Streven. Jaargang 9

[p. 946]

Internationale kroniek
Israël en de Volksdemocratieën
door Jean Lamy

IEDEREEN weet dat in de na-oorlogse periode de Joden van Midden- en Oost-Europa voor het merendeel links georiënteerd waren en dat zij in de radicale burgerlijke partijen, vooral bij de marxisten van alle slag, een leidende rol speelden. Niemand zal het evenmin betwijfelen dat zij zo wat overal in de ‘Avant-Garde’ stonden voor wetenschap, literatuur en kunst. In feite ging het hier om een ‘offensieve verdediging’. Het openlijk of verholen antisemitisme had zijn aanhangers in de conservatieve kringen of in de uitgesproken nationalistische en fascistische groepen, die uiteindelijk bij deze conservatieven aanleunden. Daarom zochten de bedreigde Joden steun bij ‘progressieve’, gematigd nationale, partijen die zwoeren bij de slagwoorden van de Aufklärung. Nog liever gingen zij hulp zoeken bij de cosmopolitische socialisten en communisten. De aanhangers van Lenin en Stalin immers hadden hun vaderlandse gevoelens en hun piëteit voor de ‘grands ancêtres’ nog niet ontdekt.

In een orde die hun geen mogelijkheid bood om macht en belangrijke posities te veroveren, keerden de beweeglijke joodse intellectuelen zich gemakkelijk tot partijen die ‘omwenteling’ of zelfs ‘revolutie’ in hun programma hadden geschreven. Zij hoopten na een dergelijke revolutie, een beslissend woord te kunnen meespreken. Ondanks de diepe afkeer die de plattelandsbevolking en een gedeelte van de stadsmensen tegenover de gehate Joden koesterden, toonden deze joodse intellectuelen een soort ‘romantisch-schwärmerische’ liefde voor de volkeren waar zij te gast waren en die zij wilden bevrijden van het juk der feodale heren.

Een dergelijke toestand heerste in het Hongarije van Horthy en in het Polen van Pilsudski, in het Roemenië van Karel II en in het Joegoslavië van Karadjordjevic. In Bulgarije waar de Semieten minder talrijk waren, en in Tsjechoslowakije, dat als enige staat van het gebied tussen Donau en Weichsel een echt voorbeeld bleef van een westerse, burgerlijke parlementsdemocratie, lagen de verhoudingen anders. De regering van Masaryk en Benes toonde zich overeenkomstig het verleden der beide presidenten afkerig van iedere vorm van antisemitisme. Joden konden opklimmen tot hoge ambten, zonder hun linkse gezindheid te verloochenen. En de voornaamste vijanden der Tsjechoslowaakse republiek - Duitse en Hongaarse Irredentisten, Slowaakse autonomisten, Tsjechische fascisten - waren tevens de aartsvijanden van Israël.

Geheel anders was het gesteld in Hongarije, Polen, Roemenië en Kroatië. Enkele Joden uit de hogere stand streefden daar tot in de dertiger jaren naar rang en invloed. Doch de nationalistische partij in Boedapest, het ‘Partijloze Blok’ en de ‘OZON’ in Polen, de Roemeense regeringsmeerderheid tot aan het regime van Ghoga en de Kroatische, antiservische partijen spraken zich uit voor een scherp antisemitisme, hetzij door hun programma, hetzij door hun daden. Dit versterkte opnieuw de werkzaamheden der joodse intellectuelen en half-

[p. 947]

intellectuelen in de rijen der marxisten, wat, op zijn beurt, aanleiding werd tot de gruwzame uitroeiing van bijna heel de joodse bevolking tijdens de tweede wereldoorlog. Aan dit lot ontsnapten slechts zij die naar het Westen konden overkomen ofwel hun toevlucht vonden in de Sovjet-unie.

Niemand zal er over verwonderd zijn, dat de Joden in 1945 de Sovjetlegers overal als hun bevrijders toejuichten, dat zij tegenover het volksdemocratische regime in de actuele satellietenstaten der U.S.S.R. gunstig stonden en dat zij zich inspanden hier op alle trappen van het bestuursapparaat mee te werken. Het feit dat vele rasgenoten leidende sleutelposities in de communistische partij bezetten, droeg het zijne er toe bij om de kinderen van Israël tedere gevoelens voor Rusland in te geven. Rákosi, Gerö, Révai in Hongarije, Minc, Berman, Zambrowski, Borejsza in Polen, Anna Pauker, Chisinevschi in Roemenië, Slansky, Geminder, Kopriva, Frejka, Sling in Tsjechoslowakije schenen de leiding in handen te hebben, waarnaast de ‘honkvaste heren’ in Boedapest en Boekarest niets, Bierut en Gomulka weinig, en Gottwald zeker geen doorslaggevend gezag bezaten. Zonen uit de rijke Joodse bourgeoisie waren dictators der socialistische economie en leiders der culturele omwenteling. Dit kwam overeen met de populaire voorstellingen over Oost-Europa. Doch het overwoekeren der Semitische elementen in de diplomatie was een verrassend feit, niet zozeer voor de massa's der inlandse bevolking, die er zich weinig om bekommerden, als wel voor het buitenland en de Poolse intelligenza. Spotters uit Warschau, die over het algemeen niet tot de onverzoenlijke tegenstrevers van het regime behoorden, brachten toen de ironische vraag in omloop: ‘Wat is het verschil tussen de MSZ (ministerie van buitenlandse zaken) en Palestina?’ - ‘Dat er in Palestina ook Arabieren zijn’. Het bedenkelijkste echter was dat Joden, weliswaar vooral uit de volksklasse, zich bij de politieke politie-organisatie aansloten.

De gevreesde leiders van het vervolgingsapparaat keerden zich zonder onderscheid tegen afvallige communisten, scheurmakers in de partij, rechtse socialisten, linkse radicalen, echte reactionairen, vroegere samenwerkers met de Duitse bezettingsoverheid, evenals tegen priesters en mensen besmet door hun voorname geboorte. Veruit de meest verwoede politie-leider was de Hongaar Scapa Péter die, evenals zijn Poolse en Roemeense collega's, een nationaal klinkende pseudoniem had gekozen.

De drijverijen van deze beulen en in het bijzonder hun buitensporigheden tegenover de godsdienst, gaven meer dan genoeg stof aan de ondergrondse propaganda tegen het regime om antisemitische gevoelens te doen oplaaien. In het openbaar konden de woordvoerders van de ‘nationale’ kringen niet optreden, maar in de onwettelijkheid voerden zij een doelmatige actie die steeds de aandacht bleef vestigen op het groot aantal Joden dat zich in de politie-organisaties had genesteld, op de talrijke niet-Arische diplomaten, op de cultureel invloedrijke posten door Israëlieten bezet. Tevens minimiseerde men de prestaties van deze nieuwe leiders, die hun schitterende talenten in een andere politieke constellatie nooit hadden kunnen ontplooien, zoals een Minc in Polen en een Gerö in Hongarije.

Anderzijds kon iedereen vaststellen dat de joodse bourgeois evengoed onteigend en lastig gevallen werden als de andere ‘kapitalisten’. Maar de ‘nationale’ kringen wilden dit niet erkennen. Evenmin wilden zij bekennen dat, met uitzondering van enkele fanatici en een wat al te groot getal baantjesjagers, de meerderheid van de Joden die aan de ramp ontkomen waren, niets anders ver-

[p. 948]

langden dan in stilte te genieten van een bescheiden bestaan of naar de nieuwe staat Israël uit te wijken. Zij wilden ook niet inzien dat in ieder geval de Europese Joden voor het merendeel niet bij de woelwaters behoorden en dat zij de koude oorlog enkel met tegenzin meemaakten.

Juist dat bracht voor hen echter een spoedige en grondige verandering in de toestand. Terwijl de anticommunistische propaganda de vijanden van het volksdemocratische regime vooral tegen de Joden als de voornaamste inspiratoren van het communisme ophitste, ontketenden de meest strijdvaardige extremisten van het regime de nooit ingesluimerde antisemitische instincten: zij streden tegen de ‘Zionisten’, die nooit oprechte Marxisten waren geweest noch zijn konden, en die permanent verraad pleegden aan het land waar zij te gast waren, want zij heulden mee met Wallstreet en het Westen, dat door Joodse, kapitalistische monopolies werd bestuurd. Deze beweging ontstond, nauwelijks merkbaar, rond 1950 en werd in het laatste jaar van Stalin, 1952-1953, scherp zichtbaar. De hoogtepunten der periode, die met de dood van Stalin eindigde, kunnen we als volgt samenvatten: het proces tegen de ‘moordenaars in witte dokterskiel’, de tragi-komische veroordeling van de ‘Slánsky-bende’ in Tsjechoslowakije, en reeds vroeger: de uitspraak over de medeplichtigen van de Hongaarse en Titogezinde Ariër Rajk, de breuk der diplomatieke betrekkingen van de Sovjetunie en de satellieten met de staat Israël. Weldra volgde, ook in de verhouding tegenover de Joden, een ontspanning en kort daarop een duidelijke verloochening der antisemitische maatregelen, die men eufemistisch ‘antizionistisch’ heeft genoemd.

Men kon de terechtgestelden het leven wel niet terugschenken; doch vele gevangenen verkregen, sit venia verbo, de vrijheid terug. Enkelen zelfs, zoals de dokters van Moskou, werden formeel gerehabiliteerd. De diplomatieke betrekkingen met Israël werden weer aangeknoopt. En in het langdurige conflict tussen Israël en de Arabische Staten kozen de volksdemocratieën, nadat zij reeds duidelijk hadden laten blijken het voor de Muzelmannen op te nemen, opnieuw een voorzichtige terughoudendheid. Van de joodse communistische leiders, die uit hun machtsposities werden ontzet, zijn er weliswaar slechts weinigen op hun vroegere plaats teruggekeerd: Anna Pauker, Révai bleven op de achtergrond, en de Poolse en Tsjechoslowaakse diplomatie is niet meer het bevoorrechte domein van eerzuchtige Semieten. In ieder geval staan nu zowel in Warschau als in Praag Joden uitdrukkelijk aan het hoofd der ministeries van buitenlandse zaken (Skrzeszewski, David). Om te tonen, dat men in de volksdemocratieën geen antisemitische vooroordelen kent, werden bij de aanvang der mildere tijden zelfs Joden opnieuw op gewichtige posten benoemd: in Tsjechoslowakije Bruno Köhler als partijsecretaris en als naaste medewerker van het geweldige partijhoofd Novotny, in Bulgarije Ruben Levi als minister van openbaar onderwijs. Farkas, die een tijd lang van het toneel verdween, keerde in het Hongaarse politiebureau terug. En in Polen trad Berman in het helste daglicht. Hij was sinds lang onder de onopvallende titel van staatssecretaris de grijze eminentie der regering in Warschau. Zijn broer was een Zionisten-leider in Palestina. Hij werd plaatsvervangende ministerpresident. Hierdoor bekleedde hij de uiterlijke rang, die met zijn invloed overeen kwam.

In de eerste jaarhelft van 1955 kon men de algemene toestand der Joden in de satellietenstaten van Sovjet-Rusland ongeveer als volgt omschrijven: zij waren nog steeds, of opnieuw, in de politiebureau's van Polen en Hongarije met een

[p. 949]

derde of een vierde der leden vertegenwoordigd (die politie-bureau's hebben de eigenlijke macht in handen). In Hongarije is het zoals vroeger Mátyás Rákosi, die als eerste secretaris der communistische partij het hoogste gezag uitoefent; in Warschau overtreffen Bièrut en Rokossowski wel alle andere partijgenoten, doch Minc, Berman en Zambrowski komen onmiddellijk na hen. In Roemenië is, na de boerenzoon Gheorghiu-Dej, de Joodse intellectueel en partijsecretaris Josif Chisinevschi communist nummer twee. In de administratie zijn de hogere posten ook overal met Joden bezet. Hun percentage in de staatspolitiek is nogal sterk ingekort. In het leger is het getal gering. Aan de universiteiten is het al naar gelang de plaatselijke omstandigheden aanzienlijk (Polen) of nietszeggend (Bulgarije). De rol der Joden in de literatuur en in de pers is vooral belangrijk in Polen: de partij-theoretici Feidler, Kasman, Schaff, Roman Werfel; de voornaamste schrijvers Jastrum, Newerly en Slonimski. De vervolging der (echte) Zionisten heeft opgehouden; uitwijking naar Israël wordt in beperkte mate toegelaten. De joodse nationale cultuur wordt ondersteund als zij het politieke regime dient of zich op de ene of andere manier als wapen tegen West-Duitsland laat gebruiken.

Toch mogen wij ons door dit alles niet laten misleiden. In de loop van het laatste jaar heeft de spanning tussen de volksdemocratieën en Israël zich opnieuw sterk toegespitst. Zoals in 1952 ging het initiatief van Moskou uit. Daar vond men het goed het Westen in het Nabije Oosten en in Noord-Afrika in verlegenheid te brengen. Dit geschiedde het best door het ophitsen der Arabische nationale gevoelens en het aanwakkeren van de haat tegen de Zionisten-Staat in Palestina. De U.S.S.R. verzekerde aan de Muzelmanse landen haar diplomatieke steun, voornamelijk op het gebied van de UNO. Rusland leverde daarop wapens aan Egypte en later aan alle andere Arabische staten, die het verlangden. Deze konden in feite enkel tegen Israël worden gebruikt. Dat deze import, eerste uit Tsjechoslowakije, bij de Joden een reactie uitlokte, is niet te verwonderen. Sinds de reis van Tito naar Egypte heeft Joegoslavië zich ook bij de gemeenschappelijke communistische strijd tegen Israël aangesloten. Het bezorgt Tsjechoslowaakse, vermoedelijk ook Russische en Poolse wapens over Rjeka-Fiume aan het land der Farao's en verder aan Saoudi-Arabië, Syrië, en eventueel aan Jordanië en Libanon. Met die harde feiten voor ogen zou het zeer te verwonderen zijn, als de aanvallen op de ‘Zionisten’ in de volksdemocratieën niet opnieuw begonnen. De trouwe, joodse, communistische medewerkers in de satellietstaten zullen uit vrees voor hun leven en dat van hun rasgenoten niet tot openlijk verzet overgaan. Doch het regime mag het voor raadzaam aanzien, deze trouw niet al te zeer op de proef te stellen. De Joden, die de opmars van het Rode Leger en de inrichting der volksdemocratieën als een bevrijding hadden gevierd, staan een tweede maal voor een bittere ontgoocheling.