Streven. Jaargang 9

[p. 1054]

Letterkundige kroniek
Engelse romanciers en historiografen
door Hugo van de Perre

‘TIJDENS de afgelopen tien jaar is de vloed van nieuwe boeken nooit geëbd. Maar waar houden zich hier de namen schuil die spreekwoordelijk zijn, de dominerende figuren der Letteren? Vertel me niet dat de tijd heeft ontbroken. Tien jaar volstaan ruimschoots. Roep niet opnieuw de namen op van vroegere reuzen en dwergen, want in het verleden heeft men soms kleinere dwergen tot ogenschijnlijke reuzen gemaakt, toen de status van de auteur nog niet in verval was, en zijn beroep niet verschrompelde’. Aldus J.B. Priestley in een toespraak die hij verleden jaar heeft gehouden voor de Britse P.E.N. Club en die nu in boekvorm verschenen is onder de titel The Writer in a Changing Society (Uitg. The Hand and Flower Press).

Sinds enige tijd geeft de vroegere socialist J.B. Priestly, nu tot het liberalisme bekeerd, blijk van een pessimisme dat kwellender wordt naarmate de socialistische maatschappij waar hij eens van gedroomd heeft, zich immer meer verwerkelijkt. Ditzelfde pessimisme verklaart eveneens de volgende uitlating: ‘De oudere uitgevers, een geslacht dat nog niet helemaal is uitgestorven, beoogden het genie en het talent te dienen. Voor hun boekenfonds probeerden zij enkele auteurs te vinden waarin zij geloofden. Soms ondersteunden zij financieel dergelijke auteurs gedurende vele jaren. De overgrote meerderheid der uitgevers denken heden noch aan de schrijver noch aan zijn beroep, maar enkel aan welbepaalde individuele boeken; niet aan een boekenfonds dat methodisch door de jaren heen wordt opgebouwd, maar aan de onmiddellijke best-seller’.

J.B. Priestley verkeert in een sombere bui. Toch kan niet worden ontkend dat hij tenminste gedeeltelijk gelijk heeft. Tijdens het afgelopen decennium heeft geen allesoverweldigende ‘dominerende publieke figuur der Letteren’ zich aangemeld. Verder verliezen de hedendaagse uitgevers geen enkel ogenblik de onverbiddelijke economische wet uit het oog die hun bedrijf als het ware overschaduwt en krachtens welke zij tot elke prijs regelmatig een best-seller moeten bemachtigen, willen zij hun eigen graf niet delven. Nagenoeg alle uitgeversbedrijven die sinds het eind van de tweede wereldoorlog hebben getracht aan de kwellende jacht op de best-seller te ontkomen, hebben sindsdien de geest gegeven, of hebben zich noodgedwongen onder de hoede van een machtiger leenheer geplaatst: zo John Lehmann, Rupert Hart-Davis, en morgen misschien The Hand and Flower Press. Eenzelfde verschijnsel doet zich trouwens voor op het gebied der literaire tijdschriften: New Writing, Horizon, Strand Magazine, enz. zijn in de laatste jaren bezweken. En de toekomst ziet er voor het twee-en-half jaar oude London Magazine, onder de bekwame leiding van John Lehmann, niet bijster gunstig uit, nu de geldschieter, de populaire krant Daily Mirror, tot het

[p. 1055]

besluit is gekomen dat een verkoopcijfer van zowat 8000 exemplaren per nummer de last en zorgen niet loont....

Toch verliest J.B. Priestley's stellingname enkele punten uit het oog. Het is een feit dat het technisch gehalte van de doorsnee Engelse roman van heden aanmerkelijk beter is dan indertijd, toen literaire reuzen en dwergen lang geen zeldzaamheid waren. Daarbij komt nog dat de roman één aspect der Letteren is. Daarnaast zijn er de dichtkunst, het essay, de literaire kritiek, de bio- en autobiografie en zelfs het geschiedkundige werk. Welnu, de tekortkomingen door Priestley gelaakt inzake de roman, gelden nauwelijks, of helemaal niet voor de andere literaire genres, de dagboeken misschien uitgezonderd. In dit laatste genre blijven de Samuel Pepysen, de John Evelyns en de Boswells onovertroffen en ongeevenaard. De enige hedendaagse auteur die hun enigszins benadert is Virginia Woolf.

De vraag mag dus geopperd worden of het wel ten volle verantwoord is met J.B. Priestley in de houding van de uitgever de bron van alle kwaad te zien. Is het niet eerlijker zonder omhaal vast te stellen en te erkennen dat de roman min of meer in een impasse is geraakt? Misschien wel omdat radio, televisie en film hem ten dele hebben vervangen, zelfs in de ogen van een groot aantal romanschrijvers die hun romankunst geweld aandoen, omdat zij vanaf de eerste concepties er op uit zijn de filmrechten van hun nog ongeboren roman tegen klinkende munt aan de man te brengen. Zelfs een Graham Greene schijnt door deze kwaal aangetast.

Natuurlijk zijn er uitzonderingen. Dit zeggende denk ik vooral aan Gai Monster en Maligna Fiesta, door de kunstschilder-kunsthistoricus-romanschrijver Wyndham Lewis, respectievelijk het tweede en derde deel van zijn kwartet The Human Age (Uitg. Methuen: deel twee en drie onder één band, deel één in herdruk, het vierde deel in voorbereiding onder de titel The Trial of Man). Ik had gehoopt dat dit laatste tijdig voor deze kroniek van de pers zou zijn gekomen. Dit is niet het geval, en daar het de sleutel bevat tot het hele oeuvre, acht ik het raadzaam mijn oordeel op te schorten tot nader bericht. Het volstaat er op te wijzen dat The Human Age een roman à thèse is: de soms pamfletaire afstraffing van de politico-metafysicus en de aarts-verintellectualiseerde, door een geniaal scheppend kunstenaar.

Voor het overige helpt nieuw werk van welbekende auteurs er op pijnlijke wijze aan herinneren dat er iets aan de roman hapert. Ik vermeld: Mr. Hamish Gleave, door Richard Llewellyn, de schepper van de gevierde How green was my Valley (Uitg. Michael Joseph); A Contest of Ladies, door William Sansom (The Hogarth Press); An Episode of Sparrows, door Rumer Godden (Macmillan); Girl in May, door de katholieke romanschrijver Bruce Marshall (Constable) en Aspects of Love, door David Garnett (Chatto and Windus).

Deze romans zijn niet waardeloos, doch ondanks hun onmiskenbare verdiensten en charmes, wijzen zij veeleer op een achteruitgang dan op enige vooruitgang in het werk van deze schrijvers.

Is het aan die stilstand van de roman te wijten (of moet ik zeggen: te danken?) dat de ‘short story’ vandaag opnieuw grotere aandacht heeft? We beperken ons tot vier boeken, die alle onze thesis bevestigen.

Ongeveer anderhalf jaar geleden schreef de ernstige zondagskrant The Observer een grote prijsvraag uit. Het onderwerp moest staan in het teken van het jaar A.D. 2500. Tweeduizend tweehonderd en veertig verhalen werden ingezon-

[p. 1056]

den. De een en twintig beste werden samengebracht onder de titel A.D. 2500 (Uitg. Heinemann), met een voorwoord van Angus Wilson.

Van haar kant heeft de uitgeverij Macmillan het gelukkige initiatief genomen, onder de titel Winter's Tales, een bundel verhalen uit te brengen, die de eerste in een serie belooft te worden. We treffen er de namen aan van virtuozen van het verhaal, als Osbert Sitwell en V.S. Pritchett. Samen met Somerset Maugham zijn deze laatste ontegenzeggelijk de grootste levende beoefenaars van de ‘short story’. Ik voel er voor om mijn persoonlijke voorkeur aan Maugham te geven. Maar nu ik de Collected Stories, van Osbert Sitwell (Uitg. Macmillan) en de Collected Stories, van V.S. Pritchett (Uitg. Chatto and Windus) naar aanleiding van deze kroniek heb herlezen, ben ik niet zo heel zeker meer. De psychologische instantané's van Somerset Maugham zijn uniek, maar de verhalen van Pritchett zijn technisch en cerebraal perfect, terwijl die van Osbert Sitwell uitmunten door hun fijngevoeligheid en hun fraaie taal en stijl.

In het voorbijgaan mogen we melding maken van de nieuwe uitgave van Stephen Spender's The Burning Cactus, (Uitg. Faber and Faber), een bundel verhalen die een zekere verwantschap met die van Osbert Sitwell vertoont. Tezelfdertijd werpen die verhalen een allerinteressantst licht op de dichter Spender zelf.

* * *

De essays, bio- en autobiografieën, uit de laatste tijd worden overschaduwd door enkele historische werken. Het genre der ‘historiografie als literatuur’ is bijna onbekend op het vasteland. Maar, zoals C.V. Wedgwood het onlangs schreef onder de zojuist aangehaalde titel in The Times Literary Supplement, ‘in het beoefenen der geschiedenis als literatuur, kunnen de Britten bogen op een sterke traditie. Tot de letterkundige historici, die in de Engelse taal hebben geschreven, behoren Francis Bacon en John Milton, Sir Walter Ralegh en Sir Walter Scott, en verder Clarendon, Gibbon, Macaulay en Carlyle, enkele namen die ons zonder verwijl te binnen schieten. In het verleden was de geschiedenis zo stevig gevestigd als onderdeel van de Engelse literatuur, en zij is dat vandaag opnieuw in zo'n mate, dat we vergeten hoezeer de positie bedreigd was op de drempel van deze eeuw; en meteen welke doortastendheid van node was om de letterkundige geschiedenis opnieuw populair en eerbiedwaardig te maken, de afkeurende blik der academici ten spijt’.

Ingeluid door Dr. G.M. Trevelyan, heeft de in eer herstelde ‘historiografie als literatuur’ briljante exponenten gevonden in C.V. Wedgwood, Arthur Bryant, A.L. Rowse, David Ogg en Sir Winston Churchill in hoogsteigen persoon, en Steven Runciman niet te vergeten.

C.V. Wedgwood werkt op het ogenblik aan een geschiedenis van de Great Rebellion, d.i. de XVIIde-eeuwse puriteinse opstand tegen koning Karei I. Arthur Bryant heeft The Story of England in voorbereiding (juist als bovenstaand werk, Uitg. Collins). A.L. Rowse legt de hand aan het derde en laatste deel van zijn The Elizabethan Age (Macmillan). Twee recente werken van David Ogg zijn van kapitaal belang voor de geschiedenis der Nederlanden, en wel: England in the Reigns of James II and William III (Oxford University Press) en William III (in de uitmuntende serie ‘Brief Lives’, Uitg. Collins). Tenslotte is er nu ook sinds enkele weken het eerste deel van Sir Winston S. Churchills A History of the English-speaking Peoples (drie verdere delen aangekondigd, Uitg. Cassell).

[p. 1057]

Wie het gegund is deze en andere werken van de vermelde auteurs in de oorspronkelijke taal te lezen, beseft onmiddellijk dat de ‘historiografie als literatuur’ geen ijdel woord is. En het is alleszins geen toeval dat we én Gibbon én Churchill gerangschikt vinden onder de literaire historici. Ondanks de 150 jaar die hen scheiden, is deze laatste beslist Gibbons beste leerling, en reikt zijn taal via Gibbon en Samuel Johnson terug tot de Ciceroniaanse traditie (voor een meer gedetailleerde filiatie verwijs ik naar de merkwaardig geleerde uiteenzetting van J.A.K. Thomson: Classical Influences on English Prose, Uitg. Allen and Unwin). Was het niet Churchill die jaren geleden zei ‘Het meesterschap over de taal is een essentieel bestanddeel van de voldragen en volwaardige persoonlijkheid’? Natuurlijk betekent dit niet clat Churchill een honderd pro-cent Ciceroniaan of Gibboniaan zou zijn. Het onderscheid wordt zeer goed aangegeven in de volgende beoordeling: ‘Gibbon geeft zijn lezer de indruk wijselijk [e]n majestatisch op de Olympus achterover te leunen om vanuit de hoogte de pygmeeën in hun doen en laten gade te slaan. Churchill, daarentegen, begeleidt zijn lezers tot bij de pygmeeën die hij tot menselijke wezens maakt, maar verzekert hun tezelfdertijd de terugkeer naar de Olympus’. C.V. Wedgwood getuigde over Churchill's geschiedenis van de tweede wereldoorlog: ‘De combinatie van gebeurtenissen en kwaliteiten waaruit dit nieuwe grote monument onzer literaire historiografie is ontstaan, is zodanig ongewoon dat het werk zonder meer buiten het bestek van een gebruikelijke discussie over de hedendaagse literatuur ligt’.

Het eerste deel van A History of the English-speaking Peoples, gewijd aan The Birth of Britain, munt niet uit door originaliteit inzake het aangehaalde feitenmateriaal, noch door bespiegelingen over sociale en culturele verwezenlijkingen van de behandelde periode. Churchill is niet wat men noemt een medievist. Naarmate het werk vordert en het terrein der moderne geschiedenis wordt betreden, kunnen we dan ook een meer uitgesproken persoonlijk en origineel oordeel verwachten. Maar Churchills geschiedkundige belezenheid, en de hulp en bijstand van enkele specialisten, hebben het hem nochtans mogelijk gemaakt de gevaarlijke kaap der vroegere tijden en der Middeleeuwen te omzeilen zonder feiten of personen geweld aan te doen. Daarbij toont hij zich dan meteen zo'n meesterlijk zeiler, dat we vergeten dat hij voor het eerst die zeeën bevaart.

In de openingsregels van dit machtig ‘symfonisch gedicht op een historisch thema’, treffen we Groot-Brittannië aan als ‘an island not widely sundered from the Continent, and so tilted that its mountains lie all to the west and north, while south and east is a gently undulating landscape of wooded valleys, open downs, and slow rivers. It is very accessible to the invader, whether he comes in peace or war, as pirate or merchant, conqueror or missionary’. Maar in het slotakkoord slingeren ‘the stir of the Renaissance, the storm of the Reformation.... their new problems on the bewildered but reinspired mortals of the new age upon which England entered under the guidance of the wise, sad, careful monarch who inaugurated the Tudor dictatorship as King Henry VII’.

In 1953 verklaarde de Zweedse Academie dat de Nobelprijs voor de Letterkunde aan Sir Winston Churchill werd toegekend ‘voor zijn meesterschap in de historische en biografische uitbeelding, en voor zijn briljante redenaarskunst waarin hij uitmunt als de verdediger van de eeuwige menselijke waarden’.

Het nieuwe Churchilliaanse werk is uit eenzelfde edel metaal gesneden. En meer dan enig ander boek in deze kroniek vermeld, richt het een verwijtende vinger op Priestley's eenzijdige en overdreven pessimistische lamentatie.