Streven. Jaargang 12

[p. 62]

Letterkundige kroniek
Robert Musil
Dr. K.J. Hahn

TOEN de 62-jarige Oostenrijkse dichter Robert Musil te Genève overleed, in april 1942, was zijn naam zo goed als vergeten, een kleine groep van Duitse schrijvers en intellectuelen kon zich hem nog herinneren, zonder veel voor hem te kunnen doen, want zij waren meest zoals Musil zelf ballingen, verstrooid over vele landen en continenten. Vanuit Engeland en Amerika hadden zij tevergeefs getracht, de noodlijdende dichter te helpen; alleen de protestantse pastoor van het Frauenmünster te Zürich, Robert Lejeune, stuurde hem van tijd tot tijd van zijn bescheiden inkomen een kleine som. Aan het graf van Robert Musil stonden, op 17 april 1942, behalve zijn weduwe, acht vrienden. Nauwelijks zestien jaar later is het gehele werk van Musil, naast zijn grote roman Der Mann ohne Eigenschaften, de novellen, essays, dagboeken, de twee bijna onbekend gebleven toneelstukken en het enige gedicht, dat Musil ooit heeft geschreven, gepubliceerd; delen daarvan zijn nu ook in andere talen vertaald, (kort geleden verscheen de Franse vertaling van Der Mann ohne Eigenschaften) en er bestaat algemeen de overtuiging, dat Musil tot de grootste schrijvers niet alleen van de Duitse taal, maar van onze eeuw behoort.

Deze posthume faam van Robert Musil zou men kunnen vergelijken met de wijze, waarop het werk van Franz Kafka bekendheid verwierf, in een veel langzamere ontwikkeling weliswaar, maar toch was ook Kafka aan het einde van zijn leven nog ver verwijderd van die roem en die betekenis, die zijn werk na de tweede wereldoorlog zou genieten. Ook in een ander opzicht zou men Musil met Kafka kunnen vergelijken: ook hij vertegenwoordigt het type van de grote eenzamen, die in de Duitse literatuur niet zelden zijn, en die aan de andere kant ook kenmerkend zijn voor het moderne levensgevoel. Misschien verklaart dit tenminste ten dele de aantrekkingskracht, die het werk van Musil kennelijk bezit.

Musil's levensloop verraadt de merkwaardige aanleg van deze in vele opzichten raadselachtige geest: hij werd op 6 november 1880 te Klagenfurt in Karinthië geboren, uit een geslacht van geleerden, ingenieurs, officieren, een oud-Oostenrijkse familie van ambtenaren, die nog in de persoon van Musil's vader geadeld werd. Zoals de naam reeds doet vermoeden, stammen voorvaderen van Musil uit Bohemen, waar overigens niet weinige Oostenrijkse dichters en schrijvers van de eeuwwisseling vandaan komen of stammen: Kafka, Rilke, Werfel, Karl Kraus, Hofmannsthal, Trakl, Wildgans, Schnitzler.

In dit half-feodale patriciërsmilieu wordt de jonge Musil eerst voor de loopbaan van officier van de artillerie bestemd, maar meer en meer trekt hem de technische zijde van de opleiding en stoot hem het zuiver militaire bedrijf af. Nog vóór zijn opleiding tot officier is geëindigd, besluit hij techniek te studeren, en wel machine-bouw, wordt ingenieur, en later assistent aan de Technische Hogeschool te Stuttgart. Hij is van plan, zich geheel aan het wetenschappelijk werk te wijden, waarbij hij geleidelijk naar de experimentele psychologie overhelt. Nog eens verwisselt hij van arbeidsterrein: hij studeert psychologie, logica en filosofie, hoofdzakelijk bij prof. Stumpf in Berlijn, promoveert met een dis-

[p. 63]

sertatie over Ernst Mach en wordt in de psychologie bekend door de uitvinding van de ‘Musilsche Farbkreisel’. Intussen heeft een dieper grijpende verandering in hem plaats gehad. Nog niet dertig jaar oud, begint hij te schrijven en verlaat hij de wetenschap. Hij wordt publicist, schrijver, een tijd lang aan de Neue Rundschau te Berlijn, na de eerste wereldoorlog, die hij als officier meemaakt, medewerker aan verschillende literaire tijdschriften, toneelcriticus, essayist etc. Tot 1933 leeft hij in Berlijn, keert daarna, als tegenstander van het regiem naar Oostenrijk terug; 1938 is hij gedwongen, van zijn Italiaanse vakantiereis in ballingschap te gaan: toevallig gelukt het hem, in Zwitserland te blijven, alleen met zijn vrouw, praktisch onbekend.

Zijn werk en zijn leven hebben een monologisch karakter, zij getuigen van een gesprek met zich zelf, dat niet beëindigd is, nooit beëindigd kon worden, dat fragment bleef. Op zich zelf heeft Musil geen groot aantal werken achtergelaten, maar zijn grote roman is de vrucht van een kwart eeuw, bestaande uit twee delen van respectievelijk 123 en 128 hoofdstukken; in de eerste volledige editie, deel 1 van de verzamelde werken, omvat hij meer dan 1600 bladzijden. Maar ook deze roman is niet voltooid. Hieraan heeft Musil wel zijn grootste aandacht en zijn meeste en beste krachten gewijd. Van de overige werken noemen wij de novelle Die Verwirrung des Zöglings Törless uit het jaar 1906, een vroeg werk dus, waarmee Musil veel heeft bijgedragen tot het ontstaan van de expressionistische beweging in het verhalende proza. In het jaar 1911 verschijnen de verhalen: Die Vereinigungen en in 1924 de drie verhalen: Drei Frauen. De twee toneelstukken Die Schwärmer (1920) en Vinzenz oder die Freundin bedeutender Männer (1924) waren niet bepaald een succes, hoewel men ook deze stukken nu, meer dan dertig jaar later, met grote instemming van het publiek aan het dag- en voor het voetlicht haalt. Toch zijn al deze werken, ondanks hun grote literaire waarde, bijna geheel overschaduwd door het gigantische werk van de roman, waarvan in 1931 het eerste deel, 1933 het tweede deel, in 1943 in Zwitserland een keuze van het derde deel verscheen, tot na de oorlog de uitgeverij Rowohlt te Hamburg het zeker moedige besluit nam, eerst kleine delen, dan de eerste volledige uitgave van de werken van Robert Musil te doen verschijnen. Adolf Frisé heeft met een bewonderenswaardige toewijding en exactheid de tekst van de reeds vroeger gedrukte werken en de ongedrukte manuscripten uit de nalatenschap voor de druk klaargemaakt, zodat in een verrassend korte tijd het gehele werk beschikbaar is: Der Mann ohne Eigenschaften - Tagebücher, Aphorismen, Essays und Reden - Prosa, Dramen, späte Briefe, uitgegeven en telkens ingeleid door Adolf Frisé.

Het is natuurlijk ondoenlijk, het gehele werk van Robert Musil, dat nu in drie delen van ieder ongeveer 1600 pagina's beschikbaar is, in het kader van een kort artikel te karakteriseren. Musil is bovendien op zich zelf een uiterst gecompliceerde en ‘vielschichtige’ geest, van een zeer ruime belangstelling als schrijver; zijn essays behandelen politieke, psychologische, kunsthistorische en letterkundige vraagstukken, zijn oeuvre omvat in hoofdzaak verhalen, maar zij verschillen sterk van opzet en strekking, terwijl de toneelstukken - zeer zware lees-stukken, die men in Duitsland toch op het toneel tracht te brengen - weer een eigen aspect vertonen. Maar dit eigene is in alle werken zo bijzonder, dat de een jaar geleden verschenen Franse vertaling door de grote literaire critici en deskundigen van Frankrijk als Gabriel Marcel e.a. als een literair evenement begroet werd.

Vanzelfsprekend zou men Musil op het eerste gezicht als een psycholoog, als

[p. 64]

een rationalistische ontleder van het menselijke zieleleven beschouwen, waarbij men natuurlijk ook zijn diep begrip van de maatschappelijke verhoudingen, en met name ook van de in het onderbewustzijn sluimerende krachten zou kunnen bewonderen - maar dit alles geeft hoogstens de sfeer aan, waarin zich zijn artistiek temperament ontwikkelt, dit alles laat nog niet vermoeden, op welke onvergelijkelijke wijze hij uit deze psychologisch-maatschappelijke analyse een kunstwerk opbouwt, dat de mens in een zeer eigenaardig, vreemdsoortig, verrassend en soms ook verwarrend licht laat zien, een licht, dat hoogst onbarmhartig en scherp is, dat niets vergeet en niets met de schaduw van een humaan medelijden voor de ogen van de lezer verbergt. Het is daarom dat men zijn analytische kunst vaak met het rationalistische psychologisme van Thomas Mann heeft vergeleken en Thomas Mann zelf meende in Musil daarom ook een geestverwant te erkennen, maar een grondiger beoordeling van Musil's werk brengt zonder veel moeite de grote verschillen aan het licht. Musil's kunst en Musil's mensbeeld hebben een geheel andere dimensie.

Welk een gecompliceerd en ondoorgrondelijk karakter is de Mann ohne Eigenschaften: de hoofdfiguur, Ulrich, een tweeëndertigjarige geleerde, die in het Wenen van vlak voor 1914 leeft, zoon van een vooraanstaand patriciërsgeslacht, wiskundige, artistiek aangelegd, een intellectueel met een sterk sportieve inslag, ongebonden, naar de schijn cynisch, in werkelijkheid geenszins met zich zelf tevreden, een agnosticus, die echter naar een geheim, bijna mystiek einddoel verlangt - dat hem verborgen blijft. Ulrich bevindt zich temidden van een uitermate rijk geschakeerde maatschappij van de late Donau-monarchie, die hier onder de naam ‘Kakanien’ (uit de officiële term ‘K. und K.’, d.w.z. keizerlijk en koninklijk gevormd) op meesterlijke wijze beschreven wordt: generaals, bankiers, patriciërs, ambtenaren, kunstenaars, maar ook misdadigers, dieven, lakeien en geleerden vormen de figuranten van het kleurrijke portret van een stervend wereldrijk, dat in de late glans van zijn grote roem als een ver onweer de catastrofe voelt naderen. Ulrich slaat met een zeker leedvermaak de pogingen van graaf Leinsdorf gade, door een groots opgezette ethische beweging het murw geworden rijk nog een reddende taak te geven, en hij ziet slechts heil in de oprichting van een ‘generaalsecretariaat van de nauwkeurigheid en van de ziel’. In deze nogal orfisch klinkende formule uit Ulrich een belangrijk deel van zijn eigen, slechts in aanduidingen en fragmentarische bespiegelingen geschetst wereldbeeld. De reusachtige maatschappelijke activiteit, die zijn nicht Diotima ten gunste van Leinsdorf's beweging ontvouwt, is het tegendeel van de geheel op het subject, de onbewogen innerlijkheid en de wiskundige correctheid afgestemde gedachtenwereld van Ulrich. Hij ziet zijn heil in een wrede analyse van hetgeen zich om hem afspeelt en men krijgt de indruk, dat hij zich met hoogst bedenkelijke erotische avonturen en de beschrijvingen van pathologische afwijkingen inlaat teneinde zijn wiskundige hartstocht te kunnen uitleven.

Dit kenmerkt ook de stijl van Musil ten volle: een heldere en statische nauwkeurigheid verwerkt de veelvuldige sociale en psychologische feiten, een koele sfeer van objectiviteit en van een licht ironische welwillendheid sublimeert de meest opwindende en meest gruwelijke gebeurtenissen, maar is ook in staat, de fijnste en verborgenste golvingen van de menselijke ziel en de onzichtbare stromingen, die mensen en groepen in beweging brengen, te registreren en in een ongewoon heldere taal vast te leggen - een mystiek op de klaarlichte dag werd Musil's kunstvorm genoemd.

[p. 65]

Inderdaad is het woord ‘mystiek’ hier op zijn plaats, maar dan in een zeer bijzondere zin. Op zich zelf is Musil iedere transcendente verlenging van het ervaringsmateriaal vreemd, hij is a-religieus, hij is een onbarmhartige realist, ook van het onzichtbare en onuitsprekelijke in het menselijke gebeuren. Maar dit realisme dringt door tot aan de grens van het werkelijke, zijn psychologisme doorstoot de grens van het alleen maar psychologische en zoekt naar een immanente hogere orde - een tegenstelling, die hem ertoe brengt, in zijn denken de ontmoeting van Mathematik und Musik mogelijk te maken. Het realisme keert zich dialectisch om, de ironie wordt een ‘geperforeerde ernst’, de nauwkeurigheid verraadt een diep metafysisch ongenoegen, dat Musil ook bij Kafka vaststelt en waarvoor hij een uiterst scherpzinnige term gebruikt: ‘gewissenhafte Melancholie’.

Er heerst een merkwaardige en ongrijpbare sfeer van zwaarmoedigheid in het gehele werk van Musil, die aan de fijnzinnige en hoogst intellectuele humor een verrassende diepte verleent. Nergens zal men door deze stemming van Musil's werk en Musil's wezen meer getroffen zijn dan in zijn interessante dagboeken, die voor het grootste gedeelte in het tweede deel van zijn verzamelde werken bijeengebracht en voor het eerst gepubliceerd zijn. Hier zal men ook dieper indringen in de eigen opvattingen van Musil over het toenmalige politieke en culturele leven van Duitsland en Oostenrijk, met name de tijd tussen de beide wereldoorlogen en de komst van het nationaalsocialisme, dat Musil zo diep heeft verafschuwd. Maar ook als essayist leren we Musil kennen, en dit is een zeer belangrijk aspect van zijn wezen: de essayistische levens- en denkvorm is hem zeer bijzonder eigen, want de Mann ohne Eigenschaften mengt eigenlijk verhaal en essayistische bespiegeling onafgebroken door elkaar en slechts als men in deze stijlvorm ook een specifieke levensvorm van Musil erkent, wordt het geheel sprekend en boeiend. Uit de eenzaamheid en geslotenheid van zijn positie beoordeelt Musil de wereld met een filosofisch ‘dégagement’, dat bedriegt; in werkelijkheid lijdt hij sterk onder al hetgeen hij zo abstract en schijnbaar onbewogen meedeelt. Het essayistische en fragmentarische van zijn uitspraken verraadt hoezeer hij met zich zelf en zijn begrip van de wereld worstelt, in een smartelijke monoloog, die geen einde vindt.

Ondanks het feit, dat Musil's hoofdwerk één enkele grote roman vormt, treedt hij ons als de grote meester van een bijna klassiek heldere stijl - zoals men deze misschien slechts bij Stendal en Nietzsche vindt - in de kleine schetsen en de korte novellen tegemoet, juwelen van tot het uiterste genuanceerde observaties en prachtige formuleringen, die echter zoals in de Zögling Törless ook een merkwaardige psychologische belangstelling voor het extreme en abnormale openbaren, - die ook in de Mann ohne Eigenschaften een zo grote rol speelt. Musil wist voldoende van de afgronden in de ziel van de mens en het lijkt alsof hij de mystieke dimensie van het menselijke zijn ook in de negatieve richting wilde doorgronden. Er blijft echter steeds een nobele trek, een verheven toon, een in het verborgen trillende melodie van een geheim verlangen naar het laatste en zuivere in al zijn werken voelbaar, geboren uit de ‘rettungslose Einsamkeit’, die volgens Musil de zijnsmodus van de dichter vormt; want de dichter woont ‘in jenen utopischen Regionen, die sich irgend- und nirgendwo zwischen einer unendlichen Zärtlichkeit und einer unendlichen Einsamkeit befinden’.