Streven. Jaargang 9

[p. 850]

Archeologische kroniek
Vernielen en Restaureren
door Dr. P. De Ceuster

ALS men nagaat hoeveel in onze gouwen, na eeuwen oorlogsgeweld, nog overblijft uit de Boergondische tijd kan men zich voorstellen welke kunstrijkdom onze gewesten toen hebben uitgestraald. De kerkschat van Zoutleeuw b.v. die bijna volledig dateert van vóór 1570, geeft ons een idee van wat er elders door de beeldenstorm verloren ging. De twee volgende eeuwen stond Vlaanderen bloot aan talloze Franse invallen. ‘Le roi s'amuse à prendre les Flandres’, schreef Mme de Sévigné, terwijl generaal Louvois in onze streken de tactiek van de verschroeide aarde experimenteerde. Tenslotte beleefden we dan, na de revolutie, de Franse bezetting. Het zou leerrijk zijn na te gaan hoeveel oude abdijen na deze bezoekingen intact bleven. Dichter bij ons herinnert men zich de vernielende ‘carpetbumbings’ op Rotterdam, Coventry, Neurenberg, Dresden, Keulen....

Dat dergelijke verwoestingen voor hogere doeleinden moesten geschieden kan betwist worden. Werden de beeldenstormers en de Franse revolutionairen altijd gedreven door zuiver principiële redenen? Waren het uitsluitend godsdienstige redenen die leidden tot de volledige of gedeeltelijke vernieling van heidense en moorse tempels? Het christendom heeft tot fraaier dingen geleid dan het inplanten van een gothische kathedraal in het enig mooie zuilenwoud van de moskee te Cordoba. En over de systematische vernieling van oudduitse steden ter verdediging van de democratie is reeds alles gezegd.

Maar erger dan de oorlogsverwoestingen, waartegenover wij even machteloos staan als tegenover de totale oorlog die er de oorzaak van is, choqueren ons de vernielingen, die het gevolg waren van het onbegrip voor de waarde van het kunstwerk. Men vond de gebouwen, doeken en geschriften uit een vroegere tijd lelijk en nietszeggend, zonder er aan te denken dat latere eeuwen daarover een ander oordeel konden vellen. Aldus lieten de kanunniken in de 18e eeuw te Chartres acht glasramen uit hun kathedraal breken opdat meer zon zou schijnen op hun brevier. Zij wierpen een lege vlek in een voorheen ongeschonden kleurengloed van brandglasramen, en betaalden aldus - naar het woord van Prof. van der Meer - hun tol aan de ‘verlichting’ van hun eeuw. In dit opzicht is vooral de 19e eeuw noodlottig geweest voor ons kunstpatrimonium. Hoeveel oude gravures tonen ons niet een verdwenen bouwwerk met de laconieke vermelding: gesloopt in 18..

Zelfs waar er nog waardering bestond, meende men, even goed of beter dan vroeger, een gothisch of renaissance-kunstwerk te kunnen optrekken ‘waarvoor de vreemdeling in stomme aanbidding staat’ zoals Ledeganck schrijft over het gerechtshof van Gent.

Maar laten wij niet te streng zijn: elke tijd verloochent zijn voorganger. Wie weet hoe men over honderd jaren zal denken over de hedendaagse tendenz, die zoveel mogelijk alle gebouwen uit de bombast-periode door efficiëntere wil ver-

[p. 851]

vangen? Een aandachtige wandeling door onze oude steden doet spoedig inzien hoeveel oude gevels ook nu nog verminkt worden: één groot warenhuis is soms voldoende om een stadsbeeld te schenden zoals te Gent.

Om dezelfde reden van grotere efficiëntie gebruikten de stammen, die na de val van het keizerrijk Rome bestuurden, het Coliseum liever als steengroeve dan als museum. Zo ook verkocht men de glasramen van de H. Bloedkapel te Brugge voor oud vuil. Geen andere bedoeling zat voor toen men clavecimbels, spinetten en clavichorden, echte juwelen van oude kunstnijverheid, tot brandhout kapte en de rijkbeschilderde dekbladen verkocht, zodra nieuwere instrumenten in de plaats kwamen. Honderd jaar geleden maakte de Stanwood-fabriek te Gardiner aan de Maine papier uit linnen stroken afkomstig van mummies: deze kostten immers slechts 3 cent per pond tegen 5 cent het pond ‘gewone lompen’. Deze verwerking werd pas stop gezet toen de arbeiders door typhus werden besmet. De concurrerende afnemer in Egypte ging antiseptischer te werk en verstookte de mummies in locomotieven.

Maar ook de zgn. restauraties hebben zeer veel vernield. Men hoeft daarom nog geen sadist zijn die voor het Brussels Gerechtshof in bewondering zucht: ‘Quelle belle ruine cela ferait’. In de 15e eeuw geraakte het Lam Gods van Van Eyck al een onderstuk kwijt omdat schoonmakers het ‘met hun calvers-handen uutgevaecht’ hadden zoals Van Vaernewijck een eeuw later pittig opmerkt en het beroemde Laatste Avondmaal van Da Vinci werd in de 18e eeuw afgekrabd met een schoorsteenvegersijzer.

Men wilde niet aanvaarden dat het oude op zich zelf waarde kan hebben zoals het in zijn tijd werd gedacht en geschapen. Men bracht steeds ‘nieuwe verbeteringen’ aan die later hartgrondig betreurd werden. Zo verbeterde Violet Leduc volgens zijn eigen inzichten vele gothische gebouwen waaronder de Notre Dame te Parijs. Ook hier heeft het purisme meer dan eens geleid tot ontmanteling van gothische beuken. Terecht mag men zich afvragen of de verdwijning van barokaltaren altijd wel een zegen is geweest.

* * *

De vernieling van kunstwerken is niet ten einde: de erosie vreet voort aan stenen en glas, schilderijen kraken verder onder invloed van vocht en warmte en ook de barbaren hebben nakomelingen. In de kathedraal van Beauvais hangen de oude wandtapijten aan flarden en het beroemde gestoelte van Amiens ligt onder de guano van rondfladderende vogels.

Langzamerhand zijn we ons echter bewust geworden van onze verantwoordelijkheid voor de culturele nalatenschap, die wij voor verdere schending trachten te vrijwaren. Maar hoe?

Het antwoord op deze vraag zal afgewogen worden volgens de liefde voor oud en nieuw. Aan het ene uiterste staan zij die op de plaats van ieder oud gebouw een parkeerplaats wensen, en aan het andere zij die iedere steen, die honderd jaar oud is, heilig verklaren. Velen toch beschouwen de musea als ingeblikte en bestofte kunst. Uit een autodafé van al het oude willen ze de belangstelling voor het nieuwe als een feniks zien verrijzen. ‘Er zijn nog altijd niet genoeg bommen op de oude musea gevallen’ schrijft de directrice van het museum voor niet-figuratieve kunst te New York, Hilla von Rebay. Nog drastischer betoogt Lecorbusier: ‘de kern onzer oude steden, met hun kathedralen en munsters, moet stukgeslagen en door wolkenkrabbers vervangen worden’. Lijn-

[p. 852]

recht daartegenover staan zij die de moderne kunst bestrijden met dezelfde argumenten die vroeger werden aangewend tegen reeds eerbiedwaardig geworden tendenties.

Onlangs hebben we een heropflakkering beleefd in Brugge van die strijd tussen oud en nieuw, niet alleen wanneer het gaat over een fragment als de St.-Donaaskerk, doch ook over een goed bewaarde Smedekapel. De voorgestane oplossingen gingen van het opnieuw toedekken der opgravingen tot de volledige wederopbouw. Aldus is het hele probleem van de restauratie gesteld.

De oplossingen zullen nochtans sterk verschillen naargelang het gaat over ongeschonden, reeds gerestaureerd of nog beschadigd cultuurgoed!

Wat ons ongeschonden nagelaten werd moet ongetwijfeld bewaard worden, al kan men het oneens zijn over de conservatie-methoden. Aan deze taak verlenen de meeste cultuurstaten uit het avondland hun officiële steun.

Prof. Dr. P. Coremans uit Brussel, heeft als conservator internationaal gezag verworven en wordt in vele landen geconsulteerd. Wel beschouwen de stijlkritiek en de kunstgeschiedenis het nieuwere fysisch-chemische onderzoek soms als een ongewenste rivaal. De conservatie wendt alle middelen der techniek aan: schilderijen worden in was en beelden in paraffine gedrenkt om de schadelijke invloed van licht en andere eroderende elementen uit te schakelen. Oude documenten en zelfs glasramen (uit de Dom van Keulen) worden in vacuüm ingeblikt.

Moeilijkheden bieden evenmin reeds vroeger gerestaureerde kunstwerken. Men tracht ze, evenals de ongeschonden werken, in hun huidige staat zo goed mogelijk te bewaren. De meeste oude gebouwen in België, Frankrijk en Duitsland vallen onder deze categorie. Brugge kan men in deze zin een geslaagd restauratie-geheel noemen en, na zijn wederopbouw, zal Neurenberg een middeleeuwse stad uit de 20e eeuw zijn. Ook de meeste schilderijen zijn in feite gerestaureerde werken, vele uitzonderingen niet te na gesproken. Zelfs een fris paneel als het drieluik van Dirk Bouts te Leuven heeft veel meegemaakt: de verf werd van het hout afgenomen en op een doek overgebracht, dit doek werd op een houten paneel gehecht.

Het probleem wordt op zijn scherpst gesteld als we te doen hebben met een beschadigd kunstwerk.

Zij die een ruïne verkiezen zijn in de minderheid. Toch dichtte Edmond Rostand over de verwoesting van Reims:

‘Rendons grêce au pointeur du stupide canon
Puisque de leur adresse allemande il résulte
Une honte pour eux, pour nous un Parthénon’.

De sentimentele republikein, die een eeuw vroeger de prachtige abdij van Ourscamp kocht, riep geen vreemde hulp in: hij stak ze in brand om een romantisch motief te hebben voor zijn Engelse tuin.

Ook de restaurateurs-door-dik-en-dun, die de ‘fouten’ in het erfgoed naar ‘hun inzichten willen verbeteren’ zijn stellig in de minderheid. De grote promotor van deze stelling, Violet Leduc, schreef letterlijk: ‘Restaurer un édifice, ce n'est pas l'entretenir, c'est le rétablir dans un état complet qui peut n'avoir jamais existé à un moment donné’. Deze stelregel heeft Violet Leduc grondig toegepast op de middeleeuwse gebouwen die hij te behandelen kreeg. Een der-

[p. 853]

gelijk optreden deed Montalembert met een druppeltje venijn beweren dat oorlogen en revolutie tenminste het voordeel hebben niets te restaureren. Niet alleen in de architectuur bloeide die tendenz. Ook schilderijen werden verbeterd. Op sommige gedeelten van het Lam Gods van van Eyck hebben de zestiende-eeuwse restaurateurs, Jan van Scorel en Lanceloot Blondeel, hun eigen stempel gedrukt, die geheel afwijkt van de oude conceptie. Toen Capronnier in de vorige eeuw de glasramen van Hoogstraten te herstellen kreeg, vernieuwde hij meer dan de helft van de glasfragmenten en de nieuwe waren soms ver van een kopij. Dat hij trots was op deze grondige restauratie blijkt duidelijk uit de handtekening die hij dan in deze glasramen brandde.

Afgezien van deze extreme stellingen moet rekening gehouden worden met drie tendenties.

Een eerste groep kunsthistorici acht onze tijd onbekwaam volledig juist weer te geven wat een vroegere cultuur of stijl bedoeld heeft. Ze wil niet restaureren doch wel conserveren. Een ruïne zal vrijgemaakt worden uit de grond en afgedekt worden ter bescherming tegen verdere erosie. Een beschadigd schilderij wordt geconserveerd doch in geen geval bijgeschilderd. Oude glasfragmenten worden in neutraal glas gevat. Logischerwijze zal men de volledige of bijna volledig verwoeste kunstwerken niet meer herstellen doch afschrijven van ons cultureel patrimonium. Dit lijkt inderdaad de wijste oplossing voor overblijfselen uit de Oudheid. Men moet bekennen dat men het Parthenon bezwaarlijk kan wederopbouwen zoals het vele eeuwen geleden werd bedoeld. Nochtans impliceert deze methode geen lijdzaam toezien. Haar aanhangers zullen luide protesteren wanneer men een toren laat invallen zoals te St.-Omaars of wanneer niets wordt gedaan om de teloorgang van de St.-Niklaaskerk te Gent tegen te gaan. Ze is wel streng doch niet passief.

Een tweede school wenst alle kunstwerken, waarover men voldoende gegevens heeft, te restaureren. Zij voelt niets voor een ruïne en ze hecht meer belang aan de architecturale vorm van een gebouw dan aan de stenen. Volgens haar is de idee van de kunstenaar beter gediend door het getrouwe herstellen van zijn werk dan door het berusten in een bestaande verminking. Een volledig vernield gebouw wordt zo getrouw mogelijk opnieuw opgetrokken volgens het oude plan. Wanneer het schilderij verdwenen is draagt men zelfs de verering over op de beste kopij. Voorbeelden van heel nieuwe replieken van oude gebouwen vinden we ten overvloede in West-Europa sinds de laatste wereldoorlogen. En nu het oude Avondmaalfresco van Da Vinci te Milaan steeds verder te gronde gaat, wil men voor de beste kopij, die zich te Tongerlo bevindt, zo mogelijk een speciale zaal bouwen.

De derde richting tracht een middenweg te bewandelen tussen beide voorgaande. Herstellingen moeten zodanig uitgevoerd worden dat voor iedereen duidelijk blijft wat oorspronkelijk en wat nieuw is. Stortte een deel van een gebouw in, dan zal men dit bijmetselen met steen die op een andere manier gekapt is: het geheel blijft gaaf, maar niemand kan zich illusies maken over het herstelde deel. Verfafschilferingen op schilderijen of glasfragmenten worden bijgewerkt met een andere penseeltoets of door aangepaste kleurvlekken vervangen. In Frankrijk en Duitsland werd zo veel oorlogschade aan historische gebouwen hersteld Ook antieke monumenten werden vroeger wel eens zo behandeld. Voor een bepaald probleem kunnen, in deze geest, verschillende oplossingen voorgesteld worden. Bij het reinigen van schilderijen komen die drie

[p. 854]

tendenties tot uiting: geelgeworden vernis wordt intact gelaten, volledig weggenomen of gedeeltelijk verwijderd.

Welke methode, of welke nuance ervan, verdient onze voorkeur? Meer bevoegden zouden daar beter over kunnen oordelen en toch waarschijnlijk wel geen algemeen geldend antwoord durven geven. Praktisch denken we dat elk kunstwerk een probleem op zichzelf is, waarbij, naast de rede, ook het gevoel mag meespreken. De volledige wederopbouw van de hallen en het belfort te Ieper werd na de eerste wereldoorlog fel bekritiseerd. Mischien was het gebouw daarvoor ook wel te grondig vernield. Maar het was een unicum: het grootste burgerlijk gebouw uit de gothiek en een der zinnebeelden van ons verleden.

Enkele jaren geleden ontstond er een polemiek in ‘De Linie’ over de wenselijkheid om de kerk van Hoogstraten in haar oorspronkelijke toestand opnieuw op te bouwen. Men heeft toen laten gelden dat het silhouet van de volledig vernielde torenspits met het Kempisch landschap als het ware vergroeid was. We zouden er aan willen toevoegen dat de kerk alleen reeds als oorspronkelijk schrijn voor de intact gebleven glasramen - de mooiste der Nederlanden - voldoende reden van bestaan heeft.

Zo heeft het enerzijds geen zin beelden te bewaren die door regen en wind in kerkportalen onkennelijk werden afgesleten tot vormen meer gelijkend op die van Moore of Brancusi dan op gothische heiligen; maar anderzijds zouden we toch niet graag het zwaar gehavende gestoelte uit de St.-Gertrudiskerk te Leuven willen missen en nemen we vrede met de restauratie.

Ieder geval kan aanleiding geven tot vinnige discussie. ‘Abstention maxima, intervention minima’, luidt de gulden stelregel van A. Carlier, doch deze uitspraak lost niets op. Nagenoeg iedereen zal ze willen onderschrijven.... en verder discussiëren over wat men onder maximum en minimum dient te verstaan. Slechts later zal kunnen beoordeeld worden of het hedendaagse ingrijpen tot het gewenste doel heeft geleid.

Met de nodige tijdsafstand kunnen we dat unieke geval van een gelukkige restauratie tot voorbeeld stellen: de grote markt te Brussel. Na het bombardement door de Villeroy in 1695, waren de oude gildehuizen, op een paar na, verdwenen en het stadhuis grotendeels vernield en uitgebrand. Het stadhuis werd wederopgebouwd volgens oude plannen - ten minste uitwendig. Van de oude gildehuizen werden die hersteld en heropgebouwd die met het geplande barokke karakter harmoniëerden en de andere in de - voor die tijd moderne - barokke stijl nieuw gebouwd. Het resultaat wordt door velen beschouwd als het mooiste stadsbeeld van West-Europa. En als er iets enigszins uit de toon valt is het misschien het broodhuis dat niet helemaal volgens het oude voorbeeld in de 19e eeuw werd opgetrokken.

Uit deze voorbeelden moge blijken hoe delicaat het probleem is waarmee kunsthistorici en restaurateurs te doen hebben en hoe grote verantwoordelijkheid zij op zich nemen: zij zullen steeds in de geschiedenis verder leven als vernielers of als redders.