Streven. Jaargang 10

[p. 979]

Wetenschappelijke kroniek
Het Atoom
Een belangwekkende internationale tentoonstelling
Mr. H.C.M. Edelman

WANNEER dit blad verschijnt, zal op Schiphol de internationale tentoonstelling ‘Het Atoom’ in aanwezigheid van Hare Majesteit Koningin Juliana door Zijne Koninklijke Hoogheid Prins Bernhard, in zijn functie van Voorzitter van het Ere-Comité, officieel zijn geopend. Tot en met 15 september zal zij het bezoekerspubliek - dat naar men verwacht zeer groot zal zijn - in staat stellen wegwijs te worden in al datgene, wat de atoomwetenschap en -techniek in het jaar 1957, met name op vreedzaam terrein, hebben bereikt.

Deze tentoonstelling, waaraan tal van landen door middel van inzendingen hun medewerking verlenen, is een uitzonderlijke manifestatie, welke ten volle waard is op deze plaats aandacht te verkrijgen.

Het behoort tot het spraakgebruik van onze dagen te zeggen, dat het atoomtijdperk voor de deur staat. Maar met nog méér recht misschien kan men beweren, dat de wereld de drempel van dit tijdperk reeds heeft overschreden en het reeds is binnengetreden.

* * *

Wanneer wij de betekenis van deze atoomtentoonstelling groot noemen, dan is dat vooral, omdat zij de bezoekers er diep van zal doordringen, dat die intrede in het atoomtijdperk iets is, wat ons allen ten zeerste aangaat en wat voor ons allen van het grootste gewicht zal zijn. Maar een van de belangrijkste facetten van deze tentoonstelling is wel, dat zij de mogelijkheid opent voor het doen verdwijnen van vele misverstanden in brede lagen van de samenleving.

Het besef, dat de kernenergie iets is, wat ons allen aangaat is reeds in brede kringen levendig. En het mag zeker geen misverstand genoemd worden. Wel is dat echter het geval met tal van gevoelens, welke dit besef pleegt wakker te roepen. Deze gevoelens treden veelal aan de dag als een meer of minder vage vrees voor de rampzalige gevolgen voor het mensdom, welke uit het militaire gebruik van de kernenergie - in kernwapenen als atoombom, atoomgeschut, en atoomraketten - voortspruiten. Niet, dat wij deze rampzalige gevolgen willen verdoezelen of zelfs loochenen - waarom zouden wij? - maar zij mogen de brede massa niet het uitzicht benemen op de, niet geringe, zegenrijke gevolgen, welke uit een vreedzame toepassing van de kernenergie voortvloeien. En dat is tot op heden maar al te veel het geval.

Er zou hier een parallel te trekken zijn met het verkeer. In Nederland is over het verkeer wel gesproken als over volksvijand nr 1 en inderdaad is het aantal slachtoffers van het verkeer zeer groot. Doch dit zal er wel niemand toe brengen, de ogen te sluiten voor de ontzaglijke betekenis, welke het verkeer voor de moderne samenleving heeft.

* * *

De betekenis van de kernenergie zal vooral gelegen zijn op het terrein van de energievoorziening. Want op dit voor de moderne, geïndustrialiseerde samenleving zo bij uitstek belangrijke terrein worden wij bedreigd door een waar-

[p. 980]

lijk benauwend tekort aan grondstoffen, waaruit deze mechanische energie te winnen is, aan steenkolen en aardolie.

Het jaarlijkse energieverbruik in de wereld komt heden ten dage naar schatting overeen met de energie, gewonnen uit ongeveer twee miljard ton steenkool. Het leeuwenaandeel van deze energie is afkomstig van het in de fossiele brandstoffen kolen en olie opgehoopte arbeidsvermogen, zonne-energie in eerste instantie. Bij het zich voortdurend versnellende tempo van de industrialisering der wereld is een energietekort geen schimmig spookbeeld, maar een naderbijkomende werkelijkheid. De fossiele brandstoffenvoorraden toch zijn op aarde - in hoe ruime hoeveelheden ook voorkomend - zeker niet onuitputtelijk. En er is in het geheel geen buitensporig grote fantasie voor nodig om zich een beeld ervan te vormen, tot welke noodlottige gevolgen voor de moderne samenleving een nijpend tekort aan mechanisch arbeidsvermogen zou leiden.

Het is hier, dat men de hoop gevestigd heeft op de atoomkern als de nieuwe aanvullende energiebron voor de toekomst. De energie, vrijkomend bij de splijting van atoomkernen van uranium, is in staat ons - evenals steenkool en olie - van electriciteit te voorzien. Zij is in staat energietekorten op te vangen en de wereld onafhankelijker te maken van de steeds schaarser wordende fossiele brandstoffen.

* * *

Een reusachtige Doos van Pandora, waarin de geheimen van het atoom verborgen zitten, zo heeft men, niet onaardig, de geweldige kubusvormige, met aluminium beklede hal, waarin de atoomtentoonstelling op Schiphol is ondergebracht, reeds genoemd. En het eerste geheim, waarmee zij de bezoeker vertrouwd zal maken - in de eerste van het viertal afdelingen - is het geheim van de energiewinning. Vele eeuwen lang heeft de mens alleen maar de beschikking gehad over de spierkracht. Welnu, die spierkracht zal de tol zijn, welke de bezoeker voor de inwijding in het geheim zal hebben te betalen: om binnen te komen zal hij een draaihek in beweging moeten brengen en een apparaat zal hem laten zien, dat daar energie, arbeidsvermogen voor nodig is.

Nu aanschouwt hij de lijn van de historische ontwikkeling, van de vuisthamer der praehistorie, via tredmolen, wind- en watermolen, tot de moderne stoommachine en de dieselmotor. Het benauwende probleem van het potverteren van de fossiele energiebronnen stormt op hem af: de dreiging van de groeiende energiebehoeften en de slinkende voorraden.

Dan is het ogenblik daar, dat het atoom een oplossing in het vooruitzicht stelt. Een kleine, populaire en aanschouwelijke leergang doet de bezoeker nader kennis maken met dat atoom. Suggestieve uitbeeldingen naast exacte gegevens leren hem de bijzonderheden van het atoom en zijn opbouw kennen. Hij moet dwars door een model van een atoom heenlopen. Een model met een middellijn van acht meter, waarbij twee neonbanen de electronenbanen om de atoomkern heen verbeelden. Hij leert de elementaire bouwstenen van de atoomkernen kennen en de 92 scheikundige elementen, waaruit de stoffelijke wereld is opgebouwd, met hun isotopen.

Drie historische taferelen beelden dan de ontwikkeling van de natuurwetenschap uit: Demokritos, de alchemist en Madame Curie, die het wonder der radioactiviteit ontsluierde, een wonder waarvan aanvankelijk alleen de natuur het monopolie scheen te bezitten, maar dat later ook de mens tot stand leerde brengen bij het doen ontstaan van de kunstmatige radioactiviteit.

[p. 981]

De les der historie is nu geleerd en de bezoeker wordt van aangezicht tot aangezicht gesteld tegenover de levende werkelijkheid: een in werking zijnde kernreactor. Deze kernreactor - een z.g. ‘swimming pool’- of bassin-reactor - is het glorievolle pronkstuk van de atoomtentoonstelling. Hij is door het ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen in Amerika aangekocht en zal, na de sluiting van de tentoonstelling te Delft opgesteld en gebruikt worden ten behoeve van het Nederlandse hoger onderwijs. Zijn naam ontleent dit reactor-type aan het feit, dat hij is ondergebracht in een, vele tonnen wegende, met zuiver water gevulde, stalen kuip, die vier meter diep in de grond steekt. Een reactor, die zonder enig gevaar te naderen is, daar het water de straling reflecteert. Een blik van boven af in het bassin doet de bezoeker het wondere verschijnsel aanschouwen van de merkwaardig-lichtende blauwachtige gloed, welke het Cerenkow-effect wordt genoemd. Behalve met deze ‘levende’ reactor kan de bezoeker, door modellen en afbeeldingen, kennis maken met andere reactortypen, zoals o.m. de bekende Britse Calder Hall-reactor, die reeds electrische stroom levert aan het Engelse openbare electriciteitsnet.

Maar electriciteit is niet het enige van de zegeningen van het ‘vreedzaam atoom’. In het isotopen-laboratorium, het ‘hot lab’ en in het isotopenpaviljoen wordt hem getoond, hoe men zich tegen de radioactieve straling beveiligt en hoe geneeskunde, landbouw en industrie van diezelfde straling de zegenrijke vruchten weten te plukken. Hier wordt hij geconfronteerd met de ‘dag van morgen, die nu al begonnen is’.

* * *

Een ander zegenrijk geschenk van het atoom aan het mensdom, het electron, vraagt in een volgende afdeling zijn aandacht. Electronica, dat betekent radiocommunicatie, televisie, radar, electronenmicroscoop, de indrukwekkende electronische rekenmachines en de spookachtige apparaten voor afstandsbediening, welke voor het bedrijven van reactoren vrijwel onmisbaar zijn. Een andere wonderwereld, die reeds ten volle de wereld van de bezoeker is.

De bezoeker bepaalt zelf, hoe diep hij wil afdalen in de geheimzinnige wereld van atoom en atoomkern: er zijn filmzaaltjes, waar om het uur instructieve films vertoond worden, zaaltjes, waar populaire voordrachten gehouden worden, en een leeszaal met een bibliotheek over het onderwerp ‘het atoom’.

Een leerzame vergelijking wordt de weetgierige bezoeker als het ware opgedrongen: de vergelijking van de ontwikkeling van de atoomwetenschap en -techniek met die van een halve eeuw luchtvaart. Het is een goede gedachte van de organisatoren van deze atoomtentoonstelling geweest er ook een kleine tentoonstelling van de luchtvaarthistorie bij te betrekken, waar o.m. copieën van historische vliegtuigen getoond worden.

* * *

En het slot? Een bezoeker met een hoofd vol van een overweldigende hoeveelheid indrukken. Waar moet hij heen? Zich blindelings storten in de overstelpende drukte van het verkeersplein vóór de uitgang? Neen, hij wordt eerst voorzichtig geleid in een aangenname, rustige omgeving, die noopt tot mijmeren en dromen. Aan de rand van een in voortdurende beweging zijnd water, waar een grote slinger rustig maar onverstoorbaar de seconden wegtikt en waar twee enorme afbeeldingen aan de wanden hem de polen laat zien waartussen de ontsluiting van het atoom zich heeft voltrokken, de bouw van de pyramide en de atoomcentrale van Calder Hall.