten. Zij is dus zeer efficiënt, maar heeft als schaduwzijde dat ze zeer gauw verwordt tot een politiek instrument in de strijd om invloedssferen. De norm van de hulp is dan niet de nood of het verwachte succes, maar het maken van vrienden; en dit is veel meer dan het koloniseren via technische hulp. Dit type hulp heet uni- of bilaterale hulp (als een overeenkomst tussen twee staten), in tegenstelling met de multilaterale hulp die via de Verenigde Naties loopt en waarin het ontvangende land evenzeer in het ‘bestuur’ zit als het hulpbiedende land. Multilaterale hulp garandeert dus veel meer de zelfstandigheid van het hulpontvangende land. Zoals gezegd, wordt in het Technische Hulpprogram de internationale expert,

[p. 547]

die dus in deze functie niet meer een Nederlander, Amerikaan of Engelsman is, als adviseur aan de regering van het verzoekende land uitgeleend. Het is aan deze regering te bepalen of hij alleen aan hun minister adviezen uitbrengt, of ook aan particuliere instanties in het land, zoals b.v. missie en zending, dan wel verbonden wordt aan een project dat door deze regering wordt opgezet, b.v. het stichten van een universiteit en het geven van colleges daaraan. Zulke zaken worden tevoren in een contract geregeld.

Een van de grote bezwaren aan het uitzenden van zulke experts verbonden, is dat zulke deskundigen weinig tijd hebben en moeilijk gemist kunnen worden. Een ander, dat een groot deskundige in Nederland wellicht te weinig ervaring heeft van de situatie waarin deze hulpbehoevende landen verkeren. Ook deze experts moeten dus opgeleid worden! Nu gebeurt het al te vaak dat iemand die b.v. voor negen maanden wordt uitgezonden, vier of vijf maanden nodig heeft om zich in te werken voor hij aan zijn taak kan beginnen. Voor dit probleem heeft het Nederlandse Bureau voor internationale technische hulpverlening (I.T.H.) van het Ministerie van Buitenlandse Zaken een oplossing bedacht in het zgn. junioren-experts-programma. Dit bureau financiert dan de uitzending van energieke jongere intellectuelen, die b.v. 6 maanden vóór de internationale expert uitgaan om te verkennen, zodat de inwerktijd van de expert ingekort kan worden. Daarna werken zij onder de expert en worden door deze getraind om na hem nog 6 maanden te blijven om bij de verdere uitvoering van de adviezen te assisteren. Na deze scholingsperiode kan hij gaan solliciteren als volledige expert. Dit initiatief van de Nederlandse regering wordt als zeer doelmatig door alle landen toegejuicht, maar heeft nog weinig navolging gevonden.

Missie en technische hulp

Het is allereerst duidelijk dat de missie direct of indirect d.w.z. via de regering van het land waar zij werkt, kan profiteren van de adviezen der experts of van de kennis opgedaan in de ‘proefvelden’ voor ontwikkeling der methodieken. Ik heb de sterke indruk dat de missie, althans vele missionarissen, vijandig staan tegenover de internationale organen, en deze uitsluitend als een concurrent of tegenstander zien. Men komt dan onmiddellijk te voorschijn met het argument dat zij ook adviseren inzake een door de regering gewenste en noodzakelijke geboortebeperking. Maar er zijn tal van adviezen inzake gezondheidszorg, opvoedingsmethoden, landbouwontwikkeling, gemeenschapsopbouw, welke de missie bij haar activiteiten zeer wel kan gebruiken.

Een van de meest fundamentele misvattingen, die heden minder bij de missie dan bij de katholieken in Europa heerst, is dat de missie een soort verlengstuk is van het Europees of het Nederlands katholicisme, zodat wij hier uit zouden maken wat de missie op ontwikkelingsgebied wel of niet zou moeten doen. Wij financieren dit immers! Ik zou van de daken willen verkondigen: de missie hoort thuis in het land waar zij werkt; als zij aan ontwikkelingsactiviteiten deelneemt zullen deze primair bepaald moeten worden door de noden van het land en het beleid van de verantwoordelijke regering aldaar. Alle leiders van de missie zullen het hier voor honderd procent mee eens zijn. Het is zelfs de beste weg om de missie tot een harmonieus onderdeel van het betrokken land te maken, in plaats van een Fremdkörper in dat land.

Een vraag die hierbij los aansluit is deze: moeten wij bij onze nationale hulp, zowel die wij geven via de belastingen of als particulier zoals door NOVIB, de

[p. 548]

conditie stellen dat de missie ingeschakeld of minstens toegelaten wordt in de hulpverlening? De vraag is herhaaldelijk praktisch gesteld m.b.t. de hulp van NOVIB aan de Soedan, waar immers het christelijk onderwijs verboden is. Juist in zijn gecompliceerdheid is dit een goede probleemstelling. Allereerst wenst de NOVIB pilot-projects-proefvelden te financieren, om methoden uit te dokteren, niet de ontwikkeling zelf. Zo is het Chrysopoulos-project een gezamenlijk project van Griekenland, Turkije en Yoego-Slavië, geplaatst in Griekenland. Het project Soedan is van betekenis als proefveld voor de Mohammedaans-Arabische landen. Nu is het bekend dat de positie van de christelijke missie en zending een zeer moeilijke is in streng Mohammedaanse gebieden. Zij beschouwen onze godsdienst als bepaald inferieur aan de hunne, omdat wij minder zuiver monotheïstisch zijn, naar hun opvatting. Bovendien speelt wederzijds de kruisvaardersoorlog en -mentaliteit nog parten. Moeten wij hen nu straffen met boycot van technische hulp? Of is de enige mogelijkheid om hen tot andere gedachten te brengen gelegen in een onbaatzuchtige hulp van het Christelijk Westen? Moeten wij niet eerst en vooral de bodem rijp maken voor een gesprek tussen de twee grote wereldgodsdiensten, die wel eens tezamen de enige en grootste weerstand konden worden tegen het atheïsme van de communistische landen? Hier staan nu drie vraagtekens achter elkaar. Het antwoord hierop is m.i. van beslissende betekenis voor de missie, gezien als de Kerk die onder de niet-christenen getuigt van en werft voor Christus, meer nog dan voor de missie in de zin van missie-staties en strategische punten.

Er stelt zich nog een andere gewetensvraag voor de christen in het ontwikkelingsproces. Het is een feit dat ook in de onderontwikkelde gebieden de ‘onkerkelijkheid’ en ongodsdienstigheid vooral onder de jongere intellectuelen zeer snel toeneemt. Zij verkeren in de crisis die wij in het midden van de 19de eeuw hebben gekend; godsdienst, gezien vooral als een verzameling van riten, devoties en praktijken, blijkt of schijnt onverenigbaar met wetenschap: dus zet men de godsdienst als verlicht man overboord. Wat zal de Christen nu doen? Dit proces onbeïnvloed laten verlopen, in de hoop dat men ze gemakkelijker katholiek zal maken vanuit een godsdienstig nihilisme, ofwel hen er in gesprek toe brengen te zoeken naar het wezenlijke in hun eigen godsdienst, om dit wezenlijke een nieuwe gestalte te geven in een nieuwe tijd; dus met hun godsdienst te doen, wat wij - moeizaam - hebben gedaan in de laatste eeuw met het christendom. Een moeilijke vraag voor ons, die, naar ik meen, in veel landen praktisch wordt opgelost in de laatste zin. Er is veel veranderd voor de missie en de verandering gaat snel. De gedachte dat missioneren een romantisch werk was van slaven vrijkopen en woudloperij ligt mentaal verder achter ons dan in de tijd. De missie heeft daarna vooral aansluiting gezocht bij de etnologie, die natuurvolkeren of primitieven in hun levensvormen bestudeerde, om de mensen verstandiger en meer in hun eigen termen te benaderen. Ook deze tijd is voorbij en dient snel afgesloten te worden, althans in zover de etnologie zich vermeit in natuurvolkeren. Sinds de oorlog beheersen ontwikkeling, sociale en economische planning, alsmede community development (streek-opbouwwerk) het veld waar de missie vooral werkt. Het is zelfs niet alleen meer de kwestie van scholen en ziekenhuizen, maar van leiding aan het volk tot zelfbewustwording en zelfaanpak van hun vraagstukken. De grote misvatting hier is alweer dat we in Nederland zouden uitmaken wat dáár moet gebeuren en dan precies tien à twintig jaar achter zijn op de werkelijke ontwikkeling.