Streven. Jaargang 9

[p. 661]

Brief uit Rio de Janeiro
Een beslissende kentering in Brazilië
door Prof. dr. F.B. De Avila S.J.

VERLEDEN jaar ben ik, na een afwezigheid van negen jaar, teruggekeerd in mijn geboorteland, Brazilië. De algemene indruk, bij ieder nieuw contact, was steeds dezelfde: Brazilië maakt op dit ogenblik op alle gebied - religieus, demografisch, cultureel, sociaal en economisch - een kentering in zijn geschiedenis door. En deze uiterst belangrijke en beslissende kentering is symptomatisch voor heel Latijns Amerika.

De eigenlijke inzet is de opbouw, of juister nog, de wederopbouw van een onmetelijke katholieke wereld, waar het katholicisme zowel in de breedte als in de diepte moet worden gevestigd. Laten we even nader onderzoeken wat die weder-opbouw impliceert.

* * *

Wie in Latijns Amerika voet aan wal zet en in reëel contact komt met het volk, staat verbaasd over de grote geloofsreserves die hij er aantreft. Ze werden opgebouwd door de noeste missioneringsarbeid uit vroegere eeuwen of leven voort als het erfdeel van de Spaanse, Portugese en Italiaanse immigranten.

Een onbeduidend feit illustreert, beter dan welke beschouwing ook, hoe onverwacht de gehechtheid aan het overgeleverde geloof tot uiting kan komen. Een priester-missionaris, op rondreis in de binnenlanden van Brazilië, bracht een bezoek aan een talrijk gezin. Trots roept de vader zijn zoontje, omdat die jongen van vijf jaar reeds al zijn gebeden van buiten kende. Ongedwongen en zonder enige aarzeling, zegt de jongen het Weesgegroet op, dan het Onze Vader, het Symbolum, de Akten, enz. Tenslotte - het was in 1950 - voegt hij er, zonder één enkele hapering, het gebed aan toe, dat Pius XII voor het Heilig Jaar had opgesteld en dat de priester zelf niet van buiten kende.

Bij het gewone volk, vooral in het binnenland, stuit men vaak op een bewonderenswaardig geloof. Jammer genoeg mist het meestal iedere diepgang. Voor één jongen die zijn gebeden dagelijks bidt en enigermate begrijpt, zijn er duizenden die, niettegenstaande hun geloofstradities, in de meest verregaande godsdienstige onwetendheid leven en blootgesteld zijn aan al de verlokkingen van het protestantisme en het spiritisme.

De protestantse propaganda - hoofdzakelijk gefinancierd door de Verenigde Staten - beperkt zich geenszins tot de grote steden waar onderwijsinrichtingen worden gebouwd. Ook het binnenland, vooral in het Noorden, wordt zeer ijverig bewerkt. In het Amazonegebied varen kleine schepen de stroom op: bij iedere stad, ja bij iedere nederzetting leggen ze aan. Aan de bevolking - die meestal in zeer ellendige omstandigheden leeft - worden medicijnen en levensmiddelen uitgedeeld .... en tevens de protestantse leer verkondigd. De dominees trekken zo van dorp tot dorp en richten gemeenschappen in over heel het stroomgebied. Hun uitrusting is allermodernst en het is geen zeldzaamheid in

[p. 662]

een klein gehucht een prachtige luidspreker te horen die de preek van de dominee over het hele marktplein doet weergalmen. Die prediking is des te gevaarlijker omdat meestal een protestantisme wordt voorgehouden dat schijnbaar niet van het katholicisme afwijkt. Pas naderhand, worden de katholieke dogma's en riten door verzwijging uitgewist en de protestantse leer in haar zuiverheid onderwezen. De bevolking, die van alle godsdienstige kennis verstoken is, kan de list niet doorzien en laat zich zonder moeite op een dwaalspoor brengen.

Toch is het spiritisme in een zekere zin nog gevaarlijker dan de koel-beredeneerde en sluw-berekende protestantse propaganda. In zijn vele en zeer uiteenlopende vormen bedreigt het evenzeer de hoogste intellectuele milieus als de eenvoudige en onwetende massa's. In Rio de Janeiro zelf kent het spiritisme een ongehoord en schrikbarend succes. Even buiten de stad worden drie maal per week ceremoniën gehouden van tien uur 's avonds tot drie uur 's morgens. Vanuit mijn kamer op de Universiteit van Rio hoor ik de kreten die de dansen begeleiden.

Het grote probleem voor Brazilië blijft dan ook op godsdienstig gebied: hoe doorbreken wij de fatale kringloop der godsdienstige onwetendheid, die oorzaak is van het kleine aantal roepingen zodat er geen mogelijkheid is om voldoende krachten in te zetten om tegen die godsdienstige onwetendheid met succes in te gaan? Daarom is het zo belangrijk dat Colleges voor Zuid-Amerika, als dat van Leuven, priesters zouden zenden die op de hoogte zijn van de toestanden alhier en zich geheel willen inzetten om de plaatselijke geestelijkheid te helpen in de weder-opbouw van het katholieke geloof dat uitsluitend op traditie berust.

* * *

Om de juiste draagwijdte van het voorafgaande ten volle te beseffen, moet men tevens denken aan de demografische, culturele, sociale en economische noden van Brazilië.

De coëfficiënt der bevolkingstoename is zeer hoog in al de landen van Latijns Amerika. Brazilië heeft heden ten dage een bevolking van 56 miljoen mensen. Indien de toename-coëfficiënt gehandhaafd blijft op het huidige peil, dan zal, binnen 25 jaar, in 1980 dus, de bevolking practisch verdubbeld zijn en ongeveer 100 miljoen bedragen. Aangezien het aantal priesters, voorlopig althans, niet in een zelfde verhouding stijgt, zullen de noden nog nijpender worden. En nu reeds staat men voor onoplosbare problemen. De staat Sao Paulo is één der best voorziene van heel Brazilië. Doch zelfs in deze staat ken ik een priester die heel alleen voor zijn parochie heeft te zorgen: ze telt 44.000 zielen, verspreid over een uitgestrekt terrein met een diameter van 190 km. Eén enkele spoorweg doorkruist dit gebied. Alle kerken en kapellen, links en rechts van de spoorweg gelegen, moeten per auto, per vrachtwagen of te paard worden opgezocht. Op vele staties kan de pastoor slechts enkele malen in het jaar de H. Mis opdragen.

De intellectuele noden van Brazilië stellen ook zeer zware eisen. Zowel op de groot-seminaries als op de universiteiten worden voor de toekomstige priesters en intellectuelen degelijk onderlegde profesoren en wetenschapsmensen gevergd. Waar moet men echter de leerkrachten halen? En het aantal universiteiten neemt van jaar tot jaar toe, in een tempo dat ontstellend is voor een Europese mentaliteit: het inrichten van een universiteit is immers geen sinecuur. Toch zijn er nu reeds vijf katholieke universiteiten in Brazilië alleen. Dat brengt echter mee dat de gevormde intellectuelen gebukt gaan onder een overmaat aan werk.

[p. 663]

De dringende nood en de gevaarlijkste bedreiging echter worden in het leven geroepen door de sociale mistoestanden. Tot nog toe hebben de meeste bevolkingslagen hun problemen louter individueel aangevoeld. Maar er zijn duidelijke tekenen waar te nemen, die het vermoeden bevestigen dat weldra deze problematiek tot een collectieve reactie zal voeren.

De bevolking vooral in de binnenlanden heeft een levenspeil dat heel wat lager ligt dan dat van Europa. Ze is zo goed als totaal verstoken van de vele sociale diensten, die allernoodzakelijkst zijn: hygiënische voorlichting, medische hulp, onderwijsinrichtingen, ja zelfs kerken. Anderzijds worden de hervormingspogingen nog bemoeilijkt door de geweldige uittocht van plattelandsbewoners die naar de steden trekken om er het tekort van werklieden in de industrie aan te vullen. Volgens de officiële statistieken kwamen er, gedurende de eerste drie maanden van 1955, niet minder dan 100.000 immigranten zich vestigen in Rio de Janeiro en in Sao Paulo. Een sterk georganiseerde propaganda stemt zich bijzonder af op deze ontwortelden en buit vooral het thema uit der grote sociale ongelijkheid. Want het feit ligt daar dat tegenover een massaal proletariaat een weinig talrijke, doch schatrijke klasse staat, hoofdzakelijk samengesteld uit groot-industriëlen, koffie- en graan-exporteurs. Het communisme weet deze, soms wraakroepende, tegenstelling zeer handig te exploiteren.

Nochtans hebben we hier niet alleen te doen met een economisch en sociaal probleem, dat uitsluitend veroorzaakt wordt door een ongelijke verdeling van de nationale welvaart, die in feite zeer groot is. Het probleem hangt samen met de opvoeding en de maatschappelijke vooruitgang van de massa. Vele arbeiders weten niet hoe ze hun geld moeten besteden. Onlangs heeft men een enquête ingericht in de krotwoningen van Rio, de zgn. ‘favelas’. De mensen leven daar in onmogelijke toestanden wat huisvesting, hygiëne, onderwijs, voeding en kleding betreft. Toch constateerde men dat iedere familie een eigen radio-apparaat bezat en dat niet minder dan 37 krotwoningen een televisietoestel rijk waren. Hieruit blijkt duidelijk hoe het sociaal probleem niet wordt opgelost door een loonsverhoging alleen. De bevolking heeft minstens even zeer behoefte aan een algemeen-menselijke vorming. Indien de Kerk er niet in slaagt ook op dit gebied een boodschap te brengen, dan is het bijna zeker dat ze Latijns Amerika verliezen zal.

* * *

Leo XIII heeft eens een vreselijke uitspraak geveld. Volgens hem was het feit dat de Kerk de arbeidersklasse heeft verloren, het grote schandaal van de negentiende eeuw. Indien er geen hulp wordt geboden aan Latijns Amerika dan zal wellicht een paus moeten bekennen dat het verlies van Latijns Amerika het grootste schandaal van de twintigste eeuw is geweest. Vergeten we niet dat de 150 miljoen Katholieken die aldaar wonen, de numeriek belangrijkste groep uitmaken in de Roomse Kerk.