Streven. Jaargang 10

[p. 982]

Godsdienstige kroniek
Studiedagen Nederlandse Vroomheid
M. Smits van Waesberghe S.J.

EEN terugblik op de 4e zitting van de Studiedagen voor de Geschiedenis van de Nederlandse Vroomheid is gerechtvaardigd, omdat dit samentreffen zonder twijfel als bijzonder belangrijk beschouwd mag worden.

Voor dit congres had men om praktische redenen in plaats van de sobere sfeer van de Abdij van Berne het landelijk-rustige ‘Bouvigne’ gekozen, dat prijkte in de bloesem- en bloemenpracht van twee zonnige voorjaarsdagen. De data waren 26-28 april. De gastenlijst telde ruim 70 deelnemers.

Als onderwerp was gekozen: De katholieke vroomheid in de Nederlanden gedurende de 19e eeuw. De voorzitter van het Werkcomité verklaarde in zijn openingsrede, dat deze keuze moeilijk en riskant was geweest, maar dat tenslotte de ‘actualiteit’ van het onderwerp de doorslag had gegeven. ‘Het feit ligt er’, zo vervolgde hij, ‘dat wij ons vanuit onze moderne bewustwording afvragen: hoe leefden onze voorouders, hoe dienden zij de Heer, wat betekenden voor hen de verschillende religieuze praktijken, hoe sloegen zij de brug tussen kerk (hier speciaal bedoeld in de zin van kerkgebouw) en wereld, hoe verdiepten zij hun vroomheid, als zij zich tot iets méér getrokken voelden, hoe gaven zij het christelijke antwoord op de noden van hun tijd, hoe beleefden zij de dingen, die ons nu in het kerkelijke leven zo dierbaar zijn geworden: de gemeenschap van het volk Gods, de liturgie, het apostolaat. Onze voorouders hebben zonder meer het recht dat wij op deze vragen, de vraag naar hún christelijke levenshouding en levenspraktijk, een zo zuiver mogelijk, aan objectieve normen getoetst en met wetenschappelijke nauwkeurigheid afgewogen antwoord geven’.

Het is natuurlijk vermetel te zeggen, dat op deze Studiedagen dat antwoord met volledige duidelijkheid en beslistheid gegeven is. In de loop van het samenzijn bleek juist hoeveel aspecten belicht, onderzocht en naar waarde geschat moeten worden; hoe gering onze kennis van het tijdsgebeuren in dit allernaaste verleden in feite (al nog?) is; en hoe voorzichtig men moet zijn, vooral als men een generaliserend oordeel wil uitspreken. Maar ontegenzeglijk staat vast, dat alle aanwezigen op de Studiedagen een verdiepte en verrijkte kennis van de 19e-eeuwse vroomheid hebben meegekregen. Dat is te danken aan de voortreffelijke inleidingen en de dikwijls zeer openhartige discussies, en om het niet te verzwijgen, aan de avondlijke, ja nachtelijke gesprekken in de ‘torenkamer’ van Bouvigne, waar men volkomen ongedwongen, in kleiner gezelschap en steeds onder leiding van de voorzitter van de Studiedagen, alle belangrijke onderwerpen uit verleden en heden, soms in onmiddellijke tegenstelling, ter sprake kon brengen.

Als eerste inleider nam Prof. Dr. L.J. Rogier het woord, die sprak over De lotgevallen van onze ‘eigen spiritualiteit’ op het einde van de 18e en in het

[p. 983]

begin van de 19e eeuw. Deze rede beantwoordde misschien niet helemaal aan het opgegeven thema, waarvan men had verwacht dat het de vroomheid in de overgangsperiode van de Franse Tijd (1795-1813) zou belichten. Prof. Rogier schetste de achtergrond van de vroomheidsontwikkeling in de 1e helft van de 19e eeuw. Hij karakteriseerde voortreffelijk de beide hoofdtendensen: het doorwerken van de Verlichting en het opkomen van de Romantiek, waarbij hij als exponent van de eerste richting de persoonlijke kwaliteiten noemde en roemde van Bisschop Johann Michael Sailer. Dit meer algemeen gehouden betoog werd uitstekend aangevuld door de lezing van Dr. J.A. Bornewasser, die als thema behandelde: De vroomheidsbeleving van onze voorouders in de 1e helft van de 19e eeuw. Deze inleiding berustte op een zeer zorgvuldig onderzoek van preeken gebedenboeken en gaf in prettige, leerzame en methodisch knappe vorm een kijk op de werkelijke geloofsbeleving van onze voorouders in een sterk (en toch ook weer slap) moraliserende en weinig dogmatiserende tijd. Als patroon gebruikte hij daarbij de door Prof. Rogier getrokken ontwikkelingslijnen.

Met een uitstekend gedocumenteerde en machtig voorgedragen inleiding wist kanunnik P. Loontjens uit Gent het gehoor tot ver over de tijdslimiet van één uur te boeien. Als geestelijke leidsman van een van de vier Congregaties was hij bij uitstek bevoegd om te spreken over Ontstaan en spiritualiteit van de religieuze stichtingen van kanunnik Triest (1760-1836). Voor de Noord-Nederlander betekende dit een vrijwel onbekende materie, waarvan wij hier geen overzicht of samenvatting kunnen geven. We werden geconfronteerd met een sterke religieuze persoonlijkheid, die de beginselen van de klassieke spiritualiteit bevruchtend trachtte te maken voor de vormen van zéér praktisch apostolaat, als ziekenverpleging, in hospitaal en aan huis, verpleging van krankzinnigen, verzorging en opvoeding van vondelingen. Over sommige cijfers stonden we verbaasd, b.v. toen kanunnik Loontjens terloops meedeelde, dat in de 19e eeuw in het diocees Brugge 116, in het diocees Mechelen 80 nieuwe Congregaties zijn ontstaan. Pater Provinciaal Romaeus Leuven O.C.D. zorgde voor een parallelverhaal dat Noord-Nederland betrof. Hij sprak over Ontstaan en spiritualiteit van enkele Noord-Nederlandse Congregaties, speciaal de Liefdezusters van de H. Carolus Borromeus. Met veel piëteit schilderde hij het merkwaardige, voorbeeldige, maar in geestelijk opzicht veel minder persoonlijk geaccentueerde leven van Moeder Elisabeth, de stichteres van genoemde Congregatie.

De vroomheid van het christelijke volk is op deze Studiedagen niet naar het tweede plan verschoven. De inleiding van Dr. Bornewasser werd voortgezet en vervolledigd door de met het onderwerp zeer vertrouwde en met liefde bestudeerde voordracht van pater A. Meiberg C. ss. R.: Volksvroomheid en volksmissies in de 2e helft van de 19e eeuw. Hier stonden we midden in de tijd, hier proefden we het klimaat, waarin onze voorouders tot een meer bewogen godsdienstige beleving kwamen. We voelden de afstand, men kan zeggen de kloof in de tijdsspanne tussen drie of vier generaties, en toch werden we vervuld van diep respect voor het ontzaglijk vele en vruchtbare werk dat door de volksmissies is verricht. We bevestigden de uitspraak dat ze hebben gediend tot het behoud van het geloof in de 19e eeuw.

De vergaderingen stonden onder de sympathieke en bekwame leiding van Prof. Dr. E. Lousse uit Leuven. Ondeugenderwijs kan men zeggen, dat hij slechts op één punt te kort heeft geschoten: de leiding van de Studiedagen had verwacht dat hij méér belangstellenden uit Zuid-Nederland naar Bouvigne zou

[p. 984]

meebrengen. Aan zijn voornamelijk historisch georiënteerde slotbeschouwing op het einde van de Studiedagen ontlenen wij het volgende:

‘De spiritualiteit is een ingrijpen van de geest op het wezen en in het leven van de mens. Zij is religieus, als ze zich door motieven van religieuze aard laat leiden en als ze derhalve het religieuze in de mens aanspreekt en bevordert. Op het einde van de 18e eeuw wordt zij, ook in Zuid- en Noord-Nederlandse katholieke kringen, niet weinig beïnvloed door de Aufklärung. Ook de spiritualiteit is “verlicht”, d.w.z. tamelijk koel, rationalistisch getint, en streng moraliserend, in meer dan één opzicht verwant met wat er toen nog van christelijke spiritualiteit bij de Jansenisten overblijft. Zij komt b.v. duidelijk tot uiting in de geschriften van Bisschop Sailer, “der Heilige einer Zeitwende”. Zij evolueert stilaan naar de spiritualiteit van het Romantisch tijdvak, die op haar beurt gekenmerkt wordt door meer emotie, meer devotie, o.a. tot de H. Eucharistie, het Heilig Hart, de Heilige Maagd; die ook meer liturgisch is, ofschoon ze tamelijk sterk individualistisch blijft.

Er zijn in ons taalgebied ook grenzen te trekken en onderscheidingen te maken naar de volksgroepen en zelfs naar de individuele personen. De grens tussen Noord- en Zuid-Nederland loopt eerder tussen Noord-Brabant en Limburg, dan langs de “grote rivieren” of langs de huidige staatsgrenzen tussen Nederland en België. In het Zuiden ruïneerden de Franse Revolutie en de bezetting een aantal kostbare instellingen en tradities, die nooit helemaal konden worden hersteld, ook omdat de katholieken na 1830 voor lange tijd verdeeld raakten omtrent de vraagstukken, die door het religieus liberalisme werden gesteld. In het Noorden daarentegen schiep de bevrijding van de katholieke godsdienst en het herstel van de Hiërarchie voorwaarden tot ontwikkeling en vooruitgang zó gunstig, dat er geen betere sedert de tijd van de Reformatie hadden bestaan. Dat was het paradoxale gevolg van het verlaten van het caesaro-papisme en van het invoeren van de liberale beginselen, niet alleen in Nederland en in België, maar respectievelijk in alle katholieke en protestantse staten van de wereld.

De gevolgen van die toestanden kunnen worden waargenomen, o.a. als we zien naar de opheffing en uiteendrijving van de kloosters, met de nadelige invloed daarvan op het godsdienstig leven en de vroomheid van priesters en leken. Maar zodra het weer kon, gingen religieuzen, die de stormvloed hadden overleefd, of parochiegeestelijken, die zich bewust waren van de noden van hun tijd en er zich terecht om bekommerden, over tot het stichten van honderden en honderden nieuwe Congregaties voor mannen en vrouwen, waarvan de middelen en meestal ook de leden in het oog van de wereld zeker niet uitblonken, maar die zich over de nood en de ellende van die tijd op een heerlijke wijze hebben weten te ontfermen, in diezelfde 19e eeuw, waarvan de negatieve aspecten onder godsdienstig opzicht zozeer in het oog springen.

Men kan niet zeggen, dat er op het einde van de 18e eeuw, en nog meer onder de Napoleontische bezetting, door de leidende en verantwoordelijke personen veel werd gedaan en veel werd gegeven om het godsdienstig leven van de leken, in het bijzonder van de volksklasse, op peil te brengen of op peil te houden. De opheffing van de Jezuïetenorde had ook onder dat opzicht schadelijke en moeilijk te herstellen gevolgen, vooral in de katholieke landen. Het optreden van de Redemptoristen met hun volksmissies, vanzelfsprekend onderhevig aan de moraliserende en individualiserende geest van de tijd, dienen geapprecieerd te worden als een verdienstelijke poging van de Kerk om zich aan de omstandig-

[p. 985]

heden aan te passen en de evangelisatie van de armen en eenvoudigen met gedeeltelijk nieuwe middelen voort te zetten’.

Men zal niet kunnen ontkennen, dat de Studiedagen 1957 een wetenschappelijk aanvaardbaar en vruchtbaar resultaat hebben opgeleverd. Als ik daarover nog eens mijn persoonlijke gedachten mag laten gaan, zou ik op de drie volgende punten de aandacht willen vestigen.

1. De spiritualiteit van de 19e eeuw mag men niet zien als een nawerking van de Jansenistische geest, hoewel daarvan de sporen zijn overgebleven, zowel in het katholieke als niet-katholieke kamp. Het naar ons gevoel arme, burgerlijke, ouderwetse van die spiritualiteit is op de eerste plaats toe te schrijven aan de rationalistische, positivistische, in bepaalde opzichten naïeve en zelfgenoegzame geest, die de Verlichting alom verspreidde.

2. De geestelijke en stoffelijke nood van de tijd heeft het zéér christelijke antwoord gekregen door de stichting van ontelbaar vele religieuze gemeenschappen, waarvan de durf, de offermoed en ook de bereikte resultaten ter leniging van de nood niet hoog genoeg gewaardeerd kunnen worden. Van zulk een reveil van het religieuze ideaal kan in onze eeuw geen sprake zijn, waar wij gewend zijn te spreken van de ‘crisis in het religieuze leven’. Als parallel-verschijnsel zou men kunnen noemen de vrij veelvuldige stichtingen van de Seculiere Instituten.

3. Het zegenrijke werk van de volksmissies in de vorige eeuw bewijst, dat een volk altijd kán en móet worden aangesproken in het eigentijdse klimaat en volgens het eigentijdse levensgevoel. De tijden zijn veranderd en voor de zielzorg aanzienlijk veel moeilijker geworden. Dit neemt niet weg dat wij voor onze tijd geen vorm van collectief apostolaat en van meer universele hernieuwing kunnen aanwijzen, die vergeleken kan worden met de geestelijke vrucht, door de volksmissies, niet alleen in het Nederlandse taalgebied, maar ook in de overige landen van Europa, gewekt.