Streven. Jaargang 9

[p. 750]

Letterkundige kroniek
De ziekte van Prosper Van Langendonck
door Dr. K. Van Acker Hoofdpsychiater aan het Guislain-instituut te Gent

DE medische vrienden van Van Langendonck hebben in diens ziekte de epilepsie herkend, en bepaaldelijk de uitsluitend door psychische stoornissen gekenmerkte ‘épilepsie larvée’. Deze diagnose kan zeker niet dadelijk bijgevallen worden, want ze steunt enkel en alleen hierop dat Van Langendonck een zwerfzuchtige was, terwijl zwerfzucht toch niet pathognostisch is voor epilepsie en wellicht in de meeste gevallen met epilepsie niets te maken heeft.

Het enige dat bij een poriomaan op epilepsie kan duiden, is een onbehaaglijke, prikkelbare, agressieve stemming, zo tijdens als na de fugue. Was die stemming er bij Van Langendonck? Stellig niet. Dr. Sano schreef ons ‘de verre tochten gaven hem een groot genot’. Ziehier hoe Dr. Schamelhout zijn vriend en diens fugues bevond: ‘Dat Van Langendonck door de zwerfziekte aangetast was, daarvan ben ik meer dan eens getuige geweest. Ik herinner me nog goed hoe hij in 1911, midden in de zomer, van Amsterdam naar Antwerpen te voet de lange weg had gewandeld, zonder te weten waar hij zich precies bevond. Eerst later vernam ik dat hij inderdaad de tientallen kilometers had afgelegd. Gewoonlijk verbleef hij dan enkele dagen bij mij ten huize en was daarna opgeknapt. Niettegenstaande zijn beklagenswaardige toestand, was hij dan vol plannen en voornemens. Een roman, die zou hij schrijven, liefst nog een soort autobiografie. Zijn boekje Verzen zou hij aanvullen en hij kon kinderlijk gelukkig zijn wanneer hij droomde van een luxueuze editie zoals dit met het werk van zijn vrienden het geval was. Dan herdacht hij weer die schone, onvergetelijke jaren van Van Nu en Straks en vroeg wanneer het dan toch eindelijk tot een nieuw tijdschrift zou komen, béter nog dan dat van 1893. Hij zou er met de vrienden eens over praten! Dan gaf hij ook lucht aan zijn oprechte bewondering voor zijn vrienden Vermeylen en Streuvels en besloot dan met een tikje overmoed: “Nu schrijven ze allen over Karel van de Woestijne, maar ik deed het toch het eerst, nietwaar? En wie heeft er Teirlinck, Toussaint en Verriest ontdekt? En wie schreef zoo bewonderend en oprecht over Gezelle?”’ De nobele vriend hoefde het maar één uurtje goed te hebben om eenieder te verbazen. Van een onbehaaglijk, prikkelbaar, agressief humeur geen spoor dus, maar in de plaats daarvan een verbazend goed humeur, een kinderlijk geluksgevoel, praatzucht, plannenmakerij en overmoed.

Indien Van Langendoncks zwerfzucht niet epileptisch geweest is, van welke aard was ze dan wél? Een goed gehumeurde, praatzieke, overmoedige en vol plannen lopende poriomaan is wel altijd een lijder aan hypomanie, aan mania levis.

Dat Van Langendonck een lijder aan hypomanie geweest is, waarlijk er zijn weinig diagnoses die met meer zekerheid kunnen gesteld worden. Het goede humeur en de plannenmakerij waren er niet alleen in zijn poriomane momenten.

[p. 751]

Ze waren er o.a. ook menigmaal toen hij bij van de Woestijne op bezoek kwam. We lezen bij Minderaa: ‘In September 1905 was Van Langendonck een week te gast in Laethem. Op den gastheer maakte zijn persoonlijkheid een diepen indruk. Hij noemt hem: een komplete, diepe en blijde, een ernstige en grappige verschijning.... Toen Van Langendonck, min of meer hersteld, van Bonn terugkeerde, werd hij weer geregelde gast in het huis aan den vijver. Uit de gesprekken daar gevoerd, duiken weer nieuwe plannen op’. Plannenmakerij? Tot acht dagen vóór zijn dood, want Roelants schrijft: ‘Hij zit met Vermeylen aan zijn kleine tafel en hij zet litteraire vooruitzichten uiteen: wij moeten een nieuw tijdschrift oprichten met de jongeren’.

Plannenmakerij, verbazend goed humeur, verre wandelingen, praatzucht en overmoed, zijn niet de enige hypomane symptomen die Van Langendonck vertoond heeft. Allereerst waren daar nog de zo typische familiariteit, bezigheidsdrang en bemoeizucht. Iedere psychiater weet hoe de hypomaan, wanneer hij in een gesticht wordt opgenomen, zich van alle andere patiënten onderscheidt doordat hij zich direct volkomen thuis voelt, direct met iedereen bevriend is en een storende behulpzaamheid aan de dag legt. Laten we nu eens lezen wat Roelants schrijft over Van Langendoncks handel en wandel kort na zijn opname in het St. Jans Gasthuis: ‘In een zaal van 20 tot 30 zieken, troffen we onzen vriend aan in het grauwe hospitaalpak, genummerd en met de traditionele ziekenmuts op. Waren wij ten zeerste verbaasd, hij vond zooiets blijkbaar zeer natuurlijk en groette ons op de meest hartelijke wijze. Het had er den schijn van, dat hij zich sedert jaar en dag in dit droeve midden bewoog en we moesten het, willens nillens, aanzien dat een befaamd Vlaamsch dichter zich thuis voelde onder de meest ellendigen. Links gaf hij een ouden man zijn krukken over of nam een zwaarzieke onder den arm om hem even rechtop te zetten. Ofwel ging hij wandelend, twee zieken schragend, door de grijze gang en mengde zich in hun banale gesprekken. De patiënten noemden hem “Prosper” en het familiaire vleide hem ten zeerste. Voor een neutraal bezoeker leek het wel of Van Langendonck tot het dienstpersoneel behoorde’.

De overmoed der hypomanen is er een die licht in geprikkeldheid overslaat, en Roelants vertelt: ‘Eens, toen hij, tenden adem, nog slechts met moeite de helling der straat beklimmen kon, bood ik hem aan op mijn arm te steunen. Een heftige woede flitste in zijn oogen en, door sjirpend hijgen, beet hij me toe: Roelants, laat me met rust. Ik heb het altijd zonder steun kunnen stellen. Ik wil het nog zoo doen’.

Kenmerkend voor hypomanen is verhoogde libido en drankzucht, en bij Minderaa lezen we: ‘3 December 1906 meldt van de Woestijne verdrietig dat Van Langendonck overmatig drinkt, dan scheldt op wat hem het dierbaarst is, zijn religie, en geëxalteerd uitroept: dat hij al de genoegens van het vleesch smaken wil’.

En was Van Langendonck niet gelijk ieder lijder aan hypomanie een zieke met naïeve zelfoverschatting? We hoorden hem bij Dr. Schamelhout reeds uitroepen: ‘Nu schrijven ze allen over Karel van de Woestijne, maar ik deed het toch eerst! En wie heeft er Teirlinck, Toussaint en Verriest ontdekt? En wie schreef zoo bewonderend en oprecht over Gezelle?’, en aan De Bom zegde hij eens: ‘dat, waren niet alle machten vereenigd geweest om hem neer te vellen, hij iets van de Olympische grootheid en 't gezonde evenwicht van een geest als Goethe in zich had kunnen ontwikkelen’.

[p. 752]

En gelijk ieder complete lijder aan hypomanie was Van Langendonck soms paranoied, neigde hij ertoe zich tekort gedaan en zelfs vervolgd te wanen. Hij meende dat alle machten verenigd geweest waren om hem neer te vellen, zegde ons zoëven De Bom, en van de Woestijne zegt ons: ‘hij achtte zich den beklaagde, den vervolgde, den met vijanden omringde’. En bekend is het paranoiede sonnet:

Gij zegt mij vriend, ‘o spreek uw lijdend hart
in schoonheid uit, die licht uw lijden stilt,
de stem der goudgelokte muze trilt
met dubbele glorie op de snaar der smart’.

Maar kent gij onrecht, waarbij 't hart verkilt,
zoo diep wraakroepend dat men, 't oog verstard,
voor immer, wars van troost, in haat verhard,
stom voor het noodlot staat, en zucht noch gilt?

Ik ben niet van diegenen, die men breekt
en dan, als kind'ren, zoete woordjes spreekt,
ze paaiend met een kaatsbal of een pop.

Mijn stomme smart, zij blijft de waardigheid
mijns levens, en mijn diep verzet, en 'k schrijd
in 't duister voort, en krop mijn tranen op.

Gelijk veel manielijders neigde Van Langendonck ook sterk tot depressie. Zowel zijn gedichten als zijn handel en wandel getuigen dat hij in zijn niet-psychotische perioden, een typisch circulaire was, iemand bij wie neerslachtigheid en opgewektheid alterneerden, of, zoals hij zelf het zegt, ‘weemoedsdag en vreugdetijd elkaar voortdurend afwisselden’. Het is zelfs geoorloofd te vermoeden dat Van Langendonck eens psychotisch gedeprimeerd geweest is, eens een melancholie heeft doorgemaakt, want we vernemen dat hij rond 1893 ‘gefolterd werd door eindeloze vertwijfeling en ten prooi viel aan mijmerij en zieleleegte’.

Tot slot, Van Langendonck had een manisch-depressieve zuster; dat schreef ons Dr. Sano die haar jarenlang behandelde. Was hij, gelijk de meeste lijders aan manische psychose, ook pycnisch gebouwd? De ons bekende portretten laten alleen toe zich over de aangezichtscontour uit te spreken, maar die is dan toch typisch vijfhoekig.

* * *

We menen dat men aan de juiste diagnose meer heeft dan een louter medische correctie. De juiste diagnose verklaart de door de literatoren zo vaak beklemtoonde raadselachtigheid in Van Langendoncks persoonlijkheidsbeeld; alle manifestaties komen ermede in een, en in een gewoon menselijk, samenhangend geheel te staan. De juiste diagnose toont ook de broosheid aan der buiten de pathopsychologie om geconstrueerde interpretaties van het geval Van Langendonck. Wie aanneemt dat zijn ziekte een manische psychose geweest is, kan er niet aan twijfelen dat die ziekte in wezen onafhankelijk geweest is van innerlijke conflicten en levensomstandigheden. En hij kan er evenmin aan twijfelen dat ook zijn ongewone gemoedstoestand in zijn niet-psychotische perioden daarvan in wezen onafhankelijk geweest is. Die conflicten en omstandigheden waren niet de oorzaak van die gemoedstoestand, maar de secundaire motivering ervan, de tekst bij de melodie.