Streven. Jaargang 9

[p. 845]

Toneelkroniek
Het Vlaams toneelleven Seizoen 1955-1956
door Paul van Morckhoven

TIJDENS het jongste seizoen was het repertoire van de officiële beroepsgezelschappen in Vlaanderen zeer onevenwichtig samengesteld, een herhaald verschijnsel dat in eerste instantie een gevolg is van de toneelconstellatie. In een landstreek waar practisch slechts één belangrijk en degelijk geoutilleerd beroepsgezelschap bestaat, mag of kan men moeilijk een intens toneelleven verwachten en als dat theater dan nog alle lagen van de bevolking zowel met kunst als met ontspanning moet voeden, is het alleszins onmogelijk een evenwichtig repertoire samen te stellen. Bovendien is datzelfde gezelschap - we bedoelen het Nationaal Toneel, dat in de Antwerpse schouwburg gehuisvest is - dan nog belast met een zware ambulante taak, waarbij niet alleen de wekelijkse bevoorrading van Gent, maar ook een geregeld bezoek aan provinciesteden het werk komt bemoeilijken.

In geen enkel West-Europees land wordt er trouwens zo weinig belangstelling getoond voor prestaties door beroepstoneel als in Vlaanderen. Het zou zeer interessant zijn een vergelijking te maken tussen steden als Den Haag, Rotterdam en Antwerpen, zowel wat het bevolkingscijfer als het cultureel peil en de culturele belangstelling betreft. De som van deze vergelijkende berekening zou stellig niet in het voordeel van de Vlaming uitvallen. Er is werkelijk nog een strijd te strijden maar dan aan beide zijden van het voetlicht, in eerste instantie door de theaterdirecties zelf, die hun taak van volksopleiding met meer ijver en meer begrip dienen aan te vatten. Trouwens het feit, dat juist degelijk werk of stukken met standing, waarin actuele problemen behandeld worden, meer belangstelling genieten dan onbenullig amusementstoneel, dat vaak om demagogische redenen op het speelplan geplaatst wordt, laat veronderstellen dat de grootste fout van ons stagnant toneelleven aan de theaterleiding te wijten is.

Op toneelgebied zouden we het kleine stukje Vlaamse grond kunnen vergelijken met het onmetelijk gebied van de Verenigde Staten. Ook daar is slechts één centrum waar aan beroepstoneel gedaan wordt: Broadway te New York. In Vlaanderen is bijna heel het beroepstoneel geconcentreerd te Antwerpen, uitgezonderd dan het kleine gezelschap van de Brusselse K.V.S. en enkele rondreizende troepen. De jongste tijd heeft het theaterleven te Antwerpen een aanmerkelijke verruiming gekregen, dank zij het initiatief van enkele ijverige jongeren, die in de Studio van het Nationaal Toneel een degelijke opleiding genoten en niet langs de weg bleven zitten tot er ergens een plaats vrij kwam. Voor enkele jaren openden zij in het Antwerps St. Germain des Préskwartier een minuskule toneelzaal, ergens op een zolder en konden door hard werken eerst de sympathie en later de waardering van veel toneelliefhebbers verwerven. ‘Het Nederlands Kamertoneel’, op de Zolder geboren en gegroeid, kreeg dit seizoen

[p. 846]

expansie en huurde in het hart van de stad (aan de Leysstraat) een ruimere woonplaats, waarin de directie en de medewerkers met eigen handen en eigen middelen niet alleen voor een voortreffelijk podium maar ook voor een stemmig zaaltje zorgden. ‘Het Nederlands Kamertoneel’ speelt daar nu geregeld een viertal vertoningen per week, houdt elk stuk ongeveer zes weken op het programma en is van grote betekenis geworden in het Antwerps cultuurleven. Het Theater op Zolder, dat vrij kwam, werd door andere jongeren ingenomen, die echter nog niet het juiste ritme gevonden hebben voor hun goede bedoelingen evenmin als de juiste toonaard voor het repertoire.

Hoewel er geen kransen werden uitgehangen is het jongste toneelseizoen te Antwerpen toch begonnen in een feeststemming die het beste liet verwachten. Terwijl men in de Leysstraat vol taaie energie timmerde, schilderde en repeteerde en met veel durf en veel schuld een wissel op de toekomst trok, opende de K.N.S. zijn deuren met Vondel's Lucifer. De feeststemming daalde echter onmiddellijk na de première, toen het duidelijk was dat regisseur Ben Royaards zich vergist had, omdat hij het dubbel aspect van Vondel's kunst geen voldoende rechten had gegund. Vondel, die op de grens van de Middeleeuwen en de Renaissance leefde, blijft in de conceptie van zijn engelendrama een naïeve realist terwijl in de voorstelling der feiten, zowel als in de breedsprakerige lyriek de barokke praal van de Renaissance domineert. Royaards streefde naar soberheid in de voordracht, beklemtoonde alleen de inhoud en verwaarloosde de muzikaliteit en het ritme van het vers. Hij werd ook slecht gediend door een zinloos en slordig gebouwd decor en door belachelijke kostumes. Een streven naar soberheid was bij dit innerlijk zo rijk geladen, maar uiterlijk zo weinig bewogen treurspel uit den boze. Jammer genoeg werd de mislukking van deze openingsvertoning door onbevoegden op de rug van Vondel geschoven, die met definitieve uitsluiting bedreigd werd.... De barometer daalde en het duurde een paar weken vooraleer het enthousiasme weer oplaaide. Dat gebeurde na de Ibsen-herdenking (waarvoor de schuldige Ben Royaards op voortreffelijke wijze Spoken monteerde), toen Graham Greene op het repertoire verscheen met zijn eerste en tot op heden enig toneelstuk The Living Room, het drama van het jonge meisje, dat een verhouding heeft met haar voogd, een gehuwde man en een vrijzinnig psycholoog. Na de begrafenis van haar moeder belandt het meisje bij haar oom en tantes, die als katholieken het contrasterend element vormen met de vrijzinnige. De oom, een invalide priester, vertegenwoordigt de begrijpende, hoewel niet verontschuldigende naastenliefde. Eén van de tantes is een fanatieke ijveraarster voor fatsoen. Haar onbarmhartig optreden leidt tot de zelfmoord van het meisje, zelfmoord die, zoals steeds bij Greene, de vraag openlaat wat er ‘tussen stijgbeugel en grond’ nog gebeurd is.

Dit pleidooi voor meer naastenliefde, deze oproep van een bekeerling voor meer geloofsbeleven werd het eerste groot succes van het seizoen. Dank zij een voortreffelijke montering door regisseur Deleu en een degelijke vertolking bleef het stuk gedurende drie weken volle zalen trekken. We zagen ook de Parijse vertoning van dit drama, waarin natuurlijk het fanatisme van de verzuurde tante aangedikt werd en de priester voorgesteld als een zalvend man, die de zonde vergoelijkt. De toeschouwers bij deze vertoning vonden de problematiek amusant en achtten het belachelijk dat de katholieke personages uit het stuk zich druk maakten over een zo doodgewone buitenechtelijke verhouding....

Na dit hoogtepunt daalde het peil van het repertoire op angstwekkende wijze,

[p. 847]

zelfs een naam als Hochwälder bracht geen redding, want De Openbare Aanklager bleef slechts een parodie op de klassieke tragedie. Shaw's Majoor Barbara was een poging om uit het slib te geraken en met Gabriël Marcel had men misschien een goed resultaat kunnen bereiken als men niet zo'n verouderd werk van hem gekozen had: De Man Gods, daterend van 1925, dus van voor zijn bekering. Het stuk dat aan Ibsen herinnert, is een pessimistisch drama waarin de Franse wijsgeer het catastrofaal zielkundig failliet behandelt van een dominee, die om het fatsoen te redden een vroegere misstap van zijn vrouw vergeven heeft. Gabriël Marcel vraagt zich af of de mens wel in staat is te leven volgens zijn principes.

Het hoogtepunt uit het tweede gedeelte van het seizoen, een hoogtepunt dat het succes van The Living Room nog overtrof, was De Regenmaker van de Amerikaanse auteur Richard Nash. Eén van die stukken waarvan de Amerikanen het geheim bezitten: eenvoudig maar zo sympathiek menselijk, realistisch en toch doorweven met bekoorlijke poëzie. De auteur formuleert zijn moraal ‘Leef je leven’ in de zin van ‘Wees je zelf’.

Op een farm in het midden-westen van de Verenigde Staten verlangt een niet-mooi meisje naar genegenheid, zoals haar vader en broers op regen wachten voor de verdorde velden. Een bedrieglijke regenmaker zal hen bezoeken en afzetten maar zoveel optimisme nalaten dat ook het meisje weer het levens-vertrouwen terugvindt.

Dit romantisch blijspel, dat tijdens de hevige vorstperiode drie weken voor volle zalen werd gespeeld en later opnieuw moest opgevoerd worden, vond in Nederland slechts een koel onthaal, ook in de superieure realisering van het Antwerpse gezelschap. Daaruit blijkt dat de reacties van een theaterpubliek moeilijk te voorspellen zijn. Plaatselijke en sociale aspecten, volkse constanten, het zijn zovele elementen die samen het toeschouwersklankbord vormen. Algemeen internationaal aanvaarde meesterwerken als De Dood van een Handelsreiziger zijn in de toneelliteratuur tamelijk zeldzaam.

Na dit frisse stuk liep het speelplan over namen als Giraudoux, Agatha Christie, Roussin, Pirandello en Anouilh via een hobbelige lijn naar de zomermaanden toe....

Bij het begin van het seizoen werd door de directie van het Nationaal Toneel een prijzenswaardig initiatief genomen en met de nodige zorg uitgewerkt. Om de jonge, lyrisch gestemde dramaturg Lode Cantens, die op het einde van het vorig seizoen zo plots uit het leven werd gerukt, te huldigen, werden verscheidene herdenkingsplechtigheden gehouden, waarop telkens stukken van de jonge auteur vertoond werden. De K.N.S. speelde Peter Appelmans, waarin de bouwmeester van de Onze-Lieve-Vrouwetoren als een idealistisch kunstenaar wordt voorgesteld. Dat was het eerste oorspronkelijk Vlaamse stuk, dat in het voorbije seizoen door het Nationaal Toneel vertoond werd. Kort daarna volgde het met de Staatsprijs bekroonde werk van Hugo Claus: De Bruid in de Morgen, in dit tijdschrift reeds uitvoerig besproken, en half maart kreeg ondergetekende een beurt met Karel van Denemarken, een proeve als historische tragedie over de moord (1127) op Karel de Goede te Brugge. Dat was tot op heden alles en daarbij zal het ook wel blijven, want bij het Vlaams Nationaal Toneel vindt men noch bij directie, noch bij regisseurs en vertolkers enthousiaste verdedigers van oorspronkelijk Vlaams werk, zo zeer dat Jos Janssen, de fortuinlijke auteur van een aantal folkloristische blijspelen en tevens van een aantal degelijke drama's,

[p. 848]

zijn nieuw werk Terug naar de Bron, dat het eerste Vlaams koloniaal drama mag genoemd worden, aan amateurs moest toevertrouwen. Het werd met liefde en talent verdedigd, de vertoning behaalde in de Landjuweelwedstrijd de tweede prijs.

Veel milder tegenover Vlaams werk staat het tamelijk zwakke en beperkte gezelschap van de Brusselse K.V.S. Van de jonge Brusselse journalist Staf Knop werd De Knecht gespeeld, een Marivaudage, gebaseerd op persoonsverwisselingen. Van Dries Poppe, die reeds een groot aantal stukken schreef, werd De Stuwdam op het programma geplaatst, een stuk waarin de authentieke gebeurtenis gedramatiseerd wordt van het Franse dorpje in de Alpen, dat om de bouw van een stuwdam ontruimd moest worden. Van de jonge advocaat Marcel Van Roey, die het vorig jaar debuteerde met de thriller Geheime Opdracht, werd thans Safe met Ophelia gecreëerd, weer een detective-spel dat twee weken op de affiche bleef, een zeer ongewoon maar verheugend verschijnsel voor de Vlaamse schouwburg te Brussel. Ook Pieter Langendijk, die voor tweehonderd jaar overleed, werd herdacht door een vertoning van Het Wederzijds Huwelijksbedrog en Jan Fabricius' Dolle Hans kwam de reeks oorspronkelijke werken aanvullen.

Het gezelschap, dat einde vorig seizoen dakloos geraakte omdat de Vlaamse schouwburg door brand vernield werd, vond onderdak in het kleine Beurs-theater. Het repertoire omvatte hoofdzakelijk verouderd en minderwaardig werk op een paar gelukkige uitzonderingen na, waaronder een tweetal stukken van Alejandro Casona: Bomen sterven staande en Een vrouw in de Ochtend. Ook The Living Room werd weer opgevat en Maulnier's sterk speelstuk Het Huis van de Nacht werd onder weinig voordelige voorwaarden gespeeld. Van de recente Amerikaanse auteur William Inge kwamen twee werken aan de beurt Autobushalte en Picnic. Verder werd nog een werk van Ibsen en een van Awertsjenko gespeeld. Het gezelschap, dat met heel wat moeilijkheden te kampen heeft, wacht niet alleen op een nieuw tehuis maar ook op een nieuwe directeur, die waarschijnlijk reeds bekend zal zijn als deze regels verschijnen.

Een drietal beroepsgezelschappen, die met een opvallende zorg hun vertoningen voorbereiden, zijn het reeds genoemde Nederlands Kamertoneel en de ambulante troepen ‘Het Reizend Volkstheater’, afdeling van het Nationaal Toneel en het ‘Nieuw Nederlands Toneel’.

De openingsvertoning van ‘Het Nederlands Kamertoneel’ zorgde voor een ware revelatie, zowel wat de standing en de sfeer van het milieu betrof als de minutieus voorbereide vertoning van één tot dan onbekend stuk van de frans-schrijvende maar vlaams georiënteerde auteur Michel de Ghelderode: Magie Rouge. De Ghelderode is stellig een atavist van de Vlaamse primitieven, bezeten door de bittere humor en de haast demonische visie van een Jeroen Bosch. Hij concipieert zijn oeuvre picturaal maar minder dramatisch. Hij beschouwt de wereld als een dwaas marionettenspel; de personages worden incarnaties van opgeschroefde hartstochten. In Magie Rouge brengt hij een gierigaard op het toneel, die het slachtoffer wordt van een duivels komplot, beraamd door een avonturier, die achteraf zijn medeplichtigen uit de weg ruimt om alleen met de buit en met de gepassioneerd-hunkerende vrouw in handen van de wrekende gemeenschap te vallen. Deze tragische klucht is als de grijnslach van een cynie-ker, die spot met de demonische driften van de mens. Regie en vertolking evoceerden op merkwaardige wijze de hallucinante sfeer.

[p. 849]

Na dit markante begin volgde een degelijk vertolkte thriller en daarna het technisch interessant opgebouwde stuk door Claude Spaak De Windroos, dat naar de vorm geïnspireerd werd door recente Amerikaanse drama's. Uit het goed gekozen repertoire dient nog vermeld De Banier van de Koning door Costa du Rels, waarin de tragiek behandeld wordt van de Franse priester-arbeiders, die in 1953 uit hun apostolaatsmilieu teruggeroepen werden. Het stuk is, evenals Het Heilig Experiment, gebaseerd op de tragiek waartoe onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aanleiding kan geven.

Als Vlaamse creatie volgde Spook in kwadraat, door de Antwerpse journalist Piet Sterckx die niet meer aan zijn proefstuk is. In twee vroegere stukken en ook in Spook in kwadraat schrijft hij in een vlotte dialoog over een onderwerp dat zeer moeilijk uit een massa absurde ballast los te halen is. Nochtans heeft hij geen experimenteel toneel op het oog. Zijn oeuvre doet vaak denken aan zinloze maar niettemin boeiende dromen, die bij het ontwaken een absurde indruk na laten. Hij is alleszins in de mode, maar wat er van leefbaar zal blijven, is een vraag die we niet durven beantwoorden.

In het ‘Theater op Zolder’ werden een paar interessante proeven gewaagd om poëzie ofwel in dramatische, ofwel in ritmisch plastische vormen uit te beelden. Na enige onbenullige toneelvertoningen werd er een Vlaams stuk gecreëerd Berghotel Limbus door R.J. Seghers, waarin als motief een reis naar de eeuwigheid ofwel de overgang tussen leven en dood op tamelijk onhandige wijze werd uitgewerkt. Niettegenstaande de inspanning van de vertolkers werd het een mislukking, omdat het, trouwens niet nieuwe maar wel interessante, onderwerp niet voldoende gestoffeerd was met adekwate ideeën.

‘Het Reizend Volkstheater’ creëerde twee oorspronkelijke werken, Het Buitenkansje, een situatie-comedie door ondergetekende, en De Weg naar Emmaüs, een passiespel van de Noord-Nederlander Willem Hofman. Met de bewerking van een oud Chinees drama, De Smart van de Keizer, heeft het gezelschap de aandacht willen vestigen op de eigenaardige speelstijl van dit oer-oude Aziatische volk. Voor het overige werd geput uit een rijk voorzien repertoire, waarin enkele markante Shakespeare-monteringen een hoogtepunt vormen. In de reeks van de Lode Cantens-herdenkingen werd een artistiek-verantwoorde montering van het historisch drama Albrecht en Isabella ten zeerste opgemerkt.

Het rondreizend ‘Nieuw Nederlands Toneel’ koos hoofdzakelijk stukken om het heterogeen publiek, waarvoor het optreedt, ofwel amusement ofwel ontroering te brengen. Een interessant stuk Anastasia door Marcelle Maurette brengt de Russische groothertogin, die volgens de legende destijds aan de slachting te Jekaterinenburg ontsnapte, op het toneel. Van Alejandro Casona werd een nieuw werk vertaald, Het derde Woord, dat echter van minder kwaliteit is dan zijn andere hier bekende en veel gespeelde stukken.

Bij het afsluiten van deze jaarbalans is het opvallend hoe jongere gezelschappen zich terdege inspannen en ruime belangstelling tonen voor oorspronkelijk werk. Alleen het door de Staat afgevaardigde Nationaal Toneel hecht geen belang aan een gewenste coördinatie tussen toneelspelers en toneelauteurs. Ook primeert in deze instelling nog steeds het commerciële aspect op dat van de noodzakelijke volksopleiding. De huidige constellatie van Het Nationaal Toneel is nog steeds voor scherpe kritiek vatbaar.