Streven. Jaargang 12

[p. 151]

Kunstkroniek
Dr. C. de Groot S.J.
De zomertentoonstelling in het Rijksmuseum

DE tentoonstelling, die deze zomer in het Rijksmuseum gehouden werd, was een van de mooiste, en voor de Nederlanders, ook een van de belangrijkste en meest verrassende van de laatste jaren. De directie van het museum had de kunstschatten op smaakvolle wijze gearrangeerd, zodat men een goed overzicht kreeg over de verschillende richtingen en hoofdpersonen, die in de kunst der Noordelijke Nederlanden, gedurende de late Middeleeuwen, optreden. De tentoonstelling was ongetwijfeld voor velen een verrassing, omdat deze kunst van de 14de tot de 16de eeuw zo rijk blijkt te zijn. Voor die van Zuid-Nederland was men intussen hiervan wel overtuigd, maar voor die van het Noorden moest het nog voor velen bewezen worden. Toch hebben publikaties uit de laatste jaren, b.v. de prachtige atlas der Nederlandse cultuur van Prof. Timmers, zeker nuttig werk verricht om ook de Noordelijke kunst meer bekendheid te geven.

Op de tentoonstelling in het Rijksmuseum was vrij veel werk aanwezig, dat de rampen van de 16de eeuw overleefd heeft. Er zijn zeker kostbare werken verloren gegaan; dat getuigt o.a. het behouden gebleven fragment van een werk van Pieter Aertsz ‘Aanbidding der herders’, in bezit van het Rijksmuseum. Toch kwam het ook wel voor, dat men belangrijk werk kon redden, door het tijdig bij particulieren onder te brengen. Dit is gebeurd in Zwolle en in enkele andere plaatsen. Vervolgens zijn een aantal werken niet op te stellen, omdat het muurschilderingen zijn. Zo is er in de laatste jaren nogal interessant werk uit de Middeleeuwen ontdekt in enkele kleine kerken in het Noorden van ons land, toen men de muren ontdeed van de witkalk.

De deskundige bezoeker van deze tentoonstelling kreeg zeker de overtuiging, dat de kunst van de Noordelijke Nederlanden een ‘eigen gezicht’ heeft. Reeds vele jaren geleden heeft Prof. Vogelsang de kwestie aangeraakt, of er een Noord-Nederlandse kunst bestaat. Wanneer men alleen belangstelling heeft voor de politieke geschiedenis, zal men een splitsing tussen Noord en Zuid, vóór de 16de eeuw, zeker moeten ontkennen. Er was één Dietse taal, weliswaar met nuances in Noord en Zuid, maar toch altijd nog in nauwe verwantschap. Maar het gaat niet om de stamverwantschap, wij constateren ook gewestelijke verschillen. En deze bijzondere verschillen geven het recht om van een Noord-Nederlandse kunst te spreken. Het typische zit in de wijze van voorstellen, de keuze van de onderwerpen, de richting die de fantasie kiest bij het componeren van een landschap of een stadsbeeld, ofschoon dit alles zeer sterk bepaald wordt door de aanwezige attributen, die de kunstenaar inspiratie geven. Men zou misschien in het algemeen mogen opmerken, dat de kunst van het Noorden koeler, zakelijker, nog realistischer is dan die van het Zuiden. De sobere baksteenbouw van de gotische kerk uit Noord-Nederland vindt vaak een parallel in de soms ietwat schrale reserve, waarmede de kunstenaar zijn figuren aan ons voorstelt. De ‘Meester van Alkmaar’ is in dit opzicht met zijn schilderij ‘De zeven wer-

[p. 152]

ken van barmhartigheid’, zeer illustratief. Pracht en praal ontbreken veelal aan deze werken. Maar zij voldeden zeer waarschijnlijk ten volle aan de vroomheid van de Noordeling, die zich tevreden voelde ‘in een hoekske met een boekske’.

Op deze tentoonstelling was ook een fraaie collectie beelden bijeengebracht, die soms wel op tragische wijze de felheid der tijden aan eigen lijf en leden ondervonden, maar die toch ook bewijzen, dat de Noord-Nederlander met deze kunst vertrouwd was. Daar heeft bij velen zeer lang een onbewezen overtuiging bestaan, dat de Nederlander geen aanleg heeft voor de kunst van beeldhouwen, omdat hij de dingen niet plastisch kan zien. Men heeft dit dan geweten aan de invloeden van ons klimaat en de atmosfeer van ons land, die de objecten te veel hulden in een diffuus licht, waarmede ongetwijfeld onze schilderkunst gediend was, maar de mogelijkheid om voorwerpen scherp omlijnd te zien, was ontnomen. Maar zelden tekent het silhouet van ons landschap zich scherp af tegen een heldere, klare lucht. Men vergat bij deze redenering, dat beeldhouwers van Nederlandse afkomst vroeger in Zuid-Duitsland en Italië niet zelden tot aanzien kwamen. Maar bovendien kon men nu in het Rijksmuseum constateren, dat er in de Middeleeuwen ook in ons land prachtige beelden gemaakt werden, die een sieraad waren voor een kerk of een gemeenschap. Het Bisschoppelijk museum te Haarlem bezit een aantrekkelijke collectie beelden, waarvan er verschillende hier aanwezig waren.

Men constateert bij de beschouwing van deze beelden, dat zij een hartelijke intimiteit bezitten. Zij zijn minder koel en nuchter dan soms de noordelijke schilderkunst zich voordoet. Misschien komt dit wel, omdat in onze Nederlandse beeldhouwkunst een sterk oostelijk en zuid-oostelijk element aanwezig is. Wellicht dat ook daardoor deze kunst vaak iets anekdotisch heeft. De tentoonstelling bezat enkele hoogtepunten, die bijzonder de belangstelling opeisten. De ernstige kunst van Geertgen tot Sint Jans zal velen ontroeren door haar ingetogenheid. Misschien wordt men ook getroffen door de zwaarmoedigheid, wellicht zijn eigen zwaarmoedigheid, die de kunstenaar in zijn werken projecteert. Wij weten weinig over het leven van Geertgen tot Sint Jans. Hij was waarschijnlijk lekenbroeder bij de St. Jansheren te Haarlem, maar zijn betrekkelijk kort leven geeft misschien een verklaring voor de zwaarmoedige ernst van zijn kunst. Hartverscheurend is de lamentabele figuur van Christus, die gebukt onder zijn kruis, staat in het geopende graf (Centraal Museum, Utrecht). De pasgeboren Christus, van dezelfde meester, straalt een overvloed van hevig, koel licht uit, dat meer de poverheid van het kleine wezentje schijnt te belichten, dan de glorie van een mensgeworden God. De kunstenaar is een meester in het componeren van harmonische, klankvolle kleurakkoorden, die in hun bruisende vitaliteit niet zelden een sterk contrast vormen met de ernstige gelaatstrekken van de figuren. Dit doet soms denken aan de uitvoering van een feestelijke concertmis in een sobere, romaanse kerk: het verwekt geen dissonanten, maar men verwacht het niet. Rijk van kleur is vooral zijn werk ‘De boom van Jesse’, terwijl in het schilderij van de Sint-Bavo te Haarlem, overigens meer interessant dan boeiend, de nauwkeurigheid van waarneming en uitbeelding opvalt.

De ‘Meester van Alkmaar’ wordt gewoonlijk tussen de epigonen gerekend, maar zijn schilderij ‘De zeven werken van barmhartigheid’ behoort ongetwijfeld tot een van de mooiste en diepzinnigste werken, die bewaard bleven uit het herfsttij der middeleeuwen. De kunstenaar beeldt op zeven panelen de werken uit. Hij componeert zeer goed en scherp neemt hij waar. Hij heeft oog voor het

[p. 153]

karakteristieke en houdt van het detail. Ook zijn figuren zijn zeer ernstig. Men zou bijna menen, dat de mensen van het Noorden wel bijzonder weinig levensvreugden kenden. Toch valt in elk van deze panelen iets op, dat aan deze werken een bijzondere wijding geeft. Tussen de groepjes mensen, die deelachtig worden aan de liefdadigheid van weldoeners staat enigszins op de achtergrond een stille figuur, bescheiden, aandachtig en minzaam: Christus. Het is tenslotte aan Hem dat de goede gaven worden geschonken. Op een sympathieke, kunstzinnige wijze heeft de Alkmaarse meester deze gedachte in beeld gebracht, zodat dit werk ontkwam aan een te nadrukkelijke tendentieuze opzet, maar uitgroeide tot een zuiver artistiek pleidooi voor de liefdadigheid.

De ‘Meester van de Virgo inter Virgines’ is een zeer merkwaardige figuur. Op de tentoonstelling waren verschillende schilderijen aanwezig, die op zijn naam staan. De kwaliteit en ook de stijl van deze werken lopen nogal uiteen, zodat men het vermoeden krijgt, dat onder het pseudoniem van deze meester schilderijen worden gerangschikt, die door verschillende kunstenaars zijn gemaakt. Men heeft reeds eerder enige toeschrijvingen aan deze meester moeten herzien. Dit is niet te verwonderen, daar anonymiteit verschillende mogelijkheden open laat. Enkele werken van deze kunstenaar vallen bijzonder op. Zeer fraai is de ‘Annunciatie’ uit ± 1490, die nog kenmerken bezit van de gotische kunst en tevens invloeden verraadt van de naderende renaissance, die in zuidelijke landen reeds volledig was doorgebroken. De ‘Kruisiging’ van dezelfde meester is zeer rijk van kleur, maar wat overbevolkt. Het is bijzonder moeilijk om in de meester van dit schilderij en in die van de ‘Annunciatie’ dezelfde persoonlijkheid te ontdekken. Het lijken getuigen uit twee verschillende werelden.

Jeroen Bosch was goed vertegenwoordigd, ofschoon er zeer belangrijke werken, die in Spaans bezit zijn, ontbraken. Die werken zijn voor deze gelegenheid niet door Spanje uitgeleend. Philips II had bijzonder veel belangstelling voor de fantastische, soms lugubere kunst van Bosch, waardoor er verschillende van zijn belangrijke schilderijen in Spanje bewaard worden. Jeroen Bosch is in vele opzichten niet meer een middeleeuwer. De breuk van de tijden is in zijn kunst duidelijk merkbaar. Hij is in zijn werk volledig een mens uit de 16de eeuw, de eeuw van hervorming en burgeroorlogen, van de strijd tot behoud van het oude en strijd om het nieuwe, de eeuw van tweespalt en tegenstelling, van Ignatius en Calvijn. Op de schilderijen van Bosch spelen de figuren op de voorgrond, vaak wanstaltige gedaanten, een groteske parade, terwijl op de achtergrond de wereld in vuur en vlammen opgaat. Vrede, rust en harmonie ontdekt men maar in enkele schaarse momenten op zijn kunstwerken, gelijk die ook zeldzaam waren in de eeuw, waarin hij leefde.

Bij Lucas van Leiden is de renaissance al begonnen. Een enkele maal nog herinnert zijn werk er aan, dat de gotiek nog niet verdwenen is, maar zijn kunst verraadt toch wel, dat hij met grote belangstelling Dürer heeft gevolgd en zeer heeft bewonderd. Het grote schilderij ‘Het laatste oordeel’ is een machtig werk, dat op deze expositie uitstekend tot zijn recht kwam. Prachtig is zijn zelfportret, dat koen en zelfbewust de verworvenheden van de nieuwe kunstrichting belijdt.

Wanneer men op deze tentoonstelling de vele schilderijen en prachtige handschriften had bewonderd, keerde men nog eens terug naar de fraaie beeldengroepen, om nog eenmaal te genieten van deze edele ‘kleinkunst’, waarvoor men de samenstellers van deze tentoonstelling wel bijzonder dankbaar mocht zijn.