Streven. Jaargang 12

[p. 59]

Historische kroniek
Politiek Katholicisme in België
K. van Isacker S.J.

‘HET clericalisme van de katholieke partij heeft heel wat gelovigen losgemaakt van de Kerk, en vele ongelovigen afgestoten, die open stonden voor de aantrekking van de genade. Hoeveel Belgen hebben de Kerk en de godsdienst niet vaarwel gezegd omwille van de politiek-religieuze verstrengeling die door een confessionele partij werd veroorzaakt!’ Wanneer dergelijke zinnen, enkele weken vóór de wetgevende verkiezingen, uit de pen vloeien van een geleerd kanunnik en gezaghebbend historicus, moet dat deining teweeg brengen. Het werk van kanunnik A. Simon over de geschiedenis van de Belgische katholieke partij¹⁾, heeft inderdaad een tijd lang aanleiding gegeven tot hartige perspolemieken, die overigens gekleurd waren met de bij ons blijkbaar onvermijdelijke kwade trouw: wat de tegenstrever kon schaden werd gewetensvol in het licht gesteld en over de rest werd even gewetensvol gezwegen. Zo maakte men een dwaze karikatuur van een studie die bedoeld was als een eerlijke bezinning op de historische achtergrond van de levensbeschouwelijke onverdraagzaamheid in onze politiek en over de verantwoordelijkheid hierin van de katholieke opinie.

Het globale besluit van Simon zal geen enkel onderlegd lezer verbazen: de katholieke partij was een confessionele partij; zij diende om de belangen van de Kerk op het politiek plan te verdedigen en te bevorderen; hierdoor was zij ook een clericale partij, die de richtlijnen volgde van het episcopaat en op de steun mocht rekenen van de lagere clerus; dit confessionalisme en dit clericalisme zijn voor een deel aansprakelijk voor de politiek-religieuze twisten en de hieruit voortvloeiende onverdraagzaamheid.

Het is er Simon niet om te doen, de verantwoordelijken voor deze verderfelijke intolerantie aan te wijzen, en beter dan wie ook weet hij dat de schuld zowel links als rechts te zoeken is. Hij vermijdt de polemiek hieromtrent, en wil enkel het feit van het katholiek confessionalisme belichten en de neerslag hiervan op het openbaar leven. Het wil ons echter voorkomen dat sommige van zijn stellingen voor schakeringen vatbaar zijn en meteen ook zijn eindconclusie milder zou dienen te klinken dan nu het geval is. Wij beperken ons tot twee punten uit zijn betoog: de afhankelijkheid van de katholieke politici tegenover het episcopaat, en vooral de kwestie van de wettigheid der katholieke partij, als confessionele groep, in een laïcistisch parlementair regime.

In feite tonen de katholieke parlementairen zich in de door Simon behandelde periode doorgaans opvallend onafhankelijk tegenover de bisschoppen, en de auteur zelf heeft dit in zijn vroegere publikaties meer dan eens onderstreept. Toch kan men uit de hier besproken studie de indruk krijgen dat de leden van de rechterzijde enkel ‘hansworsten waren in de handen van het episcopaat’, zoals Bara het eens formuleerde. ‘Om de religieuze eenheid en orthodoxie te

1) A. Simon, Le Parti catholique belge, 1830-1945, La Renaissance du Livre, Brussel, 1958 (Collection ‘Notre Passé’).

[p. 60]

bewaren, schrijft Simon, betoont de katholieke partij vanaf 1884 tegenover het episcopaat een onderwerping en een tegemoetkoming, welke een zelfstandig optreden op het politieke vlak wel niet uitsluiten, doch haar tot de laatste dagen van haar bestaan onder de invloed van de bisschoppen plaatsen’. Deze formulering mag men niet onjuist noemen, en toch dreigt zij een vals beeld van de werkelijkheid te geven. Wie de parlementaire geschiedenis in bijzonderheden naspeurt, is getroffen, niet door de clericale slaafsheid van de rechterzijde, maar veeleer door haar besliste onafhankelijkheidswil. En deze werd met de jaren sterker beklemtoond, vooral na het ontstaan van de katholieke partij, en precies omwille van deze: wat vroeger de houding van toonaangevende enkelingen was, wordt nu de gedragslijn van de georganiseerde groep. Heel de politieke activiteit van leiders als de Theux, De Decker, Dechamps, d'Anethan, Malou, Beernaert, staat in het teken van de burgerlijke zelfstandigheid, en hierbij bleef het niet alleen bij woorden. Om dit te staven zou men de gehele parlementaire geschiedenis moeten doorlopen. Het jarenlange verzet, bijvoorbeeld, van de conservatieve partij tegen de politieke erkenning van de christelijke democratie, had plaats tegen de uitdrukkelijke wil van de meerderheid der bisschoppen. Deze geest van onafhankelijkheid werd de rechtse parlementairen hoofdzakelijk ingegeven door hun liberaal-katholieke mentaliteit, die tot 1914 toonaangevend bleef en op een praktisch laïcisme berustte. Natuurlijk bestond er ruggespraak tussen de rechterzijde en het episcopaat en hebben de bisschoppen de katholieke partij steeds als het geschikte instrument beschouwd voor de verdediging der religieuze belangen in de politiek. Maar dit doet geen afbreuk aan de onontbeerlijke zelfstandigheid van de politici, en van clericalisme in eigenlijke zin is hier geen sprake.

De katholieke partij diende om de katholieke belangen in het openbaar leven te behartigen. Er is echter geen aanleiding om zich daarover te ergeren: dit confessionalisme houdt geen miskenning in van het laïcistisch parlementair regime, het heeft er integendeel zijn normale en onvermijdelijke plaats. Een belangrijk deel van het soevereine volk is katholiek en wenst dat zijn levensbeschouwing zich vrij en ongehinderd in alle domeinen van het openbaar leven kan ontplooien en dat hiertoe de wettelijke mogelijkheden geboden worden. Dit is normaal de taak van katholieke politici, die handelen volgens een programma en een vaste leiding, en dus een partij vormen.

Ergerlijk en schadelijk zou het bestaan van een katholieke partij pas zijn wanneer zij er naar streefde het algemeen belang te herleiden tot het katholieke belang, wanneer het politiek katholicisme de volledige en vrije ontplooiing van niet-katholieke levensbeschouwingen verhinderde, wanneer het katholicisme inderdaad, zoals Simon schrijft, de politieke vrijheid van opinie verwierp.

Wie aan de katholieke partij een constante houding van positieve onverdraagzaamheid toeschrijft, getuigt van historische onwetendheid. Men kan voorbeelden van intolerantie aanhalen, maar dat betreft dan enkel kleine minderheidsgroepen die precies in de mate van hun onverdraagzaamheid afweken van de katholieke orthodoxie. Deze intolerantie is toe te schrijven aan het politiek onbegrip of het fanatisme van enkelingen als de nuntius Fornari, of Mgr. Dumont, of sommige ultramontaanse leiders. Parlementairen als Helleputte en vooral Woeste hebben gepoogd door wetten de vrije ontplooiing van andersdenkenden te remmen; en de gemeentelijke kieswet van 1895 bijvoorbeeld, was bedoeld om

[p. 61]

de doorbraak van het socialisme - en overigens ook van de christelijke democratie - te beletten. Maar daartegenover kan men heel wat voorbeelden aanhalen van eerlijke zorg voor het algemeen belang; men denke bijvoorbeeld aan het invoeren van de evenredige vertegenwoordiging in 1899. Ieder onbevooroordeeld historicus zal getuigen dat niet het onverdraagzaam proselytisme maar de zorg voor de katholieke belangen, gekoppeld aan de eerbied voor de rechten van andere opinies, het eigenlijk kenmerk is geweest van de katholieke partij.

‘Je constate’, schrijft Simon, ‘que les Catholiques, en prenant position par prosélytisme apostolique ou constitutionnel, n'ont pas hésité, même lorsqu'ils se déclaraient uniquement conservateus ou constitutionnels, à affirmer qu'ils entendaient défendre les droits cultuels inscrits dans la Constitution. Enlevez un parti qui voulût une telle action et la réalisât, et les querelles politico-religieuses ne se seraient pas produites’. Daarnaast somt Simon de vele positieve waarden op, die het land en de Kerk aan de katholieke partij danken. Niettemin kan men zich, in het licht van de geschiedenis, met de hier geciteerde zin onmogelijk akkoord verklaren. Indien het gewettigde streven van de katholieke partij om een gunstig klimaat te scheppen voor de religieuze belangen aanleiding gaf tot het ontstaan van politiek-religieuze twisten, ligt de verantwoordelijkheid hiervoor bij de andersdenkenden, bij wie het anticlericalisme zich inderdaad meestal richtte, niet tegen het onverdraagzaam proselytisme van de katholieken, dat uitzonderlijk is gebleven, maar tegen hun normale confessionele actie.

Vermoedelijk zou ons openbaar leven gezonder zijn indien de belangen van de katholieken en van alle andere opinie-groepen in het kader van de constitutie en de wetten behartigd werden zonder een beroep op de actie van een confessionele partij. Maar men vergete niet dat in België de katholieke partij ontstaan is omdat de grondwettelijke waarborgen onvoldoende bleken om de katholieke levensbelangen te vrijwaren: vanaf het midden der XIXe eeuw wilde het liberalisme het openbaar leven zo inrichten dat de normale ontplooiing van de katholieke godsdienst onmogelijk werd. De conservatieve groep werd willens nillens een confessionele partij. Dat dit confessionalisme doorgaans en principieel eerbiedig is gebleven voor andere levensbeschouwingen, leidt er toe om heel wat scherpe hoeken van kanunnik Simon's conclusies glad te strijken.