Streven. Jaargang 10

[p. 1071]

Toneelkroniek
Het Vlaams Toneelleven
Paul van Morckhoven

HET voorbije theaterseizoen in Vlaanderen heeft drie merkwaardige aspecten vertoond, waarvan als eerste en voornaamste mag genoemd worden: de uitbouw van de Brusselse Vlaamse schouwburg tot een eerste-rangs-theater onder de nieuwe directie van Victor De Ruyter. Ten tweede valt te noteren de doorbraak van de Kamertonelen: na het geslaagde voorbeeld van Antwerpen volgden nu Gent, Mechelen, Oostende en Kortrijk. En ten slotte was er dit jaar, zowel bij de amateurs- als bij de beroepsgezelschappen, een verrassend-grote belangstelling voor oorspronkelijk werk, en dit zonder de minste aanmoediging van enig openbaar bestuur.

De gunstige evolutie, die de Brusselse Schouwburg heeft doorgemaakt en die hem tot op het peil van het Nationaal Toneel bracht, was minder het gevolg van een uitzonderlijk of gedurfd repertoire, dan van een degelijke administratieve omvorming: het programma werd slechts om de twee weken gewijzigd, waardoor een ruimere voorbereidingstijd ontstond; het gezelschap werd uitgebreid en begaafde spelers en regisseurs werden als gast geëngageerd. Het hoogtepunt van het seizoen werd bereikt met de frisse Amerikaanse comedie De Regenmaker. In een vorig overzicht hebben we er reeds op gewezen hoe verschillend dit stuk onthaald is in Nederland en Vlaanderen. Evenals vorig jaar te Antwerpen beleefde het nu ook te Brussel een geweldig succes. Voortreffelijk gemonteerd en gespeeld, bleef het vier weken op de affiche. Voor het overige was het Brussels repertoire grotendeels gebaseerd op beproefde successtukken, waar we hier niet bij blijven stil staan. Interessanter waren de vertoningen van De Meeuw, behorend tot het stemmingstheater van Tchechov. Het verhaal van het jonge meisje dat in de wereld vergetelheid zocht en ontgoocheld terugkeert om evenals de meeuw in haar geboorteplaats te sterven, bezit geenszins een scherp afgelijnde intrigue maar is slechts een motief tot het scheppen van een panoramisch overzicht op Russische mensen en toestanden. Ook de zeer mooie en originele scenische evocatie van het Jeanne d'Arc-drama L'Alouette mag met een sterretje gemerkt worden. De bijna absolute theatervorm van het stuk primeert op de inhoud, omdat Jean Anouilh Jeanne d'Arc nivelleerde tot het peil waarop zijn personages zich gewoonlijk bewegen: dat van de onafhankelijke vrije persoonlijkheid, die in botsing komt met sleur en gewoonte. Een nieuwigheid was ook de plezierige marivaudage van de Spaanse artistieke goochelaar Lope de Vega De Hond van de Tuinman, een symbolische titel voor een gracieus spel, waarin een gravin haar liefde niet wil bekennen aan haar secretaris maar hem ook aan niemand anders gunt, evenals de egoïstische hond die niet aan zijn eten raakt maar het toch hardnekkig verdedigt tegen rivalen.

Directeur De Ruyter, die aanvankelijk van wal gestoken was zonder veel inheemse produkten aan boord, zocht niettemin een nieuwe aanlegsteiger en ruimde plaats voor oorspronkelijk werk. Het eerste daarvan was Nu het Dorp

[p. 1072]

niet meer bestaat van de jonge auteur-regisseur Tone Brulin. Deze modernistische ruitenbreker was geïnspireerd door de gebeurtenissen in het dorpje Lidice in Tsjecho-Slowakije, dat tijdens de oorlog door de Duitsers van de kaart werd geveegd. Na de oorlog belandden de Duitser die het bevel gaf tot de vernieling en de tegenstander die door de uitvoering van een opdracht er de aanleiding toe gaf, in hetzelfde kasteel, samen met de enige overlevende. Brulin miste een enige gelegenheid tot een sterke dramatische confrontatie en brodeerde meer rond het conflict dan het werkelijk aan te snijden, waaraan hij zich slechts in het laatste bedrijf waagt en dan nog op vrij primaire wijze. Hij behaalde niettemin een grote bijval met dit onafgewerkte drama over het boeiende schuldthema. Het stuk werd onmiddellijk daarna door het Nationaal Toneel gespeeld en verscheen ook in Nederland op de affiche. Als tweede creatie kreeg Staf Knop, een jonge Brusselaar, een kans met zijn komedie De vrucht van het huwelijk, een tamelijk dubieuze titel waarmede de stielvaardige auteur, die wel eens met André Roussin vergeleken wordt, bedoelde dat de echtelijke liefde ook nog na het sluiten van het huwelijk kan ontstaan. Een mondaine dame huwt een arme artist om schandaaltjes te vermijden. Een kleurige milieuschildering van het Parijse Montmartrekwartier en een prettige hekeling van de abstracte kunst zorgen voor de stoffering van deze speelse komedie met psychologische ondergrond. Verder werd ook Hugo Claus' eersteling Een Bruid in de Morgen gespeeld en het seizoen werd besloten met Gaston Martens' beroemd geworden Paradijsvogels. Ook Herman Heyermans kwam aan de beurt met het klassieke vissersdrama Op Hoop van Zegen en de onsterfelijke Pieter Langendijk met Don Quichotte op de Bruiloft van Kamacho.

Het speelplan van het Nationaal Toneel, dat om de week de schouwburgen van Antwerpen en Gent met een nieuw programma moet bedelen en op de weekdagen ook nog andere reisvoorstellingen te geven heeft, bood maar weinig koren tussen heel veel kaf.

Tot de meer interessante stukken behoorden Strindbergs Freule Julie, dat echter door een totaal verkeerde interpretatie in een tijd- en milieuloos kader als een steen naar de diepte zonk; De Schrijfmachine, een cerebraal en toch melodramatisch bedenksel van Jean Cocteau; de bijbelse tragedie De Eerstgeborene, waarin Christopher Fry Mozes' roeping op uitsluitend psychologische wijze wil verklaren, maar zijn decoratieve woordkunst nog niet volledig beheerst; De dode Koningin, veruit het oudste stuk van de door velen vaak ten onrechte zo zeer bewonderde de Montherlant. De lijnrechte actie was een dankbaar onderwerp voor een tragedie: Koning Ferrante wil zijn zoon uithuwelijken aan de infante van Navarra. De prins is echter in het geheim gehuwd met Inès de Castro, die een kindje verwacht. Na een vergeefse poging tot echtscheiding laat de koning de jonge vrouw vermoorden. De Montherlant is te veel filosoof en hecht te veel belang aan persoonlijke levensbeschouwingen, die hij op zijn personages overhevelt, om de tragiek zuiver te houden. Een merkwaardige Judas-interpretatie concipieerden Claude André Puget en P. Bost in Een Zekere Judas dat, zowel naar vorm als naar inhoud, een degelijk dramatisch werk is. Judas oordeelt dat de Zaligmaker te zeer gebonden blijft aan de menselijke natuur; om Hem te dwingen zijn godheid te bewijzen levert hij Hem over aan de Joodse politie. Als het mirakel op zich laat wachten pleegt Judas zelfmoord.... Het tijdloos gesitueerde gebeuren werd bovendien voortreffelijk geregisseerd maar behaalde geen succes. Op het einde van het seizoen, toen de belangstelling sterk gedaald

[p. t.o. 1072]

nu het dorp niet meer bestaat

voorlopig vonnis

k.n.s. antwerpen

[p. t.o. 1073]

sire halewijn - n.k.t. antwerpen

het dagboek van anne frank k.n.s. antwerpen

het dagboek van anne frank theater arnhem

k.v.s. brussel

picnic - k.n.s. antwerpen

het bezoek van de oude dame k.n.s. antwerpen

don quichotte op de bruiloft van kamacho de leeuwerik

[p. 1073]

was, werd Dürrenmatts Het Bezoek van een oude Dame gemonteerd. Dit enigszins surrealistisch drama van de fantastische wraak en de schijnheiligheid, in een absolute theatervorm geschreven, werd verkeerd geregisseerd omdat Edward Deleu angstvallig de zuiver expressionistische stijl van het werk negeerde en naar realistische kaders ging zoeken. In het begin van het seizoen daarentegen werd een stuk, waarin sfeer en karaktertypes een grote rol spelen, tot een schlager dank zij een voortreffelijke regie. We bedoelen Picnic door William Inge, waarin een soort avonturier voor een ommekeer zorgt in het gemoed van een aantal vrouwen; een stemmingswerk met de erotiek als een sterke dramatische factor.

De hoogtepunten in het speelplan waren alleszins Ibsens Peer Gynt en de toneelbewerking van Het Dagboek van Anne Frank. Peer Gynt behaalde weliswaar een enigszins snobistisch-getinte bijval die meer gebaseerd was op het spectaculaire van het wijd-vertakte gebeuren dan op de zuivere poëtische waarde en op de nochtans duidelijk omschreven levensbeschouwing van de man, die alle moeilijkheden uit de weg gaat, zich geen offers kan getroosten en daardoor te licht bevonden wordt, maar bevrijding vindt in de grote liefde die over hem waakt. Het universeel succes van Het Dagboek van Anne Frank werd zowel te Antwerpen als te Gent en te Brussel bevestigd, dank zij ook de onberispelijke vertolking en de verzorgde montering, die volgens in andere landen reeds beproefde schablonen geschiedde.

Op het jongste speelplan van het Nationaal Toneel prijkt een groot aantal oorspronkelijke stukken, zowel Nederlandse als werken uit de Vlaamse toneelliteratuur. In een vorig overzicht vermeldden we reeds Vondels Leeuwendalers en Fabricius' Sonna, waarbij nog de degelijke eenakter kwam van Luisa Treves De Brief van Don Juan. Daarnaast werden vijf nieuwe Vlaamse stukken gecreeerd waaronder het hierboven reeds besproken Nu het Dorp niet meer bestaat van Tone Brulin. Yvonne Waegemans, de auteur van een groot aantal kindersprookjes, bracht in De Dwaas der Liefde het leven van Sint-Franciscus ten tonele. Het bleef bij een stichtend fresco vol vrome verering maar van een drama was er geen sprake. De debutant Jan Van den Brande bundelde een aantal absurde gebeurtenissen uit de droom van een barhoudster tot een avondvullend geheel, maar ook dat experiment, In de Regenboog betiteld, werd een pijnlijke mislukking. Van Hugo Claus werd het tweede stuk gespeeld, Het Lied van de Moordenaar, dat tevoren in Nederland gecreëerd was. Het narratief karakter, waarmede hij de amoureuze avonturen van een bendeleider trachtte te verduidelijken, bewees zijn gebrek aan zin voor dramatiek. Ondanks de pogingen van de auteur om het zinnelijke te doen domineren bleef het geheel bloed- en karakterloos. Meer geluk had Jozef Van Hoeck met zijn tweede stuk, Voorlopig Vonnis, dat dank zij een voortreffelijke regie een, voor een Vlaams stuk althans, vleiend succes behaalde. Van Hoeck behandelde een actueel probleem dat ook in het buitenland reeds opgenomen werd: het verraad van de atoomgeleerde. Misbruik makend van het vertrouwen dat de Engelse en Amerikaanse regering in hem stellen, bewijst een Duitse Jood diensten aan de Russen om een evenwicht te bewerken tussen de grootmachten. Van Hoeck tracht een hoogverraad te sublimeren, hoewel hij het niet ex cathedra verdedigt. De technische vorm die de suggestieve kracht van de theaterkunst huldigt, leunt aan bij de techniek van het hoorspel. Een vondst was alleszins het optreden van slechts drie personages

[p. 1074]

waarvan er een telkens onder afwisselende gedaanten weerkeert, terwijl hij af en toe de innerlijke monoloog van de overigen vertolkt.

Het groot aantal oorspronkelijke stukken op het repertoire van een Nationaal Toneel moet slechts als een logisch verschijnsel beschouwd worden. Zo hoort het immers! Alleen schijnen bepaalde motieven de keuze te beïnvloeden waardoor sommige werken wel en andere niet gespeeld worden.

Het Reizend Volkstheater kan op één uitzondering na, het seizoen met geen glansrijk palmares besluiten. Sommige beloften werden niet verwezenlijkt en andere getuigden van vergissing in de keuze, zo onder meer het niet voldoende gestoffeerd en kunstmatig geconcipieerd stuk De Duistere Drempel door de Antwerpse Nederlander Eugeen Winters. Het hoogtepunt werd bereikt met de toneelbewerking door P.G. Veens van Timmermans' beste roman Boerenpsalm. Het anecdotische van de levenskroniek werd verwerkt in tien taferelen, alle goed gestoffeerd met personages en gebeurtenissen en vaak voorzien van een aangrijpende dramatische kern. Het geheel is een levensecht beeld van de strijd en de tegenslagen van de Kempische boer met zijn soms ruw en brutaal uitgedrukte simplistische filosofie. Ook in de realisatie waren vele kwaliteiten te ontdekken, sfeer en typering waren geloofwaardig reëel. Het programma voor het zomerseizoen werd hoofdzakelijk gevuld met reeds vroeger gemonteerde Shakespeare-komedies. Nieuw was de plezierige commedia dell' arte De Drielingbroeders door A. Collalto, waarin alle mogelijkheden tot vergissing en verwarring benut worden door het feit dat één acteur drie uiteenlopende types mag interpreteren.

Al is het gedurfde initiatief van de Antwerpse jongeren, die het Nederlands Kamertoneel hebben opgericht, velen ten voorbeeld geweest, zij zelf hebben tijdens het tweede seizoen dat ze in een eigen theater doorbrachten, vele toeschouwers ontstemd door een al te pessimistisch georiënteerd repertoire. De openingsvertoning met Sire Halewijn werd reeds een tegenvaller (zie vorige kroniek). Dan volgde een droog-komische komedie van John Van Druten Klok, Kaars en Bijbel, een amoureus gevalletje geprojecteerd op een originele fond van hekserij en toverkunst. Een herneming van de thriller De Strop bracht geen lichtpunt, wel de bekroonde eenakter, die het programma aanvulde, Adieu Dr. Picot, van de acteur-regisseur en auteur Lode Verstraete, waarin een fantastische droom op geestige en absurde wijze geëvoceerd wordt. Met de opname van Strijd tot bij Dageraad van de begaafde Italiaanse dramaturg Ugo Betti, stelde het jonge gezelschap een durvende daad. Een willoze man, die noch in het goede noch in het kwade strijden kan tot bij dageraad, wordt een wrak door de hartstochtelijke liefde voor een fatale vrouw. Op het ogenblik dat hij definitief het kwade kiezen wil, wordt hij gedood door zijn echtgenote. Zij wil door die moord, geïnspireerd door een offerende liefde, zijn ziel redden, omdat ze meent dat haar man genade zal verwerven door zijn onbekroond streven naar het goede. Een interessant sterk dramatisch werk met een problematiek die aan Greene herinnert. Wettige Zelfverdediging van de Italiaan Paolo Levi, was een belachelijk en mislukt experiment, geïnspireerd door het flash-back-procédé. Ook Requiem voor een Non, door William Faulkner, het drama van de loutering, dat in het buitenland als een theatergebeurtenis van grote betekenis was beschreven, werd in het Kamertoneel een jammerlijke mislukking zowel door de slechte vertaling als door de gebrekkige vertolking. Dit sombere speelplan, waarin een ‘neen’ tegenover het leven domineerde, werd besloten met de beruchte, bijna schunnige klucht De Kleine Hut van André Roussin. Het zo

[p. 1075]

hoog geprezen en voortreffelijk-vlijtige Kamertoneel heeft bij sommige bezoekers een gedeelte van zijn krediet verloren.

Er waren alleszins meer beloften te vinden in het repertoire van het Arcakeldertheater te Gent, dat jammer genoeg maar één dag per week speelt. Onder de intelligente leiding van André Poppe werden daar een aantal stukken gespeeld die bepaald de aandacht vroegen. Het begon met Ook kelders hebben tralies door William Russell. Na een bewaker te hebben neergeschoten ontsnappen vijf gedetineerden uit de gevangenis. Ze vinden een voorlopige schuilplaats in een kelder, die echter voor hen weldra een nieuwe gevangenis wordt, omdat de reddende auto niet opdaagt. Een typisch Amerikaans onderwerp en dito sfeer. Plaatsgebrek verplicht ons slechts bondig de overige stukken te vermelden, hoewel ze alle van een degelijk karaat waren, zowel Het deftige vrouwtje van Ephese door Paul Morand als de creatie van Tone Brulin's Deze stenen hebben een ziel. Van de jonge Vlaamse auteur Walter Eysselinck werd de poëtisch-realistische eenakter De Kat in de Frambozenstruik gecreëerd en van Paul Berkenman Papavers in de Poppenkast, een stuk dat volgend jaar reeds in de Duitse theaters een beurt krijgt. In Berkenmans dramatisch geladen Poppenkast treden slechts drie personages op. Het schuldthema domineert in de verhouding tussen twee echtgenoten en een vriend, die wraak wil nemen omdat de jonge vrouw de broer van haar man verraden heeft. Het stuk liet een diepe indruk na. Te Mechelen startte een Miniatuurtheater met een viertal programma's, waaronder De Verdwaalde Plant van Piet Sterckx en Het Geiteneiland van Ugo Betti. Nieuw voor Vlaanderen was The Browning Version door Terence Rattigan, dat even aan Millers Dood van een Handelsreiziger doet denken omdat hier ook het mislukt leven belicht wordt van een weliswaar meer gecultiveerde en meer innerlijk levende man dan bij Miller. Het was een voortreffelijke vertoning. Te Oostende en te Kortrijk waren het amateurs, die met een Kamertoneel van wal staken. In beide plaatsen rustte het speelplan op van ouds beproefde scharnieren. Dat was ook het geval bij het ambulante gezelschap ‘Het Nieuw Nederlands Toneel’.

Er zit dus vaart in de Vlaamse Thespis-wagen. Vooral een nauwere samenwerking tussen toneelspeel- en toneelschrijfkunst opent nieuwe horizonten.