Streven. Jaargang 12

[p. 66]

Brief uit Israël
Bruno Eliah Friedjung
Bouwen en gebouwen in Israël

MET dit beknopt overzicht zou ik de Nederlandse en Vlaamse lezer een beeld willen geven van bouwnijverheid en architectuur in het huidige Israël en terloops ook de problematiek daarvan toe willen lichten.

Het terrein van de bouwmeester is in Israël feitelijk een bont, door allerlei vraagstukken beïnvloed toneel, vooral in de steden. In hoeverre moeten de Joodse immigranten, die daar uit alle delen van de wereld samenstromen, zich aan de nieuwe omstandigheden, aan de levensvormen en bouwgewoonten van het land aanpassen? In hoeverre moet het hun mogelijk gemaakt worden de zozeer uiteenlopende gebruiken die zij meegebracht hebben, in het nieuwe land te handhaven? Dient men hiermee in de bouwplannen bewust rekening te houden, bijvoorbeeld door immigranten uit bepaalde landen in bepaalde wijken onder te brengen, zodat zij zich vlugger thuis voelen, terwijl hun kinderen op school en later in maatschappij en leger in ieder geval gelegenheid krijgen het nieuwe in zich op te nemen? Of kan men er maar rustig op los bouwen, enkel geleid door de meest voor de hand liggende bouwtechniek en de praktische eisen?

Dikwijls is de woningnood zo dringend, dat het voor een grondig theoretische studie aan tijd ontbreekt. Ook de financiële middelen schieten niet zelden tekort. Bovendien is er in Israël klaarblijkelijk nog steeds geen wakkere en geschoolde openbare mening om goede architectonische prestaties de nodige weerklank te verschaffen en algemeen gevoelde gebreken van beneden af uit de weg te ruimen. Heel sterk missen wij ook de benijdenswaardige ambachtelijke tradities van andere volken. Deze schaduwzijden worden echter tot op zekere hoogte weer goedgemaakt door grote sociale waakzaamheid, improvisatievermogen en elasticiteit. De opleiding van vakmensen aan de technische hogeschool in Haifa heeft een hoog niveau bereikt. Meer dan in andere landen worden officiële bouwwerken door middel van prijsvragen in handen van jonge talenten gegeven.

Zo ontstaat er, zij het geen harmonisch dan toch een boeiend en in veel opzichten positief architectonisch geheel. De bouwnijverheid vormt in Israël het kader voor de meest verschillende levens- en woonvormen, die als het ware op een groot proefveld naast elkaar waargenomen kunnen worden.

Het leven in Israël is een strijd om de verovering van de natuur voor de moderne mens, door drooglegging of bevloeiing in de laagvlakten, door terrassenbouw of bebossing in de bergen. De natuurlijke omgeving blijft ondanks toenemende cultivering en vermenselijking van diepgaande invloed op de bewoners. En deze omgeving heeft hier om zo te zeggen twee gezichten: een mediterraan en een oosters. Dat komt bijvoorbeeld tot uiting in de inheemse plantenwereld. Klimatologisch behoort Israël tot het warme Middellandse Zeegebied, met uitzondering van de subtropische Jordaanstreek in het oosten. Maar het felle licht en het rijke kleurenspel in de schemering zijn kenmerken van de oriënt. De neer-

[p. 67]

slagzone wordt van het noorden uit geleidelijk zwakker tot zij in het steenachtige gebied van Negev geheel ophoudt. Naargelang het seizoen, het uur van de dag, de ligging en de plaatselijke omstandigheden waaien er regelmatig vochtige of droge winden. Hiermee dient in elk bouwplan rekening gehouden te worden, aangezien technische luchtverzorging meestal teveel kosten met zich meebrengt.

Het komt er op aan de natuurlijke situatie zo goed mogelijk te benutten en de beperkte hulpmiddelen op de meest doeltreffende wijze toe te passen. Het land schijnt arm aan bodemschatten, maar toch werden er de laatste jaren aanzienlijke hoeveelheden erts en aardolie aangetroffen. Tevens voerde men een voorbeeldige inventarisatie van de water- en grondreserves door. De bodem werd aan de hand van zijn agrarische bruikbaarheid en waarde ingedeeld. Daarop berust het kolonisatieplan, dat tussen de jaren 1948 en 1952 door de regering uitgewerkt en tussen 1953 en 1955 op grond van de algemene deflatietendens herzien werd. De bescherming van goede landbouwgrond dient nu ook wettelijk verankerd te worden: nieuwe steden en industrieterreinen horen op steenachtige of duingrond thuis. Van de andere kant streeft men er naar de beperkte krachten van het land in bepaalde ‘sleutelgebieden’ te concentreren.

In de eerste jaren na de stichting van de nieuwe staat groeide de woningbouw uit tot een overweldigend probleem. Reeds vóór 1948 bestond er in Israël een acute woningnood; bovendien heerste er als gevolg van de wereldoorlog een groot gebrek aan bouwmaterialen. Bij het begin van de massatoevloed vonden 100.000 mensen onderdak in de door de Arabieren verlaten huizen. Zij woonden er dicht opeengedrongen met gemiddeld drie tot vier personen per vertrek. Op het hoogtepunt van de immigratiegolf moesten 100.000 andere Joden zich redden met tenten. Haastig werden er met behulp van zeildoek, aluminium (om de zonnestralen af te weren), hout of betonblokken grote kampen opgeslagen. Naast hun tent of hut legden de immigranten 'n paar bedden groenten en bloemen aan. Meestal hadden zij uit niet veel betere of zelfs nog slechtere omstandigheden de wijk genomen. Genoemde kampen werden voor een deel in de omtrek van de steden, voor een ander deel ver buiten de steden in de zogenaamde ontginningsgebieden aangelegd. Slechts heel langzaam raakten zij leeg, terwijl men bij elke nieuwe vloed van immigranten telkens weer naar deze noodoplossing terug moest grijpen.

In het volgende stadium rezen er overal te lande uniforme woningen van één of twee verdiepingen uit de grond: als eenvoudige voorstadswijken, als kleine of middelgrote steden binnen het kader van het landelijk bouwplan en als plattelandsnederzettingen. De laatste zijn dorpen in uiterst primitieve vorm, een aaneenrijging van 40 m brede stukken grond langs een kaarsrechte rijweg, en hebben grote sociale nadelen! Aanvankelijk was elke woning maar anderhalve kamer groot. Zelfs voor kinderrijke gezinnen werd er geen uitzondering gemaakt. De eerste huizen van deze soort waren ook nauwelijks of helemaal niet voor uitbreiding vatbaar en slecht uitgevoerd. Men had een moeilijke, maar niet onoplosbare sociale taak met gebrekkige middelen volbracht. In feite was de investering echter een misgreep. Intussen stond men voor de opgave deze immigrantenkolonies architectonisch en sociaal te consolideren.

In 1951 werd er 42% van alle nieuwe investeringen aan de woningbouw besteed. Dat was meer dan 20% van het totale volksinkomen. De last bleek te groot. Het gevolg was een algemene devaluatie. Steeds meer werd de overheid

[p. 68]

er zich van bewust, dat woningbouw en kolonisatie niet alleen een kwestie van openbare bestedingen en massa-economie was, maar dat het er ook om ging de immigranten tot een sociale aanpassing en verworteling te brengen. De woningen dienden te beantwoorden aan de minimale voorwaarden voor een gezond gezinsleven. Door een weloverwogen groepering van de huizen moest de architectuur er tevens toe bijdragen, dat de nieuwe bewoners zo spoedig mogelijk een eigen sociaal en cultureel milieu gingen vormen. Vooral ook behoorlijke, maar bescheiden uitgevoerde openbare gebouwen en kantoren zouden - juist als contrast met de onveranderlijke primitiviteit van de woonhuizen - voor de nieuwe burgers een stimulans tot zelfrespect, tot een democratische houding en een gevoel van saamhorigheid kunnen betekenen. Daarom legde men er zich voortaan in het bijzonder op toe de nieuwe steden een officieel centrum en daarmee een eigen hart te geven.

Tussen de stichting van Israël en eind 1956 was er door de woningbouw 10.500.000 m² van 's lands oppervlakte in bezit genomen, waaronder 65% met steun van de staat. De woningbouw voor nieuwe immigranten wordt geregeld door de regering en verschillende officiële organen; de stedelijke gemeenten daarentegen laten zich met dit probleem nauwelijks in. In hetzelfde tijdvak werd ongeveer 2.500.000 m² van de bebouwde oppervlakte in beslag genomen door nieuwe commerciële, industriële en sociaal-culturele gebouwen. In bepaalde gebieden worden de immigranten sinds 1955 ‘direct van het schip’ naar de nederzetting gebracht. Daar staat hun huisje dan kant en klaar. In 1955 is men namelijk gestart met een ‘vierjarenplan’ voor sociale woningbouw. In het kader van dit plan bouwt men tegenwoordig een in Israël dusver nagenoeg onbekend type woonhuis: een uiterst kleine woning van één verdieping met of zonder binnenhof, geschikt om in serieverband geplaatst te worden en tegelijkertijd vatbaar voor uitbreiding. Kleine woonhuizen van meer dan één verdieping werden na kortstondig overleg uit het bouwplan geschrapt, omdat het gevaar van fysieke en sociale vervuiling (‘slum’-vorming!) hierdoor bij de toch al lage woonstandaard eens te meer versterkt zou worden.

Israël is een land dat weinig hout, maar wel cement oplevert. Steeds meer gaat men er dan ook toe over bij de vervaardiging van kozijnen, dakstoelen, plafonds en tenslotte ook van wanden beton te gebruiken. Minder succesvol bleken de proeven met lemen woningen (gedeeltelijk onder toezicht van U.N.O.-experts) en met wanden van natuursteen, hoe hoog de verwachtingen hiervan ook waren.

Volkomen geslaagd, althans voor een groot deel, zijn de tehuizen voor dakloos gebleven immigranten, die al langer in Israël verblijven, en voor sommige andere categorieën van de bevolking zoals oudsoldaten van de bevrijdingsoorlog, dienstdoende officieren enz. Deze tehuizen werden met subsidie van het rijk of met behulp van officiële kredieten op lange termijn gebouwd. Zij bestaan uit blokken van 55 tot 80 m² oppervlakte en zijn twee tot vier verdiepingen hoog. Hun omgeving heeft bij voorkeur de vorm van een park. Ongetwijfeld is het voor het arme Israël een eer, dat het zijn krachten in tegenstelling tot veel andere landen tevens heeft gewijd aan de totstandkoming van gebouwen voor sociale doeleinden: coöperatieve winkels, kleuterscholen, consultatiebureaus, amusementsgebouwen, jeugd- en volkstehuizen.

Over het algemeen voorziet men de woningen in Israël graag van balkons en terrassen. Zowel woonkamer als slaapvertrek hebben een uitloop in de vrije lucht. Ook naast de keuken is meestal een terras aangebracht voor huishoudelijke

[p. 69]

bezigheden. In de hal bevindt zich gewoonlijk een groot buitenraam, een zithoek en soms zelfs een slaapgelegenheid voor gasten, zodat deze tevens als woonruimte kan dienen. Het aantal kamers is gering. Afzonderlijke slaapkamers voor jongens en meisjes zijn ongebruikelijk. Dikwijls dient de woonkamer ook als slaapkamer. Voor gevestigde burgers is er een bouwspaaractie op touw gezet, die 4% rente geeft en de bouwkosten niet van tevoren vastlegt.

Een afzonderlijk woord verdienen de collectieve landbouwkolonies, waarvan er 250 over het land verspreid zijn en die in totaal niet minder dan 80.000 mensen herbergen. Er bestaan twee soorten: de zogenaamde ‘kibbuz’, die nog steeds voor nieuwe mensengroepen openstaat, en de kleinere, bijna gesloten ‘kwuzah’. De kolonies danken hun bloei evenzeer aan de bijzondere economische eisen die het opbouwwerk stelt, als aan het bedrijvige sociale idealisme van de kolonisatiepioniers. De geïnteresseerde wereld weet thans, dat huwelijk en gezinsleven bij deze collectieve ondernemingen geenszins in het gedrang komen, 's Avonds vinden ouders en kinderen elkaar terug in de kamer van de ouders of op het grote centrale plein midden in de nederzetting. Daarna worden de kleintjes door vader of moeder in de collectieve kindertehuizen naar bed gebracht. De tehuizen bevatten slaap-, amusements- en leslokalen. Hier wonen de kinderen, volgens leeftijd in groepen verdeeld en onder deskundige verzorging, van hun geboorte tot hun achttiende levensjaar.

Het grootste bezwaar van dit soort gemeenschapsleven is voor veel bewoners van de collectieve kolonies nog de gemeenschappelijke maaltijd in de rumoerige eetzaal. Vooral in de niet-religieuze kolonies laat de wellevendheid nog veel te wensen over, maar anderzijds zijn er hier en daar reeds veelbelovende kiemen van een nieuwe feestcultuur aan te wijzen. Onder deze vlijtige landbouwers bevinden zich niet alleen vakmensen en specialisten, maar zelfs kunstenaars op allerlei gebied. De landbouwkolonies in Israël herbergen in cultureel opzicht ongetwijfeld de meest pretentieuze boerengemeenschap ter wereld. Overigens zijn zij zo doeltreffend mogelijk gebouwd op goed architectonisch niveau, maar zonder modieuze uitwassen.

Hoe staat het nu met de burgerwoning? Zoals overal is ook in Israël het ‘betere’ gesubsidieerde woonhuis in de immigrantenkolonie een afglans van het gangbare burgerlijke model. Bij de huizen van de welgestelden zijn de balkons en de terrassen groter en mooier. Bovendien treffen wij daar vaak een daktuin aan. Binnenhoven komen uitsluitend voor bij de zeer geliefkoosde ‘Californische villa’. Omdat het trappenlopen in de zomer vermoeiend is, geeft men de voorkeur aan woningen van één verdieping. Op het stuk van gezelligheid houdt men er westerse ideeën op na en daarom zijn de kamers meestal ook naar westers voorbeeld ingericht en gemeubileerd. Het klimaat vereist geen kelderverdieping, zodat tevens het praktische ‘hobby- en speellokaal’ van de U.S.A. ontbreekt. Centrale verwarming behoort tot de uitrusting van het rijkere woonhuis, luchtkoeling is in Israël echter nog onbekend.

In de stad heeft de eigen burgerwoning de tussenvorm van de moderne flat gevonden, helaas met behoud van de conventionele huurkazerne. Liften en afvalkokers ontbreken. De intensieve bebouwing van de smalle stroken grond heeft tot gevolg, dat de woningen, vooral ook weer met hun terrassen en balkons, vaak te dicht aan elkaar grenzen. Onderlinge afstanden van 5 tot 8 m zijn normaal. In de betere wijken van Tel Aviv (370.000 inwoners) zijn de eigenlijke woningen op lage zuilen of pijlers geplaatst. Daaronder bevinden zich uitsluitend

[p. 70]

garages, ingangen, ontvanghallen en soms kleine winkeltjes. Zo kan ook de tuin onder de woning doorlopen. 's Zomers vinden de bewoners tussen de pijlers schaduw en koelte, want zelfs de zeewind heeft er vrije toegang. Ook de woningen zelf worden door deze bouwwijze luchtiger en ondervinden minder last van stof en straatvuil. De architecten van Tel Aviv hebben met dit type huis, voorzien van loggia's, borstweringen en zonneschermen, soms uiterst fijn uitgebalanceerde exterieurs geschapen zoals men in andere landen maar zelden aantreft. Bijzonder aardig zijn ook de op Zuid-Amerikaanse voorbeelden geïnspireerde, met kleine openingen doorbroken afscheidingen van de woonterrassen.

Iedere serieuze behandeling van dieper gaande eigentijdse stijlproblemen zou het bestek van deze bijdrage te buiten gaan. Beperken wij ons daarom tot de oppervlakte: de klimatologische, bouwtechnische en programmatische situatie. Zo zijn in een land met een zomerse overvloed van licht kleine ramen dikwijls wenselijker dan grote en deze kunnen de gevel een apart karakter verlenen. Het felle licht vraagt bovendien een andere toepassing van het kleurengamma dan in Europa. Fijnere tinten en schakeringen missen hun uitwerking. De noordwestelijke gevel van het huis moet zoveel mogelijk ontvankelijk zijn voor de frisse zeebries, terwijl de zuidwestelijke zijde de bewoners dient te beschermen tegen de hete woestijnwind. Dat geldt wel het meest voor Haifa, waar de zeebries in de zomermaanden ook 's nachts waait. Daar in Tel Aviv bij nacht de landwind overheerst, zullen deze twee steden in het grondplan, de uiterlijke vormgeving en de wandopeningen van hun huizen typische verschillen te zien geven.

Een andere factor, die wel degelijk invloed uitoefent op de bouwstijl, is de economische. Deze komt vooral tot uiting in de keuze van het materiaal: beton in plaats van hout, holle cementstenen en dakplaten in plaats van baksteen en dakpannen. Vlakke betondaken met regenafvoer of betonnen gewelven zijn economischer dan de oud-Arabische stenen gewelven, maar toch altijd nog duurder dan eenvoudige zadeldaken. Daarom blijft men in de goedkope nederzettingen bij deze ‘mediterrane’ bouwvorm. Geornamenteerd betonnen hekwerk wordt vaak, meer of minder gelukkig, ter afscheiding van balkons en keukenterrassen gebruikt. De laatste tijd zijn de van Brazilië overgenomen zonneschermen in de vorm van draaibare, dunne betonplaten modern geworden.

Intussen heeft men ook de eerste steen van grotere bouwwerken gelegd, die op lange termijn voltooid zullen worden: het regeringscentrum en de nieuwe universiteit in Jeruzalem, het provinciehuis in Tel Aviv, de orthodox-religieuze hogeschool in Bnei Brak, de nieuwe technische hogeschool in Haifa. Vooral het goed in het landschap gesitueerde complex van laatstgenoemde hogeschool belooft in zijn afzonderlijke delen een leerzaam, zij het enigszins onharmonisch overzicht te worden van de verschillende richtingen die de architectuur van het jonge Israël is ingeslagen.

Tenslotte zou ik nog willen wijzen op de waardige eenvoud, waarmee men in alle streken van Israël gedenktekenen heeft opgericht voor de gevallenen van de bevrijdingsoorlog van 1948. Een zuivere, karakteristieke uitwerking van het klimatologisch, constructief en programmatisch beperkte Israëlitische bouwplan kan uitsluitend tot een hoogstaande stijlontwikkeling leiden, die misschien met de twee begrippen ‘Middellandse Zeecultuur’ en ‘oriënt’ omlijnd kan worden, binnen het kader van een eigentijdse architectuur wel te verstaan.