Streven. Jaargang 10

[p. 297]

[1957, nummer 4]

De les van Hongarije

BERLIJN, Poznan, Budapest: drie vlammen in de nacht van de verdrukking, drie onfeilbare voorboden van de dageraad, die eenmaal het einde zal betekenen van een te lange zegepraal van het geweld. Want de opstand van Hongarije moge dan door de russische tanks gebroken schijnen, het doel dat hij in de gegeven omstandigheden kon bereiken, heeft hij bereikt. Het is ondenkbaar, dat alles zal worden, zoals het vroeger was. Er is iets gebeurd, dat een diepe zin heeft voor het menselijk bestaan, en dat de evolutie naar een vrije wereld onvermijdelijk zal bespoedigen.

Reeds zien we rondom ons iets gebeuren, dat aan het ongelofelijke grenst: zo niet alle dan toch vele intellectuelen, die tegen elke werkelijkheidszin door de abstracties van de marxistische ideologie werden misleid, die eerlijk meenden, dat het marxisme de zin van de geschiedenis in zich droeg, dat het de enige stem van het proletarisch geweten was, vele intellectuelen hebben zich tenslotte laten overtuigen van de leegheid en de verschrikkelijke vernielingskracht van het dialectisch materialisme, wanneer dit consequent in de ‘dictatuur van het proletariaat’ wordt toegepast. Het schitterend maar broze begrippenweefsel van deze intellectuelen werd als een spinneweb uiteengescheurd door een onweerstaanbare macht, die in hun diepe menselijkheid is ontwaakt, en hen in het tragische licht van Budapest de zaken heeft doen zien, zoals iedereen, die niet blind is, ze ziet. De suprastructuur van deze lichtgelovigen werd weggevaagd door een vloedgolf van hun ware infrastructuur, van hetgeen eeuwig is in de menselijke geest: van het geweten, het onderscheid tussen wat mag en wat niet mag.

Waarover gaat het tenslotte? Het gaat over de eeuwige vraag, of het gezag écht is, d.w.z. de mens als mens verplichtend, alleen omdat het er is, en omdat het de middelen bezit, om zijn wil ook met geweld door te zetten. Is het bestaande recht steeds werkelijk recht, waarvoor de mens moet buigen, omdat hij weet, dat het met zijn diepste noden en verlangens overeenstemt? Het rechtspositivisme heeft zulks beweerd. Gesteld, dat er een gezag bestaat, dat al de formele attributen van het gezag bezit; gesteld dat dit gezag wetten uitvaardigt volgens al de formele voorschriften van de fundamentele wet. In dit geval heeft men te doen, zo leert het rechtspositivisme met het ‘geldend recht’, en elk beroep op een hoger gezag is onmogelijk. De wet draagt haar verantwoording in haar eigen vorm van formeel-correcte wet. Alles hangt dus af van de wil van de bestaande macht: haar bevel is bevel, en geen enkele hogere instantie kan de wilsdaad van de heerser wraken.

Indien dit zo is, dan is de opstand der Hongaren niet alleen zinloos

[p. 298]

maar misdadig. Want alles is gebeurd volgens het ‘geldend recht’. Er bestond een gezag in Hongarije: de communistische partij en de door haar gevormde regering. De aanwezigheid van russische troepen was door duidelijke internationale overeenkomsten geregeld. Het hongaarse leger was met het russische leger ‘gleichgeschaltet’ door het verdrag van Warschau. Een wettelijk functionerend minister heeft de hulp der russische troepen ingeroepen. De russen konden ongetwijfeld in de opstand een bedreiging zien voor de troepen, die volgens de verdragen in Hongarije gelegerd waren. Er werd in Hongarije niets gedaan, wat indruist tegen het bestaande, het ‘geldend’ recht. Van rechtspositivistisch standpunt heeft de pro-communistische pers gelijk: ‘er werd een plaatselijke opstand met wettige middelen onderdrukt. We zijn er om bekommerd, want het geval is niet prettig. Meer kunnen we er niet over zeggen’.

Dit rechtspositivisme, vrucht van het rationalisme van de 19e eeuw heeft deze laatste decenniën harde slagen in ontvangst moeten nemen. Was Hitler in Duitsland ook geen gevestigde macht? En wat dan te antwoorden aan de generaals, die dorpen uitmoordden, aan folteraars, die duizenden joden de dood inzonden, wanneer ze opwierpen: wij handelden volgens de wet: Befehl ist Befehl! Het zijn voorwaar zeer harde lessen, die, naar het schijnt, geroepen zijn, om de mens zijn dwalingen te doen inzien. Om maar één voorbeeld te noemen, de grote rechtsfilosoof Gustav Radbruch heeft er een leven lang aan besteed, om een relativistische rechtsfilosofie op te bouwen. Maar hij heeft het nationaalsocialisme meegemaakt en in een opzienbarend artikel in Die Wandlung van 1947 keerde hij terug tot het oude, versmade natuurrecht, tot een recht, dat boven en binnen de positieve wet deze tot werkelijke verplichtingen opleggende wet stempelt. ‘Er kunnen, schreef hij daarna in zijn Rechtphilosophie, wetten zijn met zulk een mate van ongerechtigheid en schadelijkheid voor het algemeen welzijn, dat hun de ‘Geltung’, ja zelfs het rechtskarakter moet worden ontzegd.... Er bestaan bijgevolg rechtsprinciepen, die sterker zijn dan elke juridische norm, zo dat een wet, die deze princiepen tegenspreekt, haar geldigheid heeft verloren. Deze rechtbeginselen noemt men natuurrecht of rede-recht.... Waar de gerechtigheid zelfs niet wordt nagestreefd, waar de gelijkheid, die de kern van de gerechtigheid uitmaakt, bij het stellen van het positief recht wordt verloochend, daar is de wet niet alleen maar foutief recht, daar mist zij veeleer het wezen zelf van het recht’.

De bron en de drager van dit natuurrecht, van de kennis der normen, waaraan elke positieve wet haar fundamentele geldigheid ontleent, is het menselijk geweten, is de geest, die door reflexie op zichzelf, op zijn

[p. 299]

handelingen, op de mensen en de dingen rondom zich, noodzakelijke, normale relaties erkent, waarop de gelijkheid, zij het dan ook dikwijls een proportionele gelijkheid, berust, welke de ziel is van het recht. Dit inzicht in het natuurrecht, in de rechten, die onmiddellijk uit zijn sociale structuur volgen, verwerft de mens door de dikwijls harde lessen van zijn historische ervaring. Het heeft lang geduurd, eer men tot het duidelijk inzicht is gekomen, of tenminste eer men dit inzicht uitdrukkelijk heeft kunnen formuleren. In 1215 werd in Engeland de Magna Charta uitgevaardigd en in 1689 het Habeas Corpus: documenten, waardoor sommige persoonlijke rechten van de mens tegen de wettelijke macht werden gewaarborgd. Op 14 juli 1774 verkondigden de Amerikanen de Declaration of Rights, waarop in Frankrijk op 4 augustus 1789 de Déclaration des droits de l'homme et du citoyen volgde. Meer dan vierhonderd dergelijke verklaringen werden sedertdien plechtig geproclameerd, totdat op 10 december 1948 de UNO een uitgebreide lijst van natuurlijke mensheidsrechten afkondigde.

In deze evolutie naar een erkend natuurrecht, dat boven elke positieve wet is verheven, is de heldhaftige opstand van Hongarije een belangrijke mijlpaal. Iedereen weet nu, dat er dingen zijn, die niet mogen, absoluut niet mogen. Het is duidelijk, dat een volk het recht heeft om te leven, om zijn nationaal bestaan vrij te regelen. Het heeft het recht een economie op te bouwen, die niet door opgedrongen verdragen totaal in dienst staat van de economie van een ander land. Het heeft het recht geregeerd te worden door staatslieden, waarin het in het algemeen vertrouwen stelt, door staatslieden, die volgens de natuur zelf van het politiek gezag wetten uitvaardigen in het algemeen belang van dit volk en niet in het belang van een ander volk of van een minderheidspartij. Het heeft het recht, niet te worden berecht door een willekeurige rechtsspraak en door een staatspolitie. Met één woord, het heeft recht op recht, op écht recht.

Wat we de laatste weken hebben meegemaakt, heeft dit voor miljoenen en miljoenen, ook voor vele misleide intellectuelen duidelijk gemaakt. De rechtsorde, die bestaat, is niet verantwoord door het feit, dát zij bestaat. Zij ontleent haar menselijke waardigheid aan haar conformiteit met de eeuwige rechten van de mens, eeuwige rechten, die door de ontwikkeling van de geschiedenis zelf steeds helderder bewust worden gemaakt. Er is geen terugkeer mogelijk naar het loutere recht van de sterkste, zolang er tenminste mensen bestaan als de arbeiders van Berlijn en van Poznan en als het volk van Hongarije. Tijdelijke mislukkingen kunnen niets veranderen aan het feit, dat het rechtsgeweten steeds hoger opflakkert, en dat tanks en vliegtuigen het tenslotte zullen moeten

[p. 300]

afleggen tegen hetgeen met elke schijnbare nederlaag sterker wordt: het geweten van de mens.

Het is jammer, dat het zó moet gaan. Hoe heerlijk zou het zijn, indien de mensen elkaar steeds konden bejegenen in de sfeer van gerechtigheid en vriendschap, waarin de ware menselijke gemeenschap tot haar ontplooiing komt. Waarom kunnen wij niet als mens tegenover mens, als volk tegenover volk van meet af aan elkaar ontmoeten in het licht en de vrede? Waarom die twisten, die oorlogen, die duizenden doden, die vluchtelingen en ontheemden, al die tranen en al dat bloed? Weliswaar moeten we als mensen de moed opbrengen, om dit alles in de ogen te zien, en te hopen, ja de zekerheid te koesteren, dat geen enkel lijden vruchteloos geleden wordt, maar dat elk offer in het mensdom nieuwe en edele aspecten oproept van zijn dieper, beter wezen.

En toch blijft de vraag pijnlijk doorknagen: Waarom? Wij christenen weten daarvoor een laatste antwoord. Elk lijden, dat wordt aanvaard, is de verlenging van het verlossend lijden van Christus, een lijden dat ons heeft bevrijd van de oorsprong en de oorzaak van alle lijden: de opstandigheid van de mens tegen de goddelijke liefde. Wij zien in het lijden en het offer van de Hongaren een geestelijk gewin voor Hongarije zelf en voor ons allen. Wat verloren ging aan materiële goederen en aan menselijke waarden moge enorm zijn; voor ons, die de verlossende kracht van Christus' lijden erkennen ‘is al het lijden hier beneden van weinig tel vergeleken met de heerlijkheid, die ons te wachten staat’, en die ons reeds door deze mist van tranen en van bloed tegenstraalt.

De enige manier voor ons, om de Hongaren, buiten de noodzakelijke stoffelijke bijstand, te helpen, d.w.z. om hun daad tot vruchten te laten gedijen is te volharden in de overtuiging, dat het recht moet en zal zegevieren, en naar deze overtuiging te leven. Waren er niet velen onder ons, die zich stilletjes bij het ‘bestaande recht’ hadden neergelegd, die het zwijgen achter het ijzeren gordijn begonnen te beschouwen als een noodzakelijke aanpassing aan de eisen van het zegevierend communisme? Hoevelen meenden niet, dat er voor Hongarije enorme economische voordelen uit het collectivisme zouden voortvloeien? Hoevelen, die in hun praktisch materialisme werden verrast en misschien opgeschrikt door het zien van arbeiders met een driekleurige armband en een geweer tegenover de vuurmonden van de russische tanks? Het is helemaal anders dan een sluwe propaganda ons had opgedrongen. Alleen door een hernieuwde bezinning op de fundamentele eisen van ons mens-zijn en op hetgeen ons geloof ons leert over onze levensbestemming zullen we met de Hongaren één front vormen, dat niet zal versagen in de strijd voor het rijk Gods, een rijk van gerechtigheid en vrede.

* * *