Streven. Jaargang 9

[p. 835]

Internationale kroniek
Wapens en Diplomatie voor het Midden-Oosten
door M. Grammens

Het bezoek van ‘B. & K.’ aan Londen

DE sinds Churchills Lagerhuisrede van 11 mei 1953 in de lucht hangende ‘Conferentie op het Hoogste Niveau’ ging eindelijk in juli 1955 te Genève door. Er heerste een algemene vredeseuforie, die slechts getemperd werd door de gevaardreigende situatie in het Midden-Oosten. Met aandrang smeekte de toenmalige Britse Minister van Buitenlandse Zaken, MacMillan, Molotov de wapenleveringen aan Egypte stop te zetten, doch de Sovjetafvaardiging antwoordde ijzig dat het probleem niet op het programma van de bijeenkomst was voorzien en Rusland bovendien niet verantwoordelijk was voor de daden van Tsjechische en Poolse exporteurs.

Toen Sir Anthony Eden, ten einde raad, de zaak persoonlijk te berde bracht in een gesprek met Maarschalk Boelganin, antwoordde deze laatste dat hij wel bereid was daarover te praten, indien Eden hem te Moskou een bezoek wilde brengen. De Britse premier zeide daarop dat hij al zo dikwijls in Moskou was geweest en stelde Boelganin voor Londen te bezoeken.

Vierentwintig uren later bracht een lid van de Sovjet-afvaardiging naar de Engelse residentie het bericht dat Boelganin en Kroestsjef de invitatie van Eden dankbaar aanvaardden. Het schijnt dat de Britse diplomatie zelden zo perplex heeft gestaan: het scheelde geen haar of het Foreign Office maakte bekend dat de invitatie niet zo was bedoeld. In elk geval betrof het een zuiver protocollair bezoek, dat in niets zou gelijken op het gemakkelijk succes dat ‘B. & K’ bij de Hindoes en andere Aziaten hadden behaald. Er zou worden gesproken over alle punten waaromtrent men tijdens de Conferentie tot geen akkoord was gekomen.

Het was echter duidelijk dat de Russen slechts één doel hadden: een gesprek te beginnen over het Midden-Oosten. De Engelsen daarentegen meenden dat Moskou aldaar zo spoedig mogelijk alle aanspraken moest laten varen.

Toen echter bleek dat Moskou zijn invloed in de Mohammedaanse streken steeds maar vergrootte, en dat noch de Franse noch de Amerikaanse politiek de Engelse diplomatie te hulp wilde komen, gooide men het te Londen over een andere boeg. Sommige kranten lieten verstaan dat een herhaling van de Entente Cordiale geen utopie was. Zodat Eden zich op 20 maart j.l. in het Lagerhuis liet ontvallen: ‘Het doel van de reis der Russische leiders is een ernstige discussie over de problemen die de wereld verdelen’.

Voor de oplossing der geschillen in het Midden-Oosten, steunde Washington echter uitsluitend op de U.N.O., waarin ook de U.S.S.R. zitting heeft. Zo kwam het dat op 18 april, de dag zelf waarop de Russische leiders te Londen aankwamen, het Kremlin een communiqué uitgaf waarin het Amerikaanse standpunt werd bijgetreden. Alle beroering rond de Palestijnse grens kon, volgens de Rus-

[p. 836]

sen, langs de U.N.O. worden opgelost. Mogelijk is het omwille van dit bericht dat Eden met tamelijk vijandig gelaat het lachende duumviraat in het Victoria-Station opwachtte. Wat er ook van zij, de Russen kwamen te Londen met precies tegenovergestelde bedoelingen als hun gastheren: tot elke prijs wensten zij hun feitelijke medezeggingsschap in het Midden-Oosten te behouden. En het slotcommuniqué van de besprekingen schijnt op een overwinning van het Kremlin te wijzen, want beide partijen zijn erover akkoord dat de kwestie kan opgelost worden in U.N.O.-verband en beloven aan deze organisatie hun volle steun te geven.

Het droombeeld van 1907

Een mogelijke verklaring van dit Russisch succes zou zijn dat de Engelsen onderhands met hun bezoekers een akkoord hebben gesloten in de trant van de Entente Cordiale van 1907. Laat deze veronderstelling zeer onwaarschijnlijk zijn, toch ligt in 1907 de knoop voor de huidige twisten in de streek die eens de bakermat van onze beschaving was. In dat jaar sloten de Russen zich aan bij de Entente tegen Pruisen in ruil voor een internationale erkenning van hun feitelijke bezetting van Noord-Perzië.

Niettegenstaande vele oorlogen en de revolutie van 1917, bleef deze streek tot het vorig jaar behoren tot de Russische invloedssfeer. Zij is, als no-man's-land, in de zuidelijke flank van de U.S.S.R. van vitaal militair belang voor de Sovjets. De dag waarop de Amerikaans-gezinde Iraanse premier Zahedi het eerste woord sprak over een mogelijk samengaan van zijn land met het Westen trad de hele Sovjet-machine in werking om dit plan te verhinderen, of compensaties te vinden door de verovering van andere steunpunten bezuiden de Kaukasus.

Een militair bondgenootschap van Iran met om het even welke natie was in strijd met artikel 6 van het verdrag van 1921 (dat 1907 bevestigde) waarbij het land onder een regime werd geplaatst dat neerkwam op verplichte neutraliteit, het enige regime dat invloedssferen mogelijk maakt. Door Iran op te nemen in het Pact van Bagdad namen de staten-leden van deze organisatie de verantwoordelijkheid voor al de gevolgen van deze juridisch overigens wederrechtelijke daad. Gezien de snelle evolutie van de toestand in het Midden-Oosten kón Engeland niet anders dan tot deze daad overgaan, wilde het van zijn levensader, de petroleum, niet afgesneden worden.

Het Pact van Bagdad

Sinds 1948 had Londen vergeefs getracht een Oostelijke N.A.T.O. op te richten waarvan het wel te verstaan de leiding zou hebben¹⁾. Daarom was het Foreign Office alles behalve enthousiast, toen in 1954 Turkije en Irak onder Amerikaanse impuls een verdrag sloten dat veel kans op succes had bij de andere Arabische staten. Maar terzelfdertijd had Londen moeilijkheden met Irak dat niet van zin was de petroleumconcessie aan Engeland, die in 1956 verliep, te vernieuwen. Groot-Brittannië kreeg interesse voor het Bagdad-Pact en sloot zich aan: in het kader van een ruimere overeenkomst zou het Pact, dat uiteraard onder Engelse leiding kwam te staan, de belangen van de Kroon veilig houden.

1) Eigenlijk is de politiek van pactenmakerij tot consolidatie van de Britse belangen in het Midden-Oosten een oude traditie. Men bedenke dat dezelfde Eden die nu het Bagdad-pact een levenskwestie noemt, in 1941 de Arabische Liga patroneerde.... die tot voor enkele tijd de anti-britse campagne organiseerde in de Arabische landen.

[p. 837]

Toch maakte dit Bagdad-pact, waarbij zich nog Pakistan en later Iran aansloten, ‘het effect van een steen in een kikkerpoel’, zoals E. Troch schreef in De Standaard. Niet alleen Rusland was bedreigd door een ware Maginot-linie aan zijn zuidergrens, maar oude vetes en Britten-haat brachten de afzijdig gebleven landen dichter tot elkaar. Egypte nam de leiding van een meer zuidelijke coalitie waarbij zich Syrië, Saoudi-Arabië, Libanon, Transjordanië en onlangs nog Yemen voegden. Amerika stond vrij gunstig tegenover deze laatste groep, omdat het State Department voor alles zijn bases veilig wilde houden en de Russische invloed wilde tegen gaan, die Groot-Brittannië door imperialistisch optreden onrechtstreeks vergrootte.

Engeland zag de Amerikaanse afzijdigheid niet met ongenoegen, want daardoor kreeg het vrij spel. Maar de povere Britse economie bleek niet in staat de landen van het Bagdad-pact de economische hulp te verlenen waarover het verdrag sprak, zodat beroep werd gedaan op het vrijgevige Washington. Doch Washington bleef voorzichtig doof voor de Sterling-belangen, en Moskou, geirriteerd door het lidmaatschap van Iran, nam de kans waar.

Wapens voor katoen

Op 8 februari 1955 trad Malenkov af als premier van de Sovjet-Unie. Hij was de man geweest van intensievere verbruiksgoederenproduktie, en aanvankelijk dacht men dat de strakke Stalin-koers opnieuw zou beginnen. Nee, de glimlachjes namen nog toe. Alleen zette Boelganin een andere economische koers in. Rusland zou zich nog een tijd lang toeleggen op de produktie van nijverheidsgoederen en een actieve propaganda voeren in de onderontwikkelde gebieden die daaraan behoefte hebben.

Waar de U.S.A. niets te bieden hebben dan leningen met hoge interest en wapens tegen bases, presenteert Moskou op de markten van Azië en Afrika hele industrieën, zonder interest, ja zelfs zonder politieke tegenprestaties, op voorwaarde dat deze landen een zekere neutraliteit in acht nemen²⁾.

Rusland kán zulks, en dat is een van de tragische elementen in de Westerse politiek. Rusland kán, ten einde een zekere invloed te verkrijgen in een land als India, zorgen voor de oprichting van een staalgieterij. Omdat het zijn bevolking kan verplichten nog enkele jaren met vijven in één kamer te slapen en geen wagen te bezitten. Maar Engeland kan zich deze luxe niet permitteren, en zelfs de U.S.A. moeten rekening houden met een publieke opinie....

Nesterov, voorzitter van de Russische handelskamer en dus een autoriteit ter zake, verklaarde: ‘Wij zullen in de onderontwikkelde gebieden industrieën oprichten zonder aan hun beheer deel te hebben. Wij willen geen voordelen die toekomen aan de arbeiders van de streek. Ten slotte willen wij alleen helpen op basis van handel’.

Daarom kocht .Nasser de wapens waar hij al jaren om vroeg te Praag. Officieel zei hij dat hij dit deed om het evenwicht te herstellen met Israël dat wapens kreeg uit Amerika en Engeland, maar de ware reden was dat de Russen in ruil voor de wapens katoen aanvaardden, waarvan Egypte zich wilde ontdoen. Het is

2) Of alleen maar de kans bieden ooit neutraal te worden. Bij zijn bezoek aan Pakistan, dat met vijf militaire pacten in drie jaar een record slaat, zei de Russische minister en bekende zakenambassadeur Mikoian: ‘Met deze mensen valt te praten. Wij gaan flink handel drijven’. En zelfs Canada werd door de Sovjet-Unie verlost van een graanoverschot waarmee het al sinds jaren geen weg wist.

[p. 838]

de voornaamste produktie van het Nijl-land en noch de Amerikanen noch de Engelsen die zelf voldoende voorraden bezitten wisten er weg mee³⁾.

Deze wapenleveringen zaaiden te Londen de paniek. Oogluikend had men toegezien dat Duitse instructeurs de Arabische legers opleidden tegen Israël en Syrië massa's wapens invoerde uit Japan. Nu echter Moskou via Praag Migs-15 en pantsers verkocht aan Egypte dreigde een algemene oorlog in het Midden-Oosten. In feite wist iedereen dat die wapens niets aan Israëls overmacht in de lucht afdeden en dat de Engelsen met lede ogen de door deze handel versterkte Egyptische onafhankelijkheid aanzagen, waarvan zij niets goeds te verwachten hadden. Een versterkte onafhankelijkheid immers maakte een gevaar uit voor het Bagdad-pact (dat zelf noodzakelijk was voor de petroleum-belangen) en zou op de leden van het pact aanstekelijk werken.

Het duurde inderdaad niet lang of de Anglo-Saksers maakten van de minste schermutseling aan de Palestijnse grens een gevaar voor de wereldvrede, terwijl aan die zelfde grens reeds sinds de oprichting van Israël in 1948 elke dag doden vielen. Nü echter moest ingegrepen worden in het Midden-Oosten, zo niet voor Israël dan toch voor de petroleum. De Amerikanen hielden zich steeds afzijdig in de zekerheid dat ze bij dit spel slechts te winnen hadden. Voorlopig was er geen gevaar dat Rusland beslag zou leggen op de petroleum en alleen zij konden eventueel in het bezit van de Britse decuius treden indien hij de geest gaf.

3) De Amerikanen hadden wapens willen leveren aan Egypte maar eisten de contante betaling van 27 miljoen dollar, m.a.w. de hele Egyptische deviezenreserve; of nog beter: de economische ondergang. Enkele dagen later tekende Nasser het akkoord met Tsjecho-Slowakije waarbij hij de wapens betaalde met katoen en rijst. Men kan moeilijk een beter voorbeeld aantreffen van de Westerse psychologische fouten.

Terug tot het bezoek van ‘B. & K.’

De Amerikaanse politiek die verstard zit in een verkiezingsjaar, is er uitsluitend op gericht zoveel mogelijk de moeilijkheden te vermijden. Achtereenvolgens stelde zij een verscherping voor van het embargo, dan een actie in het kader van de U.N.O. Uiteindelijk kreeg Hammarskjöld, de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, opdracht zich ter plaatse te begeven en de geschillen bij te leggen. Welke Amerikaanse beloften hij mocht mededelen is niet bekend. We weten slechts dat zijn interventie succes had en dat de wapens zwijgen in het oude Palestina. Het geheel moest door U.N.O.-overleg opgelost, opperde Washington. Dat was Rusland er bij sleuren, en daarvan wilde Groot-Brittannië, na het experiment met het Bagdad-Pact, in geen geval weten.

Doch de zaken namen een voor de petroleum-belangen kritieke wending, vooral toen het duidelijk werd dat Amerika zich niet in een oorlog wilde mengen. De coalitie ontstaan tegen Israël en uitgegroeid (met Russische steun) tot een verzet tegen het Bagdad-pact (onder Britse leiding) nam scherpere vormen aan. Nog tijdens het bezoek van ‘B. & K.’ aan Londen, sloot Yemen zich aan bij de neutralisten. Daardoor werd Aden bedreigd dat essentieel is voor de Britten als petroleum-basis⁴⁾. Zelfs Iran eist het door de Engelsen bezette Bahrein op, terwijl Bahrein de enige reden was waarom Londen de aansluiting van Iran bij het pact riskeerde. Het eiland werd zo belangrijk geacht dat men

4) The Times reageerde ongewoon heftig (24 april): ‘Het militair pact gesloten tussen Saoudi-Arabië, Egypte en Yemen is op de eerste plaats een nederlaag van de Britse diplomatie. De Iman (van Yemen) stoort zich zo weinig aan de Britse invloed dat hij er geen bezwaar in ziet zich bij een anti-britse coalitie aan te sluiten’.

[p. 839]

de mogelijke kettingreactie trotseerde⁵⁾. Het schijnt dat al deze feiten die plaats grepen omstreeks het bezoek van de Russische leiders aan Londen, de Britten tot andere inzichten brachten en van Eden de erkenning afdwongen van de feitelijke Russische aanwezigheid in het Midden-Oosten. De Russen hebben hun revanche genomen voor het verlies van het buffergedeelte van Iran, en zij hebben hun parachutisten neergelaten achter de Maginot-linie waarvan de Britten droomden.

En rond dezelfde tijd dat Yemen zich aansluit bij de neutralen (waardoor duidelijk blijkt dat het niet meer tegen Israël maar tegen Engeland gaat), zegt de Amerikaanse staatssecretaris dat Nasser in feite alleen maar een goede nationalist is.

Dat Londen in de strijd om het Midden-Oosten de eerste ronde verloren heeft is duidelijk; het Foreign Office heeft getracht door een pact de belangen in Irak, op Bahrein en elders te verdedigen, doch het is gebleken dat, om Le Monde te citeren, dit pact ‘de grootste flater van de na-oorlogse Britse politiek’ is.

Niet alleen de Russen hebben een sterke positie ingenomen in het oude Britse privé-jachtterrein, ook de Amerikanen zullen er niet spoedig aan denken hun stellingen prijs te geven. En tussen deze beiden zal het uiteindelijk gaan.

Op andere terreinen, zoals de ontwapening, hebben de Russische leiders tijdens hun bezoek te Londen hun gastheren duidelijk laten voelen dat zij slechts eerbied hebben voor sterken, en de enige werkelijke besprekingen ter zake zijn gevoerd tussen Kroestsjef en de Amerikaanse vrede-minister Stassen, over het hoofd van de Engelsen heen. Alles doet ons veronderstellen dat ook voor het Midden-Oosten de uiteindelijke beslissingen zullen genomen worden door de Twee Groten. Deze situatie is echter gevaarlijk daar zij een scheuring kunnen veroorzaken in de Angel-Saksische eenheid waarvan Churchill droomde. Anderzijds hebben de Russen, volgens het slotcommuniqué, Londen zoveel handel voorgespiegeld dat daarin alleen reeds een mogelijkheid ligt voor het Sterling om het bankroet tegen te gaan, indien een deel van het Midden-Oosten moest worden prijsgegeven. Maar het ene hangt van het andere af. De besprekingen zijn volgens Eden ‘het begin van een begin’ er kan een akkoord uit voortvloeien dat de Entente Cordiale in eer herstelt⁶⁾, en er kunnen in de toekomst de scherpste wrijvingen ontstaan.

Voorlopig blijft alles wachten op het resultaat van de Amerikaanse presidentsverkiezingen, zelfs Edens tegenbezoek aan Moskou.... En na deze verkiezingen mag men een tête-à-tête van de twee werkelijk Groten verwachten, die in het Midden-Oosten gemakkelijk tot een akkoord zullen komen, ten koste van Engeland. Wat er ook van zij, Selwyn Lloyd heeft verklaard dat het Midden-Oosten nog voor minstens tien jaar van vitaal belang is voor Londen, welke prijs het behoud van de petroleumbronnen ook mag vragen. Dat is klare taal. Maar of de vrede daardoor gediend is?

5) Niet zonder reden heeft men beweerd dat de Sterling alleen stand houdt door Bahrein en Koweit. Men bedenke overigens dat deze gebieden thans 20,6% der wereldproduktie aan petroleum leveren tegen 5,8% in 1938 en dat de reserves in die streken geschat worden op 2/3 van de totale wereldreserves aan petroleum.

6) Deze coalitie was natuurlijk op de eerste plaats tegen Duitsland gericht. Maar dat verhindert de analogie geenszins: waren Adenauer en Von Brentano niet de eerste (en tot hiertoe de enige) Westerse staatslieden om te spreken van een mislukking van de Londense conferentie en om hun landgenoten te waarschuwen voor de sirenes uit Moskou?