Streven. Jaargang 12

[p. 164]

Oecumenische kroniek
J. Kerkhofs S.J.
Worden de Evangelischen katholiek?

IN 1952 werd de Württembergse Pfarrer Richard Baumann wegens ‘ketterij’ uit zijn ambt ontzet door zijn evangelische bisschop. Baumann had als Luthers predikant en exegeet stelling genomen in de discussies omtrent het primaat van de Paus. Hij was tot het besluit gekomen: Christus wilde wel degelijk een Paus en die is nu nog in Rome te vinden. En dus, schreef hij aan zijn bisschop, moest heel Württemberg zich maar aan de Paus onderwerpen. Dat was voor orthodoxe oren wel wat kras. Op grond van een juridisch zeer aanvechtbaar proces werd Baumann dan uit zijn parochie verwijderd, met behoud van een gehalveerd honorarium.

Dit hele gebeuren werd door de doorsnee evangelische geestelijke en leek als een gewoon fait-divers beschouwd uit de Lutherse kerkgeschiedenis. Enkele ijverige evangelische Pfarrer namen daarmee echter geen vrede. Pfarrer Max Lackmann (Soest) distancieerde zich in een grote krant beslist van deze Württembergse uitspraak. Hij vond het al te bar dat men ongestraft in talloze gemeenten de hoofden op hol kan brengen met de toch wel zeer bedenkelijke opinies van Bultmann en zijn school (die zelfs de historiciteit van Jesus' verrijzenis uit de openbaring weg entmythologiseerden). In verband met deze zaak stuurde Lackmann een schrijven aan Asmussen, Propst in Kiel en tot 1954 tweede hoogste ambtsdrager in de Evangelische Kerk van Duitsland (E.K.D.). Met dezelfde post kreeg Lackmann eveneens een brief van Asmussen over het geval. Zo ontstond haast providentieel contact tussen beiden.

Asmussen was immers sedert jaren overtuigd dat de houding der Evangelische Kerk tegenover de Katholieke onwaarschijnlijk sterk door ressentimenten in plaats van door dogmatische verschilpunten bepaald werd. Hij schrijft zelf in de inleiding op ‘Katholische Reformation’ (1958) dat ‘het Kerugma, de Boodschap, in evangelische kringen verregaand onklaar, ja zelfs ketters is’. Barth kan rustig in zijn Baseler Predigten (mei 1957) een gewoon onchristelijke leer over de rechtvaardiging verkondigen. De rechtgelovige evangelische dominees echter schijnen steeds minder toonaangevend. Leidende figuren in de Evangelische Kerk spreken publiek over de dubbele strijd die men moet voeren: tegen Moskou in het Oosten, tegen Rome in het Westen. De evangelische jeugd wordt in een uitgesproken anti-roomse mentaliteit opgevoed door verdachtmaking der Katholieke Kerk. En intussen kan de protestantse Kerk van de Pfalz met de Engelse Kongregationalisten in kansel- en avondmaal-gemeenschap treden, wat de weg opent om dit ook met adventisten en baptisten te doen.... In leidende evangelische kringen wordt het mode eens naar Moskou te gaan om met de wel wat al te regime-horige patriarch in gesprek te komen; maar over contacten met Rome wordt geen woord gerept.

[p. 165]

Tegelijk met deze coëxistentie-pogingen manoeuvreerde men ijverig naar een S.P.D.-politiek uit vrees voor de katholieke invloed van de C.D.U., die toch een christelijke en geen katholieke partij is. Men stelde de moeilijkheden der Protestanten in Spanje en Columbia op gelijke voet met de kerkvervolgingen der Sovjets.

In dit klimaat van leugenachtigheid en haast instinctieve wrevel ontstond dan de Sammlung als een nuchtere vraag naar objectiever onderzoek en naar meer oprechtheid. De Sammlung zijn zes mannen, een tijdschriftje en een wijdverspreide publieke opinie. De Sammlung is geen kerk in de kerk, geen organisatie, geen katholieke vijfde kolonne. Lackmann en Asmussen, waarbij zich nog drie Pfarrer (E. Fincke, W. Lehmann en R. Baumann) en de leek G. Hühn aansloten, vonden de tijden rijp om hun bezorgdheid over de houding van de Evangelische Kerk tegenover de Katholieke in wijdere kring uit te spreken en aldus gelijkgezinden te ontmoeten en in een stroming te verzamelen. Vandaar het woord Sammlung.

Begin 1954 zonden zij dan een eerste Sammlung-brief aan vrienden en belangstellenden. Het was een wekroep. Zes brieven volgden nog. Telkens komen zij neer op het dringend verlangen naar een oprecht gesprek met Rome. ‘Is het niet grotesk dat wij het voor vanzelfsprekend houden, met Joden, Mohammedanen, Chinezen en Papoea's over het geloof te spreken, maar terzelfdertijd allen verdacht maken die met onze katholieke broeders ernstig willen spreken over de eenheid van Christus' Kerk?’ (4de Brief). De 6de Brief geeft een schrijven weer van een evangelische gelovige uit de Oostzone. De dagelijkse gewetens-spanning in deze vervolgde kerken klinkt er ongewoon scherp door: ‘.... Terwijl vele evangelische Pfarrer en gelovigen dankbaar de toespraken en herderlijke brieven der katholieke bisschoppen en de toespraken van de Paus lezen en aan de radio beluisteren, wordt tegelijk door onze theologen de opwerping van de Hervormers herhaald dat de Paus de Antichrist is en de Katholieke Kerk de synagoge van Satan, en broeders die zich inspannen om het kerkelijke schisma te overwinnen, worden juist daarom beschuldigd en aangeklaagd....’. In de 7de en voorlopig laatste Brief werden dan de beroemd geworden 12 thesen gepubliceerd. In 20.000 exemplaren werden deze ‘evangelische Aussagen zu katholischen Wahrheiten’ aan de overgrote meerderheid der evangelische geestelijken en aan bewuste leken gestuurd.

De katholieke ‘Il Quotidiano’ in Rome wijdde er een groot artikel aan. De ‘Rheinische Merkur’ van 2-8-1957 schreef: ‘In deze 12 thesen uit zich een geestelijke passie naar de eenheid die men niet langer ignoreren kan, en achter deze passie staan zoekende mensen, aangevochten christenen van alle belijdenissen’. En de ‘Allgemeine Sonntagszeitung’ (Würzburg) vond dat ‘de publicatie van deze thesen ook ons, katholieken, treft, en wel tot in het hart’. Dat waren allen katholieke reacties. Aan officieel evangelische zijde scheen men de hele zaak dood te zwijgen. Reeds enkele jaren tevoren had Max Lackmann, geergerd door deze zeer dubbelzinnige voorzichtigheid van zijn hogere kerkelijke leiding, zijn ‘Hilferuf aus der Kirche für die Kirche’ (1955) in boekvorm uitgegeven. Impliciet wilde hij de bisschoppen daardoor wijzen op hun jurisdictionele bevoegdheid en hun plicht in leerambtelijke aangelegenheden autoritatief te beslissen. Daarbij vond hij steun in artikel 28 van de Augsburgse Konfessie. Buiten een Offener Brief in de ‘Evangelische Kirchenzeitung’ kwam niet de minste reactie in evangelische kringen. De Lutherse bisschoppen wilden dit ver-

[p. 166]

velend geval klaarblijkelijk in de doofpot stoppen. Buiten de liturgisch ingestelde Michaëlsbruderschaft zocht ook geen enkele evangelische vereniging contact met de Sammlung.

Intussen publiceerden de leden der Sammlung hun commentaar op de 12 thesen onder de veelbetekenende titel ‘Katholische Reformation’. Ook was de evangelische bisschopsconferentie zich van de ernst van de toestand bewust geworden; zij stelden een hunner leden, bisschop D. Dietzfelbringer (Beieren), aan als vertrouwensman voor katholieke aangelegenheden. Een internationaal Luthers instituut voor interconfessionele vragen werd in het leven geroepen. Voor het geval Sammlung werd een studiecommissie opgericht. Een officiële stellingname blijft nog steeds achterwege en de laatste tekenen schijnen er op te wijzen dat de evangelische Kirchenpräses van Westfalen bij zijn terugkeer uit Moskou (april 1958) deze al te hinderlijke groep wil ‘excommuniceren’.

En nochtans, de Sammlung bedoelt hoegenaamd niet een bekeringsbeweging naar Rome binnen de Evangelische Kerk op gang te brengen; zij wil niet alle katholizerende Lutheranen verzamelen om dan Luther en de Augsburgse Konfessie af te zweren en samen over de religieuze grenzen te trekken. Lackmann drukte bondig de hele opzet uit in volgende drie vragen: wat is echt evangelisch? is dat de volle christelijke waarheid? hoe staan we dientengevolge tegenover Rome? Aldus ontstaat een volledig nieuwe gesprekssituatie met Rome. In plaats van polemisch voort te debatteren in een vernieuwde controverstheologie of irenisch stelselmatig alle hete punten uit de weg te gaan, willen zij eerst en vooral oprecht zijn en onderzoeken in hoever zij nog trouw zijn aan de volle openbaring. Zij menen overigens in deze hernieuwde, maar dan opene en onbevangen confrontatie met de eigen evangelische waarheid en met de rooms-katholieke waarheid door de H. Geest geleid te worden.

Zij zouden zich, zoals Hans Asmussen zegt ‘van de indruk willen bevrijden dat de meeste evangelische theologen alleen daarom niet in een ernstig gesprek met de rooms-katholieke Kerk willen komen, omdat zij door verlegenheid (en dan niet het minst nog tegenover de eigen geloofsbekentenis) teruggehouden worden’. Talrijk zijn de vragen die de groep aan de eigen evangelische Kerk te stellen heeft. ‘De Lutherse Kerken zijn niet meer Luthers; zij hebben b.v. de leerambtelijke jurisdictie verwaarloosd’.... ‘De Lutherse Kerk in de 16de eeuw was veel katholieker dan de huidige, o.m. in de mariologie’. Maar eenvoudig naar Luther terugkeren gaat ook niet. Een evangelische contrareformatie volstaat niet. Men moet geheel nieuwe beslissingen treffen.

Zij willen echter geenszins, zoals hun evangelische tegenstrevers opwerpen, uiteindelijk gedwongen worden tot een inconditional surrender aan Rome. Want ook aan Rome hebben zij vragen te stellen. Lackmann somt er enkele op. Het zevental der sacramenten maakt nog moeilijkheden, al aanvaarden zij de sacramenten en onderschrijven zij volledig de gedachte van Semmelroth: Kerk is oersacrament. Verder lijden deze evangelischen eronder dat de ‘Sacramentaliteit van het Woord’ bij ons én theologisch én praktisch te zeer onderschat is. Daarmee bedoelen zij zowel het Bijbelwoord als het Verkondigingswoord (de preek). Zij wachten op een ‘Katholische Worttheologie’. Ook verlangen zij dat men bij de studie van de sacramenten meer belang zou hechten aan het woord-karakter dat toch in elk sacrament aanwezig is. Nog andere vragen stellen zij ons: in welke mate kunnen filosofische begrippen theologische mysteries uitdrukken, b.v. het substantie-begrip in de leer over de Eucharistie. Zij vinden dat de mees-

[p. 167]

ten bij ons het ‘meritum’ (de verdienste) in het traktaat over de genade nog veel te juridisch opvatten, als een soort hemels bank-conto. Zij verwijten ons terug te vallen in een overdreven ‘Gesetzlichkeit’ en te weinig aandacht over te hebben voor de vrijheid van de christenmens. Belijden de Roomsen wel werkelijk de vrijheid der kinderen Gods, wanneer zij zich tegelijk zo inbouwen in een steeds zwaarder wordend juridisch apparaat? En tenslotte overdrijven de katholieken, volgens hen sedert Pius IX, door een ‘marianischer Maximalismus’, terwijl zij toegeven dat er in de Evangelische Kerk een onchristelijke ‘marianischer Minimalismus’ heerst. Het dogma der Hemelopneming van Maria blijft problematisch. En waarom laat Pius XII het katholieke volk toch al te eenzijdig t.o.v. Maria scheef groeien? Waarbij Lackmann dan het voorbeeld aanhaalt van de Romeinse kardinaal die te Mariazell voor de micro beweert dat ‘bij het Laatste Oordeel Christus als rechter komt en Maria alleen ons tegen de opgeheven arm van de Heiland beschermen kan’.

Met deze en andere vragen willen zij een authentiek correctief zijn op de Katholieke Kerk. Zij beschouwen de Evangelische Kerk niet als sekte, maar als behorend tot deze Kerk (vandaar de naam ‘Katholische Reformation’). Zij aanvaarden in zekere zin de Paus als primaat en opvolger van Petrus. ‘Onze patriarch is de bisschop van Rome’. De stelling van de Michaëlsbruderschaft, die meer in de richting denkt van een Grieks-orthodox patriarchaat naast het patriarchaat van Rome, noemen zij een uitgesproken vlucht voor een dogmatische stellingname. Zij zouden wel een soort evangelisch geünieerde Kerk willen hebben, naar het model van de Rutheense of de Griekse Unie, zodat zij eigen liturgie, zangboeken, theologische taal, enz. bewaren kunnen. Door contact met Rome moeten de evangelischen weer katholiek worden, door contact met de evangelischen moet Rome weer evangelisch worden om katholiek te blijven, want ‘das Evangelische ist katholische Wahrheit’. ‘Wij zijn gezamenlijk overtuigd dat de katholieke vraag de vraag van onze generatie is’.... ‘Ik heb geen katholizerende neigingen, zegt Asmussen, maar een passie voor katholiciteit. En deze behoort tot de christelijke geloofsbelijdenis’.

Lackmann vat heel hun positie samen in enkele typische formuleringen: ‘Ja tot de traditie - neen tot het traditionalisme; ja tot het pausambt - neen tot het papalisme; ja tot de rechtsvorm van de Kerk - neen tot het legalisme; ja tot de hooggeprezen Moeder Gods Maria - neen tot het marianisme; ja tot de instelling van de Kerk, het episcopaat, de biecht, enz. - neen tot het institutionalisme; ja tot de gedifferencieerde genade van de H. Sacramenten en tot de sacramentele opvatting der Kerk - neen tot het sacramentalisme; ja tot het centrum Rome - neen tot het centralisme en het romanisme’.

Met deze verklaringen is de Sammlung evenwel nog niet katholiek. Dr. Michael gaat in de Herder-Korrespondenz (april 1958) zelfs zover de groep van een nieuwsoortig sectarisme te beschuldigen, waardoor zij van de evangelische Kerk afbrokkelen zonder in het katholieke gebouw ingevoegd te worden. De Sammlung zou louter een heruitgave van de bekende Branche-theorie zijn, waarbij Dr. Michael over het hoofd ziet dat de kring wel degelijk de Paus in Rooms-Katholieke zin aanvaardt. Hij - en vermoedelijk staan achter hem enkele intolerante prelaten - beschuldigt hen nodeloos verwarring te stichten in een zaak die toch helder is: is de Sammlung consequent, dan is er maar één oplossing, nl. inconditional surrender aan Rome. Hier gaat Dr. Michael klaarblijkelijk te ver. Hij is leek, niet theoloog, en zelf convertiet. En zoals vele convertieten is

[p. 168]

hij een beetje fanatisch en kan zijn vroegere geloofsgenoten nog enkel beoordelen in de schrille zwart-wit-tegenstelling van oprecht rooms en onoprecht evangelisch. Het typische bij de leden der Sammlung is juist hun genuanceerde, maar daarom niet minder eerlijke oprechtheid.

Wij vinden de hele onderneming van deze evangelische geestelijken een dapper doorstoten naar meer authentisch christelijk leven. Toch schijnt ons bij hen nog veel onklaar. Wat is eigenlijk het evangelische, als het katholiek is en toch tegengesteld aan het katholieke? Waarin bestaat de eenheid van de Kerk? Hoe vatten zij hun subsidiariteitsprinciep op en de rol der leken? Formuleren zij de theologie der oecumenische beweging als een katholieker maken van de evangelische Kerk, of als een evangelischer maken van de katholieke Kerk? Is een naast elkaar bestaan in eenzelfde Duitsland, in eenzelfde parochie van ‘geünieerde evangelische rooms-katholieken’ en van gewone rooms-katholieken concreet mogelijk? En nog tal van andere vragen zou men kunnen aansnijden.

Maar ook wij katholieken gaan niet vrij uit. Dit eerlijke zoeken van een groep evangelische geloofsbroeders moeten wij met meer dan sympathieke belangstelling volgen. Ook wij moeten ons geweten onderzoeken en ons afvragen in hoever onze eenzijdigheid, onze verenging van de volle weelderige katholieke waarheid tot een ergernis is geworden voor werkelijk godsdienstige mensen. Gebed voor de eenheid der Kerk, een onbevangen theologische instelling en eigen uitzuivering vormen samen de brug die wij hun kunnen slaan. Ook Rome toont zich hoegenaamd niet afwijzend. Toen Lackmann Rome bezocht werd hij er zeer gul onthaald, al heeft hij daar ook duidelijker het brede wad gezien dat ons nog scheidt. Bij Paus Pius XII vond hij een begrijpende houding en met diens zegen keerde hij terug naar zijn mooie stad in Westfalen. Het verder verloop van dit grootse avontuur dat zich afspeelt tussen verscheurde mensen en de eenheidsscheppende H. Geest, is Gods geheim.